Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da, şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, bu günümüz üçün fəxr edək!
ƏFQANISTAN FACİƏSİ
İşbu faciənin baş qəhrəmanı Kral Amənüllahı onun Əfqanıstanı hər nasıl olsa da əsri və mədəni bir məmləkət halına qoymaq istəməsi haqqındakı əzm və təşəbbüslərini bilməyən yoxdur. Kral Amənüllah ilə Kraliça Sürəyya həzrətlərinin o məşhuri-aləm səyahətləri hala xatırlardadır. Bu yükək - səyyahlara, bilxassə Kraliça Sürəyya xanıma baxaraq, Şərqdə həqiqi bir tərəqqi və mədəniyyət səviyyəsi görmək istəyənlər ciddən sevinmişlərdi. Bu gün qardaş məmləkəti hərcü-mərc içində buraxan əsəfli hadisələr yalnız əfqan cədidçilərinin degil, onların səmimi mühibləri bulunan bizlərin də candan təəssürünə mücib olmuşdur.
Fəqət siyasi və ictimai hadisələri xoşumuza və ya hetimizə gəlmələri nöqteyi-nəzərindən təqdir və ya təkdir ilə qarşılamaq, olan bitən vaqeələri anlamaq üçün kafi degildir. Bu nöqteyi-nəzərdən yalnız kral və arzularını degil, onun tədbiqat sahəsini təşkil edən Əfqanıstanı da bilxassə bilməliyiz.
Əfqanıstan əsirlərdən bəri xarici aləmlə münasibatı yox deyəcək dərəcədə mücərrəd bir halda yaşamış və bu üzdən qayət ibtidai halda konservə edilmişdir.
Əksəriyyətlə heyvan bəsləyən göçəbə və qismən ziraətlə keçinən köylüdən ibarət olan bu məmləkətdə şəhər əhalisi çox az, ticarət zümrəsi zəif, əsnaf qismi isə qayətlə məhdud və qeyri mütəşəkkil bir haldadır.
Qəbilə həyatı ilə yaşayan və feodalitə üsulu ilə idarə olunan bu məmləkətdə mütləq monarşi ilə yaşayan məmləkətlərdəki münəvvər məmur sinfi belə yoxdur.
Bu kibi məmləkətlərdə bir qəbilə rəislərinin beynəldüvəl və beynəlqəbail bir taqım kombinezonlara istinadən digər qəbilələr üzərində hakimiyyətlərini təsis etmələri daima məşrut, hər zaman həssas və mütəzəlzəl olur. Xarici bir hadisə, daxili bir vaqeə siyasi müvazinəyi yıxmağa həmən kafi gəlir.
Bir tərəfdən ümumi hərbin, digər tərəfdən də Rusiya ixtilalının doğurduğu müsaid şəraiti təqdirlə, cahan vəziyyətinə aşina məhdud bir qism münəvvərlərin yardımı ilə bir saray hadisəsi nəticəsində əfqan səltənət ənənəsinə rəğmən məqtul Həbibüllahın 3-cü oğlu ikən taxta çıxan, tərəqqi və islahat tərəfdarı cəsur Amənüllah xan Əfqanıstanın həm İngiltərə, həm də Rusiya tərəfindən istiqlalının tanınmasına müvəffəq olmuş və bu müvəffəqiyyətini, daha sonra əfqan istiqlalını bütün mədəniyyət dünyasına parlaq surətdə tanıtmaqla ikmal etmişdir.
Bu hadisə Amənüllaha mənəvi bir nüfuz bəxş eyləmişdi. Amənüllah xan bu nüfuzu Əfqanıstanı bir an əvvəl Avropayı bir məmləkət halına gətirmək məqsədilə girişdigi islahat icrası üçün istifadə etmək istədi.
Əfqanıstanda islahat - yuxarıda məzkur patriarxal ictimai şərait daxilində yaşayan bir məmləkətdə - bir məmləkətdə ki, hala ziraət dövrünə belə kafi dərəcədə girməmişdir. - Şübhəsiz degil Türkiyədə, İranda tətbiq olunan islahata belə bənzəməz. Türkiyədə Qazi paşanın, H.Sübhi bəyin “Dağ yolunda” qeyd etdigi çox mənidar bir tərifinə görə “ətdən və kəmikdən yapılma fani Mustafa Kamaldan maəda bir də “bən” degil, “biz” ədədi cəm ilə ifadə olunur. Əbədi Mustafa Kamal vardı. Birinci Mustafa Kamala tarixin müvəffəq və unudulmaz uca bir şəxsiyyət və qəhrəmanı şərəfini bəxş edən qüvvət şu ikinci qoca təcəddüd tarixinin xülasəsini təşkil ilə müştərək bir mənəviyyatı ifadə edən Mustafa Kamallığı kəndi şəxsiyyət-lərində əzəmi qüvvət və mükəməliyyətlə təmsil edə bilməsidir.
