Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi
(1917-aprel 1918)
Transliterasiya redaktorları:professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV
IV cild
Böyük dünya səltənəti-muxtariyyəsi milli hökumətlər ittifaqı şəklində təsəvvür olunduğu kibi hazırdakı çox millətli və müxtəlif ünsürlü mövcud dövlətlər dəxi milli və məhəlli muxtariyyət əsası üzərinə qurulu bir federasyon təşkil etməlidir.
Federasyon nədir? Federasyon ayrı-ayrı muxtariyyətlərin bir araya gəlib də öz razılıqları ilə vücuda gətirdikləri müttəfiq bir dövlətdən ibarətdir. Bu müttəfiq dövlətdə muxtariyyətlərlə mərkəzi hökumətin vəzifəsi qəti surətdə təyin olunuyor. Ələlümum qaidədir ki, bu dövlətlərin qəvaninin əsasında mərkəzi hökumətə aid məsələlər təşxis olunuyor. Məsələn, deniliyor ki: hərb elan etmək, sülh bağlamaq, müdafieyi-vətən məsələsi, yəni yeri və bəhri qüvayi-əskəriyyə və hərbiyənin təhiyyə və idarəsi, sövqülceyş nöqteyi-nəzərindən çəkilməsi lazım olan dəmir yollar, sikkə, gömrük, xarici ticarət, bəlkə də əmələlərə dair vəzhi-qəvanın (raboçiye zakonodatelstvo), ayrı-ayrı muxtariyyətlər arasında çıxa biləcək ixtilafların həll və ən mühümi hüquqi-siyasiyyə ilə hüquqi-bəşərin bütün muxtariyyətlərdə təmini və sair bu kibi ümumə şamil olan məsələlər hökuməti-mərkəziyyəyə aid olub federasyon qüvaninin əsasiyyəsində təsrih olunuyor. Yerdə qalan məsələlər məsələn, yollar çəkmək, kanallar açmaq, məhəlli xozyaystvo işləri, idareyi-zabitiyyə, ədliyyə və mədəniyyə muxtariyyətlərin öz səlahiyyətində qalıyor ki, bunlarla da kəndi qəvainin əsasiyyələri üzrə (ki, ümumi qəvainin-əsasiyyə maddələrinə nəqiz olamazlar) öz məclisləri və öz qüvveyi-icraiyyələri (yəni hökumətləri) vasitəsilə idarə olunuyorlar.
Hökumət təşkilinin məqsədinə böylə bir əsaslı nöqteyi-nəzər bəsləyərək əsl mətləbə keçmək istiyoruz. Bu mətləb isə Rusiya şəkli-idarəsi və Rusiya müsəlmanlarının bu xüsusdakı nəzərləridir.
Şübhəsizdir ki, Rusiya cümhuriyyəti-ənam (xəlq cümhuriyyəti) üsulu ilə idarə olunmalıdır. Fəqət Kamçatkadan tutub Qara dəniz və Arxangelskidən alıb İrani-zəminə qədər əlbəttə, boyuna uzanan, dünyanın altıda birini tutub da sayca 170 milyonu atlayan böyük və müxtəlif millət bir məmləkət bir mərkəzdən idarə oluna bilərmi? Bu məmləkətdəki günəş bir tərəfdən çıxıb o biri tərəfinə çatmadan batıyor. Bir məmləkət ki, uzunu azı bir ay, eni azı 7 gün dəmir yol səfəri istiyor, böylə bir məmləkət bir nöqtədən idarə oluna bilərmi? Əlbəttə yox. Bunu biz degil rus mütəfəkkirlərindən özləri söyləmişlər, həm də imdi degil çoxdan söyləmişlərdir. Şübhəsiz ki, Rusiya ədəmi-mərkəziyyət əsasilə idarə olunmalıdır. Bunu hətta mərkəziyyət tərəfdarı olanlar, vase idareyi-məhəliyyə düsturunu qəbul etmək surətilə etiraf etmiş oluyorlar.
Yuxarıda ərz etdigim nəzəriyyədən anlarsınız ki, bu ədəmi-mərkəziyyəti bən muxtariyyətlərdən mütəşəkkil bir federasiya şəklində təsəvvür ediyoram. Yenə məlumdur ki, bu muxtariyyətləri milli-məhəlli prinsip üzərində faidəli buluyoram. Rusiya öylə bir rahət ev şəklində olmalıdır ki, orada hər millətin özünə məxsus odası olsun.
Burada millət nədən ibarətdir məsələsi varid oluyor. Milləti nə ilə təşxis ediyoruz. Diyorlar ki, millətin dəlili-təşxisi ancaq fərdi-məlumun öz daxili idrakıdır. Madam ki, birisi özünü müəyyən bir kütləyə mənsub hesab ediyor, demək o millətə mənsubdur. Bu tərifdə bir qədər həqiqət varsa da, burası şübhəsizdir ki, məzkur idrakın xarici nişanələri lazımdır. O nişanələr olmazsa “etirafi-milliyyət” dəxi vaqe olamaz. Bu nişanələr isə başlıca dil birligi, tarix birligi, adat və ənənat birligindən ibarətdir.
Diyorlar ki, islamiyyət özü bir millətdir. Diyorlar ki, islamiyyət xristianlığa rəğmən mütədəyyinlərini bir millət halına qoyur. Odur ki, hanki türkdən sorsan nə millətsən, müsəlmanam diyor. Bu nəzəriyyə yanlışdır. İnsanlarda hər zaman millət hissi olmuş və bu hiss cinsiyyətlə bərabər olmuşdur. Yalnız ibtidai halə yaxın olduqları zamanlar bu hiss din və məzhəb şəklində təcəlli etmişdir. Hər bir millətin, hər bir cinsin öz təbiətinə, öz dərəcəyi-tərəqqisinə, öz xüsusiyyətinə məxsus bir din vücuda gətirməsi dəxi bunu isbat edər. İslam da sair dinlər kibi heç şübhəsiz ki, öz mütədəyyinləri arasında bir irtibat oyatmışdır. Fəqət bu irtibati-milliyyət degil, beynəlmiləliyyətdir (internasioanilzm). Bu beynəlmiləliyyət xristian qövmləri arasında xristian mədəniyyəti denilən şeyi vücuda gətirdigi kibi müsəlman millətlərindən ötrü də şərikli olan islam mədəniyyəti yaratmışdır. Fəqət bu bütün islam qövmlərini bir millət etmişdir – demək degildir. Xristian milləti olmadığı kibi müsəlman milləti də yoxdur. İslam beynəlmiləliyyəti böyük bir evdir ki, içərisində türk, fars, ərəb və sair millətlərə məxsus bölmələr vardır. Ümumi evin təmiri, xaricdən hücuma qarşı müdafiəsi, elektrik tənviratı və sair cəhətlərə şərik olduqları halda türk, fars və ərəb millətləri öz bölmələrində, öz otaqlarında müstəqil və azaddırlar. Şərik həqqi yoxdur ki, türkün ev işinə müdaxilə etsin, öylə də türk fars evinin bəzəginə qarışmaz. Kim nasıl istərsə öz bənligi üzrə və öz bənliginə müvafiq gördügü kibi ötəsini bəzər, istirahətini təmin edər.
Əfəndilər, islam millətləri dəxi mədəni bir federasyon vücuda gətirməlidirlər. Çünki bu ən təbii bir ittihad yoludur. İslamın beynəlmiləliyyətinə daxil olan millətlərin ən böyügü, ən güclüsü və əsrimizdə ən müstəid həyatı olan bir millət vardır – türk milləti. Biz türk-tatar övladı, o millətlərin balalarıyız. Biz türk oğlu türküz, bununla iftixar edəriz.
Türk mədəniyyəti, türk bənligi vücuda gətirmək istəriz. Rusiyada bulunan 30 milyonluq müsəlmanlardan qismi-əzəmi təqribən 21 milyonu bu millətə mənsubdur. Türkdür əsrlərdən bəri cəhalət bəlası, məzhəb iftiraqı üzündən biri-birindən uzaq düşən, yalnız biri-birindən degil, kəndiligindən belə ayrı qalan bu milyonlarda imdi birləşmək meyli var və bu meyl çox şiddətlidir. Fəqət qorxmalıdır ki, bəzi süni tədbirlər sayəsində bu meylə qarşı bir əksüləməl çıxmasın. Əfəndilər, hər şey təbiətə buraxılarsa və iqtizai-təbiətlə o təşəbbüsün tərəqqi və təkamülü təmin edilərsə faidəli olur. Yoxsa cəbrlə, xilafi-təbiiyyət olaraq yapılan hər bir əməl bir əksüləməli mucib olur.