Tənzimat hərəkatının tarixi 200 sənəyi buluyor. Bundan qaç sənə əvvəl Türkiyə tibb fakültəsinin 100 sənəlik il dönümünü təsit eləmişdir. Keçənlərdə 200 sənəlik təsis il dönümünü təsvib etdigimiz Türkiyə mətbəələrində basılan əsərlərdə bu gün tətbiq olunan islahatın şu və ya bu şəkildə fikriyyatına təsadüf etmək müşkül degildir.
Bütün bunlardan maəda Türkiyədə əsri həyat və fikirləri bənimsəmiş bir münəvvər zümrə vardır ki, bunların ən aktiv qismini zabitan təşkil ediyor.
İranda kəza islahat hərəkatının kəndinə məxsus bir tarixi, bu hərəkatı təşkil edən münəvvər bir zümrə, onu müdafiə edən mütəşəkkil bir sinif, ticarət burjuaziyası vardır. Rza şahın yapdığı islahat, yarım əsirdən bəri başlanan və mətbuatı firqələri, zümrəvi təşəkkülləri, bir sözlə müəssei əfkarı ümumiyyəsilə, 20 sənədən bəri səəssüs etmiş məşrutiyətçilik proğramını tətbiqdən ibarətdir.
Əfqanıstanda nə Türkiyədəki mühəvvər zabitan zümrəsi, nə də İrandakı ticarət burjaziyası vardır. Orada başlıca olaraq iki sinif görülüyor: zəif əkinçilərlə qüvvətli köçəbelər. Qəbilə həyatı ilə yaşayan Əfqanıstanda mərkəziyyəti idareyi tutacaq nə əskəri təşkilat, nə idari təsisat, nə də mədəni rabitə vardır. Qılcai və Şinvari kibi qüvvətli qəbilələrin Amənüllahın mənsub olduğu Dürrani qəbiləsi kibi nisbətən zəif bir qəbilə müməssillərinə təbiiyyətləri tarixi bir kombinezon nəticəsində hasil və nominal bir şəkildə idi. Əfqanıstandakı rəsmi lisan belə çöl və dağ əhalisindən pək fərqli olan şəhərli taciklərin konuşduqları farsidir. Əksəriyyətlə puştu, qismən də türkcə qonuşan əfğanlılar bu lisandan anlamazlar.
Bu şərait daxilində məmləkət fikriyyat və mənəviyyatı üzərində hakim olan qüvvət orta zaman fikriyyatı və klerikal zehniyyətidir. Mollalar, şeyxlər və mütəəssiblər əlbətdə ki, qüvvətlidirlər.
Böylə bir mühitdə islahat hər şeydən əvvəl mərkəzin nominal degil, həqiqi hakimiyyətini təmin edəcək müntəzəm bir ordu təşkilini və onunla bərabər maarif tərvicilə məktəblər təsisini istixdaf və məmləkət iqtisadiyyatını fəlcə uğratan qəbilə təşkilatilə feodalite müəssisələrini tədricən ilğa edəcəkdi. Mədəni həyatın digər cəhətləri isə bu xüsuslardakı tətbiqatdan sonra kəndi kəndinə təbiətilə gəlmiş olacaqdı.
Bugünkü faciənin ən böyük amillərindən biri iştə bu tədric üsuluna riayət edilmədən və əsri islahatı həzm edəcək ictimai bir qüvvət hazırlamadan Əfqanıstanın təhəmmüilə qeyri mütənasib bir təcrübəyə girişmək olmuşdur.
İşbu keyfiyyəti - burjuasız burjua islahatına qalxışmaq - təbirilə qeyd edən sovetlərin sabiq Əfqanıstan səfiri Roskolnikov “Pravda” qəzetəsində yazdığı bir məqalədə kıral Amənüllaha təkrar müəffəq olursa, nələr yapmaq lazım gəldigini tövsiyə edərək diyor ki:
“İctimai məsnədini qəti surətdə genişləndirməli, köylülərə istinad etməli, topraqları mülkədarlardan alaraq çiftçilərə verməli, vergiləri azaldaraq feodallarla mollalara qarşı amansız surətdə cidal açmalıdır”.