Biz türk-tatar millətləri bir cinsdən türk oğlu türk olmaqla bərabər inkar etmək olmaz ki, ayrı-ayrı şivələrə, müxtəlif xüsusiyyətlərə malikiz. Bu gün Volqaboyundakı tatarların kəndilərinə məxsus ədəbiyyatları, mətbuatı, üdəba və şairləri var. Türküstan cığataycası zəngin bir ədəbiyyata malikdir. Qazax-qırğızların mətbuatı da yol almaqdadır. Bunlardan heç biri cəbrə təslim olub da kəndi xüsusiyyətini fəda etməz və belədə Azərbaycan türkləri öz dilinə, öz ədəbiyyatına, öz adətinə əlvida deyəməz.
Bu xüsusiyyətlərin qaldırılması nə gərəkdir, nə də faidəlidir. Qoy hər kəs öz yolu ilə təbii surətdə axsın, bu müxtəlif türk nəhrlərinin axıb da nəhayət töküləcəkləri yeganə bir dəniz vardır, böyük türk dənizi.
İştə, bunun üçün milli-məhəlli muxtariyyət əsası nöqteyi-nəzərindən biz, Azərbaycan ilə Dağıstan, Türküstan, Qırğızıstan kibi ayrı məhəlli və xüsusiyyətlərə malik olan türk qövmləri üçün muxtariyyətlər istiyoruz. Bu muxtariyyətlər daxildə kəndi işlərini idarə ediyorlar. Bununla bərabər bu muxtariyyətlər bütün Rusiya türklərindən ötrü ümumimilli və mədəni işlərini görmək üçün bir Şurayi-Milli vücuda gətiriyorlar. Yalnız tarixin işlədigi cinayət nəticəsində müəyyən bir mühitdən məhrum qalan qardaşlarımız vardır. Volqa boyu tatarları ilə Krım tatarları və sairləri bittəbii bunlardan ötrü milli-məhəlli muxtariyyət istəmək imkan daxilində görülmüyor. Onun üçün də onlar üçün ancaq milli muxtariyyət istənilir. Fəqət unudulmasın ki, bunlar dəxi digər türklərlə bərabər Şurayi-Milli təşkilində iştirak ediyorlar.
Müxtəlif türk qövmlərinin təbii surətdə birləşməsi isə böylə təsəvvür olunuyor: ibtidai təlim və xəlq üçün yazılan ədəbiyyat bir məhəllin öz şivəsində, ana dilində olur. Orta məktəblərdə ümumi türkcə dərs olaraq oxudulur. Bəlkə başqa dərslərdən dəxi o dildə təlim olunuyor. Ali məktəblərdə isə bütün tədrisat ümumi türkcə üzrə olur. Bu vasitə ilə heç bir cəbr və təzyiq görmədən baxarsan ki, arzu olunan ittihadi-lisan da hasil olur.
Başqa vasitə ilə ittihadi-lisan mümkün olsaydı velikoruslar müvəffəq olarlardı. Əgər velikoruslar maloruslara cəbr etməsələr və onları öz hallarına buraxıb Şevçenkoyu oxumaqdan mən etməsəydilər Ukrayna teatrosunu qapatmasa idilər heç şübhəsiz ki, bugünki seperatizm halına gələn Ukrayna hərəkəti də vaqe olmazdı.
Milli-mədəni işlərin təsviyəsi üçün bir Şurayi-Milli lazım olduğu kibi bütün müsəlman millətlərinə məxsus olmaq üzrə dini-mədəni ehtiyaclara baxmaq üçün bir də Şurayi-Dini vücuda gətirmək mümkündür.
İştə, bu surətlə biz türkləşir, islamlaşır və müasirləşiriz.
Bəzi əsasən bu fikirlə iştirak edənlər vardır ki, türk qövmlərini özlərini idarəyə hazır görmədiklərindən hələlik bu fikirdən vaz keçiyor da mərkəziyyəti mənfəətimizə daha müvafiq görüyorlar. Əfəndilər, bən türk milləti həqqində böylə bədbinanə bir fikirdə bulunmaq istəmiyoram. İstəməgə nə özümü, nə də kimsəni həqli görüyoram. Bizim parlaq mazimiz, imdiki halımız var. Mədəniyyətimizə əlamət olan ədəbiyyatımız, sənayei-nəfisəmiz, mədəniyyətimiz vardır. Bu mədəniyyətin qonşularımıza belə təsiri-nüfuzu olmuşdur. Bizdə bəlkə bir şey azdır – müasirlik. Əsri-fünun və sənaye ilə mücəhhəz adamlarımız yoxdur. Fəqət bu da az bir zamanda hasil olur, yetişir. Sonra bən heç təsəvvür edəmiyorum ki, rus mujiki bir türküstanlı mujikdən idarəyə daha hazır olsun. Mərkəzdəki hazır adamlar o qədər də bol degildirlər ki, özlərindən artıq qalıb bizə pay versinlər. Kəndi etimadi-nəfsinə güvənməyib də qonşuya ümidvar olan millət əfəndilər, qorxarız ki, “şamsız yatar”.
Əfəndilər, hazırsızlığımızdan qorxmayalım, türk istedad və ləyaqətinə inanalım və biləlim ki, böylə tarixi bir zamanda öz həqqimizi istəməsək və yüksək bir səslə bizi milli idealımıza yaxınlaşdıran şüarı ortaya atmasaq nəsl-ati hüzurunda xəcil oluruz.
İştə, əfəndilər həm mədəniyyəti-bəşəriyyənin xatiri, həm Rusiyanın səadəti, həm də türk millətinin faidəsi üçün Rusiyanın milli-məhəlli muxtariyyətlər əsası üzərinə qurulu cümhuriyyəti-ənam şəklində idarə olunması lüzumuna qərar verəlim.
Nəticədə bunu dəxi ərz edəlim ki, bu məsələ əfəndilər, Qafqasiya qurultayında (biz o məclisimizə türk ənənəsindən çıxan qurultay ismini verdik, çünki bu ism tariximizi göz qabağına gətirib canlandırıyor. Bəzilərimiz də islam ənənələrinə riayətlə müsəlman sözüylə ahəngdar ərəb ənənatından çıxma nəduvə sözünü işlətdilər. Fəqət “syezd” deməgə kimsənin dili varmadı) bir çox müzakirə edildikdən sonra milliyyət məhfumu üstündə ixtilafi-ara hasil olduğuna nəzərən güzəştli (kompromisnı) bir qətnamə alındı ki, bunu sizə elan ediyorum. İştə, o qətnamə:
Siyasi-milli məqsədlər həqqində
a) Qafqasiya müsəlman qurultayı, milli-siyasi məqsədlər həqqindəki məsələyi müzakirə edərək müsəlman qövmlərinin mənafeyini ən ziyadə təmin edən Rusiya şəkli-idarəsinin məhəlli muxtariyyət əsası üzərinə qurulacaq cümhuriyyəti-müctəmeyi-ənam olduğunu qəbula qərar verdi.
b) İslam dinində olan bütün qövmlər arasındakı ruhani və mədəni irtibatı nəzərə alaraq Qafqasiya müsəlman qurultayı bütün Rusiya müsəlmanlarından ötrü qanun qoymaq səlahiyyətinə malik ümumi bir idarə təşkilini lazım görür.
Üçüncü məclis gurultulu alqışlarla qarşılanan yuxarıkı nitqlə tamam olmuş və natiq syezd əksəriyyəti tərəfindən səmimiyyətlə təbrik edilmişdir.
4-cü məclis
Məclisə Xəlil əfəndi Dostməhəmmədov ilə Cəfər əfəndi Seyidəhmədov sədarət ediyorlar. Zal hər günki kibi dopdolu. Əvvəlcə ətrafdan gələn bəzi teleqraflar oxunuyor. Ertəsi cümə olduğundan ümumi iclas olmayıb ancaq şöbələrdə çalışılacağı elan olunur. Bundan əlavə hanki gündə hanki məsələnin baxılacağı bu surətlə elan olunur. Mayın 6-sında – məmləkət üsuli-idarəsi ilə ruhani işlər məsələsi, 7-sində – mədəniyyət və məarif işləri ilə işçilər məsələsi, 8-ində – xatunqız məsələsi ilə əskəri təşkilat məsələsi, 9-da – yer məsələsi ilə məhəlli idarələr məsələsi, 10-unda – siyasi təşkilat ilə Məclisi-Müəssisan seçkilərinə hazırlanmaq məsələsi. Syezdi mayın onunda qurtarmaq təhti-qərarə alınıyor. Bundan sonra Tanrıquliyev tərəfindən “Mədəniyyət və məarif işləri ilə onları müsəlmanlar arasında yaymaq yolları” məsələsi həqqində məruzə oxunuyor.
Doklad rusca yazılmışsa da, məclisin xahişinə görə türkcə tərcümə ilə oxunuyor. Məruzənin xülasəsi bu:
1) Hər millətin mədəniyyət və məarif işləri öz əlində olmalıdır. Buna görə də islam millətlərindən ötrü geniş surətdə milli və mədəni muxtariyyət tələbinə qərar verilməlidir.