Feodallarla mollalara qəti surətdə cidal açmaq üçün sadə köylülərə istinadən burjuazi və ya əmələ kibi surət və intizamla hərəkətə keçə bilən mətin bir zümrəyə dayanmadan pək də ümidli bir tabiye olmadığını əlbəttə Roskolnikov dəxi bilməz degildir. O da biliyor ki, Rusiyada belə muavin digər ictimai bir sinif mövcud olmadıqca sadə köylüyə istinadla cəzri hərəkətlərdə bulunmaq şübhəli bir hərəkətdir və müvəffəqiyyətsizligə məhkumdur, məgər ki, bu tövsiyədə bulunan Roskolnikov şu muavin və rəhbər sinfin Rusiyanın yardım üçün göndərməyə mühəyya olduğu qızıl orduyu düşünə. Fəqət bu təqdirdə Sucu oğlunun ingilis lehinə yapmaq istədiğini, Əfqanıstan islahatçıları da Rusiya lehinə yapmaq məcburiyyətində qalmazlarmı?!
Hər halda qardaş Əfqanıstanın nəticəsi məchul anarşiyə tutulduğu olmuş bir işdir. Bu faciələrin Əfqanıstan islahatçıları lehinə xitam bulmasını canı könüldən arzu edəriz.
Şu sırada Amənüllah xanın ətrafında birləşən islahatçıların təqib edəcəkləri taktik, şübhəsiz əcnəbi müdaxiləsinə imkan vermədən təkrar vəziyyətə hakim olmayı bacarmaqdır!
Bu müvəffəqiyyəti əldə etdikdən sonra nə yapmaları lazım gəldigi haqqında Roskolnikov kibi tövsiyədə bulunmaq istəməyiz, sadə müvəffəqiyyətlərini təmənna ilə iktifa edərək şu qədər qeyd edə biliriz ki:
Şərqin kəndinə məxsus inkişaf yolu və hər məmləkətində kəndi ictimai bünyəsi və tarixi mərhələsilə mütənasib islahat yolları vardır.
M.Ə.Rəsulzadə
”Odlu-Yurd”, 1 mart 1929, № 1
Mühibb - sevən, dost
Təsvib - təsdiq etmə
Məsnəd - dayaq
AZƏRBAYCAN HƏYAT VƏ MƏTBUATINDAN
1- Sovet mətbuatı “Müsavat” firqəsinin proğram və məqsədini tənqiddə davam ediyor. “Müsavat” və milliyyət məsələsi. “Müsavat” və sinfi məsələ. “Müsavat” və Türkiyə. “Müsavat” və İran. “Müsavat” və rus milləti. Azərbaycanda rus ordusu yoxmu?
2- Dadaş Bünyadzadənin raporu. Kollektivize nədir və nə kibi imtiyazlara malikdir? Kollektivlər nasıl yapılmalı imiş və nasıl yapılmışdır. Kooperativlər və xüsusi alverlər. Xüsusi ziraətdə yoxsullar. Vergilər və gönüllü vergilər. Köylü hərəkatı və “Müsavat” firqəsi.
3- Müqavimətlər qaç türlü olur? Sağlar və sollar. Barışıqçılar. Aktiv və passiv müqavimətçilər.
lll
Sovet mətbuatı, son hərəkatlar münasibətilə Azərbaycan iqtiqlalı fikrinin müəssisi və Azərbaycan türk milliyyətpərvərliginin ələmdarı olan “Müsavat” firqəsi əleyhində “vəsiqələrə istinadən” (?) nəşriyyatda davam ediyor. Köylü hərə-katında hakim olan şüarların “Müsavat” firqəsinin proğram ümdələrini təşkil etməsi, xalqın istədiklərini “Müsavat” firqəsinin dəxi ötədən bəri tələb edərək gəlməsi, bir sözlə “Müsavat” mücadiləsilə xalqın şimdiki mücadiləsi arasında tam bir ahəng mövcud olması, istilaçı qüvvəti ciddən qorxutmuşdur. “Müsavat” əleyhinə ciddi propağanda lazımdır. Fəqət bu propağandanı kim yapacaq? Asilərlə mücadilədə yerli türk əskərləri yaramadıqları kibi, nəşriyat və siyasi mücadilədə dəxi Dadaşlar, Mir Cəfərlər, Musabəyovlar, Məcid Əfəndizadələr, Ruhulla və Həbiblər yaramıyorlar. Ona görə Bakıya surəti-məxsusədə Rayevskilər, İşkovlar, Çikalolar, Anteplyanlar və Vardinlər sövq olunmuş, əllərinə milli Azərbaycan Cümhuriyyətinin arxivləri verilmişdir.