2) Ziyalı güclər yetişmədigindən dövlət və məhəlli idarələr hesabına müsəlman millətlər üçün müxtəlif tipdə orta məktəblər (qadın və ərlərə məxsus) açmayı tələb ilə müvəqqəti hökumət ilə zemstvolara müraciət eləməlidir.
3) Müsəlmanlar üçün açılan bütün məktəblərdə oxutu dili ana dili olmalıdır.
4) Ruhani hazırlamaq üçün olan məktəblər dünyəvi məktəblərdən ayrı surətdə təşkil olunmalıdır.
5) İslam dinində olan bütün millətlər üçün ümumi məlumat verən ibtidai məktəblər yalnız bir tipdə olmalıdır.
6) Məarif və mədəniyyət yapmaq tədbirlərinə aid olan məsələləri araşdırıb tapmaq üçün hər yerdə məhəlli, həm vilayət syezdləri bundan sonra xəlqi oxutmaq üçün bütün Rusiya müsəlmanlarından ötrü ümumi ictima qurulmalıdır.
7) Məclisi-Müəssisanda milli və mədəni muxtariyyət məsələsi qəbul oluncaya qədər xəlq arasında məarifi yaymaq işi zemstvo ilə şəhər idarələrinə tapşırılıb, bu idarələr hüzurunda müsəlman millətləri arasında məarif yapmaq işinə baxılmaq üçün xüsusi komisyalar düzəltməlidir.
8) Bütün türk-tatar millətləri üçün bir ədəbi dil vücudə gətirmək, həm bu millətləri yaxınlaşdırmaq üçün məktəblərdə bütün türk şivələrini ayrı bir dərs kibi oxutmaq lazım.
Ömər Əfəndidən sonra Əhməd bəy Salikov cənabları “Müharibəyə münasibət” həqqindəki məruzəsini oxuyur. Bu məruzə üzərinə syezd tərəfindən alınan qərar bateleqraf “Açıq söz”ə xəbər verilmiş idi. Məruzə üzrə dəxi neçə nömrədən bəri dərc edilməkdə və bugünki sayımızda tamam olmaqdadır.
Əhməd bəyin müharibə həqqindəki bu məruzəsi syezd vəkillərinin bilaistisna ruhuna müvafiq gələrək böyük bir həyat tufanına səbəb olmuş və son dərəcədə həyəcana gələn cəmaət zalı alqışlar və “ura”larla çinlataraq natiqi əlləri üstündə dışarı çıxarmışlardır. Kəndisini öpmək, əlini sıxmaq surətilə təbrik edən əfəndilərdən Əhməd bəy güc-bəla ilə xilas ola bilmişdir.
5-ci məclis
Cümə günü tətil günü idi. Ümumi iclas yox idi. Müxtəlif şöbələrdə müxtəlif məsələlərə baxılıyordu. Şöbələrdən şəkli-idarə məsələsinə aid olan şöbə böyük maraq cəlb edərək demək olar ki, bütün vəkillərin hüzurilə davam ediyordu. 8-9 saət qədər davam edən bu iclas adətən gurultulu bir parlaman iclasına bənziyor və Avstriya parlamanında görünən qızğın çıxışlara dəxi biganə qalmıyordu.
Buna görə də mayın 6-sında qurulacaq 5-ci məclis böyük səbrsizliklə gözləniyordu. Bu gün idarə məsələsi artıq həll ediləcəkdi. Bu gün Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə Fateh Əfəndi Kərimov cənabları sədarət ediyorlar.
Fəqət məclis adətdən gec arılıyor, həm də intizar xaricində elan olunur. Heyəti-rəyasət qərarına görə bu gün ancaq üç məruzə oxunacaq və bu məruzələr üzərinə mübahisələr açılmayacaq. Üç məruzə bunlardan ibarətdir: 1) Rusiya müsəlmanlarının san və qəbilələri hansı vilayətdə nə qədər olub, ürf və adətlərindəki ayırmalar – müvərrix Zəki Vəlidi, 2) Rusiya müsəlmanlarının dini və ruhani işlərini muxtariyyətli idarə üsuluna qoymaq həqqində – Seyid Gəray Alkın, 3) Dini və ruhani təşkilat həqqində – Kəşşaf həzrət Tərcümanov.
Zəki Vəlidi məruzəsinin xülasəsi bu: Rusiya müsəlmanlarının milli, mədəni, ruhani işlərini həll etmək həm onların Rusiya dövlətinin üsuli-idarə məsələsini həll etmək üçün mütləq əsl Rusiya müsəlmanlarının kim olduğunu bilmək lazım. Rusiya müsəlmanlarını qan, nəsil və dil nöqteyi-nəzərlərindən tədqiq etmək gərək. Etnoqrafiya nəzərindən baxdıqda Rusiya müsəlmanları türk və türk olmayan iki şöbəyə bölünür. Türk olanları Şərqi, Mərkəzi, həm Cənubi – deyə üç qismə bölünürlər. Bu üç qism tarix, şivə, ədəbiyyat, ürf-adət xüsuslarında biri-birisindən ayrılırlar. Şərqi türklərə uransxay, suyut, saği, qara, həm sarı uyğur xəlqləri daxil olurlar. Bunlar arasında müsəlmanlar az. Əksəriyyət əski şamani dinində. Dil xüsusində bunlar orta türklərdən çox kənardadırlar. Bundan əlavə bunlar Budda mədəniyyətinin təsiri altındadırlar. Orta türklərə özbək, qazax, qırğız, Tümen, Kazan, Krım tatarları, Şimali Qafqasiyadakı buğarlar daxil olurlar. (bunların hamısı müsəlmandır. Bir az qismi şamanlıqla qarışıq islam). Bunların dilləri Krım tatarlarından başqa morfoloji nəzərindən bir. Bunların milli xəlq ədəbiyyatı ortaq olub Canbək xan, Toxtamış xan, İdgu, Çurabat, Əbrtargin kibi xəlq qəhrəmanları həqqindəki hekayələri də birdir. Bunların şərqdəkiləri bir az İran mədəniyyəti təsirinə düşmüş isələr də, hamısı mədəniyət cəhətindən xalis türklərdir. Cənubi türklər isə Azərbaycan türkləri ilə Stavropol quberniyasındakı türkmənlərdir. Bular tarixdə özlərinə ayrı yol tutub, bizim tarixi qəhrəmanlarımız Çingiz, Ağsaq Teymura qarşı qalmışlardır. Dilləri morfoloji nəzərindən orta türklərdən çox ayrılıyorlar. Ürf və adətlərində iranilər təsirinə tabedirlər.
Rusiya müsəlmanları arasında türk olmayan xəlqlər çox azdır. Bunlardan bir qismi Qafqasiyadakı kabarda, avar, abaza, acar, asetin, inquş, çeçen, çərkəs qövmləridir. Bunlar Qafqasiyadakı türklərə nisbət bir silk təşkil ediyorlar. İkinci qism Orta Asiyada İran irqindən olan taciklərdir. Taciklərin sanı 8 yüz mindir. Dilləri farsidir. Bu Rusiya müsəlmanlarının təbii hüdudlarıdır. Rusiya müsəlmanlarının siyasi, ruhani, mədəni müəssisə məsələsi həll qılındıqda bu təbii hüdudlar nəzərə alınmalıdır.
Türklərin Şərqi, Orta və Cənubi qismləri öz təbii dairələrində tərəqqi etməlidirlər. Hər kəsin özünəməxsus ədəbiyyatı var, həm olmalıdır. Kazanlılar, sartlar, özbəklər, qırğızlar iləridə Orta türk olub birləşəcəklər. Orta türklərin hərəkətlərində türkligini safraq saxlamaq xassəsi qalib olub, bunların dili dəxi ümumi dil olacaq. Fəqət bu məsələ məclislərdəki qərarla degil, təbii yolda həll olunacaqdır. Yalnız Orta türklər milli-mədəni işlərdə bir olacaqlar. Çünki bunların arasında ümumi olan milli nəğmə və hekayələr diplomatların siyasətlərindən güclüdür. Halbuki Şərqi və Cənubi türklər özlərinin təbii yolları ilə gedəcəklər.
Şərqi, Orta, Cənubi türklərin ayrı federasiya üsulu ilə idarə olunmaları təbii və mətlubdur. Müsəlmanların özlərinə xas və qanunlar qoyan milli parlament – deyə ümumi bir müəssisə yapmaya çalışmaları qeyri-təbiidir. Fənnə, həyatə müxalifdir. Bu, müsəlmanların yalnız siyasi blokları şəklində mümkün ola bilər. Ümumi bir müəssisə təsis etmək mümkün olsa, bu yalnız ruhani və dini müəssisə ola bilər.