Bakı qəzetələri 3-4 aydır ki, “Müsavat” firqəsindən, onun topraq, köylü, əmələ, milliyyət və s. siyasətindən bəhs etməkdədir.
Son Ukrayna istiqlalçılarının mühakimələri münasibətilə “Pravda” (26-27 və 28 mayıs nüsxələri) dəxi “Müsavat” firqəsinin fəaliyyətindən bəhsə məcbur olmuşdur.
Son posta ilə aldığımız “Bakinski Raboçi”də (№ 104) İ.Vardin “Müsavat” firqəsinin xarici siyasəti” üzərində duraraq bolşeviklərə xas olan “qızıl” yalanlar uydurmaqdadır.
Vardinin məxəzi “Odlu Yurd” məcmuəsinin № 10 və № 11 nüsxələri təşkil etməkdədir. Bu nüsxələrdə Rəsulzadə Məhəmməd Emin bəy əfəndinin Kerenski ilə Hondokaryanlara cavabları mündəricdir. Emin bəy Hondokaryana: “Qafqasiya Konfederasyonunun rusofillik ilə qabili təlif olmadığını, rus imperializmi ilə mücadilə halında ikən qafqasiyalılar üçün rusofilligin pək də müsbət bir dəstək olmayacağını, halbuki Rusiyanın kəndi milli hüdudları daxilində qalmasına candan tərəfdar olmaları lazım gələn qonşu dövlətlərə, Türkiyə ilə İrana qarşı qafqasiyalılar tərəfindən göstəriləcək təvəccöhün mənası tamamilə başqa və müsbətdir” tərzində cavabı komunistləri rus monarşistləri qədər qızdırmışdır. “Demək ruspərəstlik degil, Türkiyə və İranpərəstlik!...” - deyə Vardin komunistlərə məxsus demağojisinə başlıyor. Vardin “Müsavat”ın milliyyətçi olmadığını, Moskvadan üz çevirib də İranla və ya Türkiyə ilə birləşmək istədigini “milliyyətçilik bayrağı altında Azərbaycanı sovetlərdən ayırıb da İran və Türkiyə dərəbəylərinə və onların əlilə cahan kapitalistlərinə bağışlamaq fikrində olduğunu” isbata səy ediyor.
Vardinin iddiasına görə Moskvada bolşeviklər degil, menşevik kadetlər oturmuş olsaydı, Tehran və İstanbul dəxi bolşevik əlində bulunsaydı, o zaman “Müsavat” nəzərində Moskva mədəniyyət mərkəzi, Tehran və İstanbul isə barbarlar diyarı olacaqdı.
“Bundan görünüyor ki, (?) məsələ milliyyətdə degil, əsil məsələ bundadır ki, Moskva proletar diqtatorluğu, İstanbul ilə Tehranda isə dərəbəylər hakimiyyəti vardır”.
Vardin bu surətlə kəndisinə məxsus bir bolşevik teorisi, həqiqəti məxsus təhrif etmək təriqilə bir sofizm qurduqdan sonra Türkiyə ilə İranın daxili üsuli idarəsini şiddətlə tənqidə qoyuluyor. Türkiyənin əqəliyyət millətlər haqqındakı siyasətini Zarevand, Kerenski və Hondokaryanların ağızları ilə tənqid etdikdən sonra İrana köçiyor, diyor ki:
“Təkrar ediyoruz iş milliyyət məsələsində degil, sinfi məsələdədir. Əgər iş və mətləb milliyyət məsələsində olsaydı, “Müsavat” firqəsi Azərbaycanı İrana ilhaq etmək istəməzdi (?). İranlılar ki türk degil, aryan irqinə mənsubdurlar və kəndiləri də türkləri müthiş surətdə farslaşdırıyorlar. İranda 2.500.000 türk vardır. Fəqət hakim sinifləri türk millətinin varlığını inkar ediyor. İran Azərbaycanında bircə də olsun türk məktəbi yoxdur, bircə də olsun türk qəzetəsi, türkcə kitab mövcud degildir. İranda təmsil siyasəti Türkiyədə olduğu kibi şiddətlə tətbiq olunmaqdadır”.