lll
Zəki Vəlidi əfəndidən sonra Seyid Gəray Alkin əfəndi idareyi-ruhaniyyələr islahı həqqində bir məruzə oxudu. Məruzəçinin fikrincə, başda təyin edilən müftilər duran idareyi-ruhaniyyələr tamamilə qaldırılıb onun yerinə müsəlmanlar bulunan vilayətlərdə seçki üsulilə dördər əzadan ibarət “məclis”lər təşkil edilməlidir. Bu məclislərin hər biri dördər şöbəyə ayrılmalıdır: 1) Yalnız ruhani işlərə baxan şöbə 2) Xəlq arasında məarif yayan şöbə 3) Müsəlmanlar arasındakı bütün qrajdanski və cinayət işlərinə baxan mühakimə şöbəsi 4) İdarə və mülk işlərinə baxan, həm ittifaq və cəmiyyət işlərini təftiş edən ümumi işlər şöbəsi. Məhəlli ruhanilər: xəlq tərəfindən seçilib qoyulan – ali dini mədrəsələr bitirən dörd nəfər molla və müəzzindən ibarət olur. Bu qaidə ilə intixab edilən molla dərəcə almaq imtahanı və ya ki məxsusi təsdiq qılınmaq işinə möhtac qalmıyacaq. Məhəlli məclislərin cümləsi cümhuriyyət paytaxtında olacaq mərkəzi məclisə baxar. Bu mərkəzi məclisin başında bütün vəzirlər ilə bir hüquqda olub vəzirlər heyətində səs ilə iştirak edən xüsusi bir adam olur. Bu adam müsəlman işlərinin vəziri deyə adlanır.
Dini və məhəllə
təşkilatı həqqində
Məruzə oxuyan Tərcümanov aşağıda yazılan on yeddi maddəni oxuyor.
1) Ruhani idarələrimizin düzəlməsi mərkəziyyət üsuli ilə əsaslanıb bütün Rusiya müsəlmanları dini və elmi cəhətdən şu mərkəzə bağlanıyorlar.
2) Cümhuriyyət paytaxtında müsəlmanlara məxsus bir mərkəzi idarə təsis olunur. Krım, Şimali Qafqasiya, Cənubi Qafqasiya, Qazaxıstan, Türkistan və İçəri Rusiyada altı danə yuxarı dərəcəli məhəlli idarə tərtib ediliyor. Sair quberniya və uyezdlərdə orta dərəcə idarələr təşkil edilib bunların ən aşağı məhəllə idarələri oluyor.
3) Dini və ruhani məarif və təlim, ianə və xeyrat işləri ayrı şöbələr vasitəsilə bir idarəyə cəm olunuyorlar.
4) Bütün ruhani idarələrin əzaları din üləması ilə bərabər ziyalılardan qarışıq oluyor.
5) Bütün əzalar; ümumi, müsavi, müstəqim və gizli səslə seçilib yalnız imam və müəzzinlər, müəllim, müəllimə və mədrəsələr vəqtsiz olaraq seçilirlər.
6) Seçilmiş əzalar heç bir dürlü təsdiqə möhtac degildirlər.
7) Məhəllə ruhanilərinin məişətləri öz məhəllələri və yuxarı dərəcə idarə əzalar bankı milli sərmayədən təmin edilir.
8) Dini və ruhani idarələr arasında müxabirə türk-tatar dilində olur. (Şimali Qafqasiya müsəlmanları özlərinin xahişi üzrə rəftar edirlər).
9) Orta, yuxarı və həm mərkəzi idarələr lazım olan vəqtə syezdlər tərtib edərlər.
10) Yuxarı dərəcə idarə əzalarından vəkillər seçilib “Şurayi-ümmət” təsis edilir.
Məhəllə təşkilatlı həqqində
1) Məhəllə təşkilatı üçün san etibarə alınmaz.
2) Məhəllə öz idarəsindəki hüquqi şəxsiyyətə vergi təklif etməgə həqlidir.
3) Bu vergidən yığılan puldan bir qismi milli sərmayəyə verilir.
4) Hər məhəllənin cürbəcür təlimxanələr, qiraətxanələr, xeyrat evləri açmağa, yurd və yer almağa, vəqflər düzəltməgə həqqi vardır.
5) Məhəllə işlərini düzəltmək üçün popeçitel şurası seçilir. Bu şuranı intixab edilmiş təftiş heyəti təftiş edər.
6) İmam və müəzzinə veriləcək maaş məhəllə təşkilatı klubunda müəyyən edilir.
7) Məhəllələri xirdalamamağa diqqət edilir. Bir məscid olan yerdə ikinci məhəllə açmaq təhdid ediliyor.
Bu məruzə tamam olduqdan sonra bir neçə dəqiqə tənəffüs elan edilir.
Rəis əfəndi vasitəsilə heyəti-rəyasət tərəfindən məclisə ərz edilərək sosialistlərdən təşkil edilmiş yeni hökumətə təbrik teleqramı göndərilməgə qərar veriliyor. Xokand nəşri-məarif cəmiyyətindən nümayəndə sifətilə gələn Həsən Kərdimov növbədən xaric söz alıb Türkistanın Fərqanə vilayətində aclıq hökmfərma olduğu həqqində məlumat veriyor.
“Yağmur yox, çörək yox, bir quberniyandan ikinci quberniyaya azuqə aparmağa ixtiyar yox” – deyə Türkistan müsəlmanları həqqində bir çarə görməgə dəvət ediyor və həm Petroqraddakı ərzaq syezdinə müsəlman syezdi adından teleqram ilə müraciət edib yardım istənilməsini təklif ediyor.
Ondan sonra Xivə millət məclisindən gəlmiş vəkil minbər xitabinə çıxıyor, lakin səsi çıxmadığından gördügü kağızı özü oxumuyub heyəti-rəyasətdən Musa əfəndi oxuyur. Onların ərzi-naməsi bundan ibarətdir:
“Biz Xivə millət məclisinin müvəqqəti əzaları məlum ediyoruz ki, bu vəqtə qədər bizlər idareyi-müstəbidə və keyfiyyə zülmətində sərgərdan və cəhalət vadisində heyran və nalan qalıb hər cür tərəqqiyati-diniyyə və dünyəviyyədən məhrum bir halda yaşıyorduq. Allahu-həmd və ləilhəmnə Rusiya dövləti-əziməsi təbəələrinin həqiqi hürriyyətə sahib olmaları məlumumuz olandan sonra fürsəti qənimət bilərək tarixi-hicrinin 1335-ci ili cəmadiül-sani ayının 25-ci günü padşahımız Seyid İsfəndiyar xan hazirətdən ciddü-cəhdilə idareyi-məşrutə və hürriyyət tələb edib mətlubumuza vasil və nail olduq. İmdi qayeyi-məqsudumuz: səy və qeyrət edib xəlqimiz arasına ülum və məarif nəşr etmək və müəssisati-xeyriyyələr icad etmək, hökumət və məmləkətimizə mütəəlliq bütün işlərimizi müntəzəm etməklə tərəqqi dövrünə girib mədəni millətlər cərgəsində məsudanə yaşamaqdır.
Və lakin işbu mühüm vəqflər və qiymətli saətlərimizdə nəf və zərərimizi kəmahu-həqqə təqdir edə bilən ziyalı mühəqqiq alimlər, zəmanə əhvalatından baxəbər və iş bilici fazillərimizin azlığı və azlıq cəhətindən məzkur məqsudlarımız icrasında çox məşəqqət müşküllüklər çəkməgimiz mühəqqəq və müəyyən duruyor.
Naqesanra bidel asan-nist kamil saxtən
Ta dəməd yek rişe sədbar əbruriz (Naqisləri dəlilsiz kamilləşdirmək asan deyil, Bir kök yüz dəfə cücərincə abır tökməkdir).
Buna binaən siz hörmətli müsəlman qardaşlarımızın əvvəla həqiqi hürriyyət nemətinə nail olmanızı və bu mübarək cəmiyyətinizi səmimi qəlbimizdən təbrik ediyoruz. Saniyən siz sərvətməndlərdən iltimas ediyoruz ki, biz acizlərin hasil etdikləri işbu hürriyyət və idareyi-məşrutəmizin istehkamı, hüquqimiz və toprağımızın hər növ təərrüz və təcavüzlərdən mühafizə olması üçün əngəl olucu müavinətinizi əsirgəmiyəsiniz. Tərəqqi və səadətimiz yolunda bizlərə həmişə rəhbərlik etmənizə ümidvar oluyoruz. Ta kim “xeyrünnəs mən yəntəhun-nəs” (insanların ən yaxşısı xeyir verəndir) məzmuninə müvafiq “innəməl muminunə ixvatun” (həqiqətən (bütün) möminlər (bir-birilə) qardaşdırlar) məfhumuna mütabiq bəradərlik hüququnu üzərinə yetirəsiniz deyə, Xivə darüssəltənəsi millət məclisinin müvəqqəti əzaları imza etdik. “Vas-sələmu alə mən ittəbə-a-l-ahdi” (Salam olsun dövrəmizə uyğun gələnlərə (mənə iman gətirənlərə).
1335-ci səneyi-hicri 13 rəcəb. Rəis Hüseyn bəy Yuranı bəy və həm millət məclisi əzalarının imzaları.
(Ardı var)
çap et