Vardin soruyor: Rəsulzadə bunu biliyormu? Və yenə kəndisi cavab veriyor. “Əlbətdə biliyor”. Fəqət bununla bərabər Rəsulzadə milliyyətindən vaz keçərək farslaşmağa nədən razı oluyor?... “Çünki orada proletar degil, dərəbəylər hakimdir...”
Və yenə bir məna çıxarıyor:
Bu da göstəriyor ki, “Müsavat” milliyyətçi və istiqlalçı degil...
Fəqət burada bir məsələ var. Qospodin Vardin ya rus mujiki dərəcəsində cahildir və yainki xitab etdigi mühiti öylə zənn ediyor. Çünki yürütdügü fəlsəfə tamamilə etiqad eylədigi marksizm və leninizmə ziddir. Burjua və ufaq burjua firqələri, marksizmə görə, sinfi mənfəətlərinə görə belə milliyyətçi və istiqlalçıdırlar. Çünki yalnız bu milli hüdud dairəsindədir ki, bir millətin bu burjuaziyası digər qüvvətli bir millətin burjuaziyasının təhəkküm və istismarından qurtara bilir. Bir millət o burjuazi üçün bir bazardır. Və o milli dünyanın hüdudunu təşkil edən, onu ayıran milli dil, milli hars, milli ənənə, milli tarix və nəhayət milli dövlət həyatıdır. Materyalizm-marksizm, milləti və bu millətin təşəkkülündə burjua sinfinin yaradıcı rolunu böylə təlim ediyor.
“Müsavat” firqəsi və onun lideri Rəsulzadə əsasən nə İrana və nə Türkiyəyə ilhaqdan bəhs belə etmiyor. Biləks o Turan dövləti ideyasının belə bir utopi olduğunu, slav dünyası kibi türk dünyasının da dəxi ayrı-ayrı realitelərdən ibarət olduğunu iddia edərkən nasıl olur da Azərbaycanın İran içərisində “asimlə olmasını” qəbul etsin. Vardin bunları bilmiyormu?
Xayır, biliyor. Həm də gözəl biliyor... Fəqət Moskva ajanlarına son silah olaraq yalan, demoğoji və iftira lazımdır. Rusiya ilə mücadilə nəticəsində vücuda gələcək olan Qafqasiya Konfederasyonunun Türkiyə ilə İrana dost olacağını alıb da “ilhaq” şəklində anlatmaq və bunun üzərinə pək ibtidai bir nəzəriyyə qurmaq yalnız komunistlərin işi ola bilir.
Vardinin əslən dərdi vardır. “Müsavat” hər bir millətin istiqlala haqlı olduğunu dava edərkən nədənsə rusları dəxi xatırlamış, onlara da kəndi hüdudları daxilində olmayı tövsiyə etmişdir. Vardin buna nasıl razı ola bilir. Dünyada rus milləti nə gəzər? Onu da Rəsulzadə nərədən çıxardı? Dünyada proletar vardır. Ona qarşı da burjua və dərəbəylər. “Müsavat” Tehran dərəbəyləri və Türkiyənin faşistləşmiş kamalizmi ilə birləşmək istədigi kibi, Azərbaycan proletarı nədən Moskva proletarı ilə birləşməsin.
Vardin Kerenski ilə Milyukovu məmnun edəcək çox mənalı sorğular vəz ediyor, diyor ki:
- Rusiya kəndi hüdudlarından xaricə çıxmışmı? Azərbaycanda Rusiya hakimiyyəti nərədə?...
Doğrudur, Rusiya hüdudlarından xaricə çıxmamışdır. Biləks 1914 sənəsi çarlıq hüdudlarından da bəzi yerlərdə geri oturmuşdur. Fəqət Rusiya rusların oturduğu yerlərin xaricindədir. Ruslar “təyini-müqəddərati-miləl prinsipini kəndilərinə tətbiq etməyincə digər millətlər üçün bu prinsipin nə mənası qalır? Çünki rusların kəndi hüdudlarına çəkilməsilə yüzdən fəzlə millətlər “müqəddəratlarını təyin” etmiş olurlar...
lll
Mayısın ortalarında Dadaş Bünyadzadə Bakıda kollektivizə yapan aktivlər ictimaında bir rapor oxumuşdur. Azərbaycanda bugünki hərəkatlarla əlaqədar olan bu rapordan istifadə ediyoruz. (“Bakinski Raboçi”, № 107)
Dadaşa görə Komunist firqəsi köylərin sosyalistləşməsinə qərar vermişdir. Bunun üçün də ufaq ziraətləri toplayaraq böyük kollektiv ziraət təşkilatları yaratmalıdır. Köyün sosyalistləşdirilməsi üçün bundan başqa yol yoxdur. Sovet hökuməti kollektivləri şəxsi vergilərdən və su vergisindən azad ediyor. Kollektivlərə ziraət makinaları, toxum, kredi və s. verməklə himayə ediyor.
Fəqət kollektivizə yapıldığı zaman “xətalar” baş vermiş, könüllü surətdə olacaq ikən Azərbaycan qəzalarında köylülər “zabitə qüvvətilə” kollektivlərə “cəlb olunmuş”dur. “Quba vilayətində bağları, toyuqları, inəkləri, mənzilləri, yemək taqımlarını, hətta yataqları belə kollektivizə edərək, bu günlərdə yeməklərin dəxi müştərək olacağı elan edilmişdir. Kürdəmir nahiyəsində kollektivizə yapanlar əllərində tapança olduğu halda köyləri dolaşaraq kollektivə gəlməyənləri Arxangelsk vilayətinə (Şimali Rusiya) sürməklə təhdid eyləmişlərdir. Qarabağda demişlər ki, kolxoza gəlməyənləri sürgün edəcəgiz, əllərindən topraqlarını alaraq vergilərini artıracağız”.
Dadaş diyor ki, bu xətalar “müvəffəqiyyətlərdən baş dönməsi” olmuşdur. O qədər müvəffəqiyyət varmış ki, Stalin demişkən başlar dönməgə başlamışdır. Dadaş şimdi də bu halların davam etdigini qeyd etməkdədir.
Kolxoz yaratmaq üçün komunistlər bilxassə ortabab, yoxsulların yerlərini zəbt etmişlərdir. Halbuki kolxoz təşkilatı üçün yalnız kolçomaqların yerlərini almaq lazım imiş.
Köylünün toyuğuna qədər alındığı görününcə köylülər bütün mal-qaralarını öldürməyə başlamışlar imiş. Bunun qarşısını almaq üçün heyvan öldürməği mən edən bir qanun verilmişdir. Fəqət qəzalarda bu tətbiq olunuyorkən köylülərə toyuq kəsmək, yumurta satmaq belə mən (qadağa) edilmişdir.
Ümumiyyətlə, xüsusi alver mən edilmiş olduğundan və xalqın zəruri şeylərlə təmini kooperativlərə verildigindən əhali ehtiyac içərisində qalmışdır. Çünki kooperativlər xalqın ehtiyacını ödəyəcək iqtidarda degildir. Ona görə Dadaş diyor ki, ətin xüsusi qəssablar tərəfindən satılmasını təmin üçün Tiflisdə təşəbbüslər eliyormuş.
Bir çox qəzalarda, qolçomaqlardan və sovet əleyhdarlarından başqa, ortabab və yoxsullar da seçki haqqından məhrum edilmiş imiş. Kollektiv ziraət təşkilatlarına gəlmək istəməyən şəxsi və xüsusi ziraət sahibi ortabab və yoxsullar seçki haqqından məhrum edilmiş olduqları kibi bunlara su dəxi buraxılmıyor. Bunlara trak-tor verilmiyor, kredi filan bunlara kəsilmişdir. Bir çox qəzalarda bunların dəxi əmlak və məhsulu, mal-qarası əllərindən alınmışdır. Sovet hökumətinin mövcud bir qanunu mövcibincə toplanan vergilərin 50%-i miqdarında əlavə “gönüllü” vergi toplanmalıdır. Halbuki, qəzalarda zabita gücilə toplanan “gönüllü vergilər” rəsmi vergilərdən də fəzlə imiş.
Köylülərə gələcək məhsulu almaq hesabına avans verildigi zaman, verilən paranın çox qismi su parası, kredi, sığorta və kooperativ təşkilatlarına əzalıq haqqı deyə kəsiliyormuş. Sovet hökumətinin daxili istiqraz abliğasiyonu vardır. Dadaşın raporuna görə istiqraz qəzalarda zorla yapılmaqda, köylülərə mal-qaralarını satmaq müqabilində icra edilməkdədir. Yeni sovet vergiləri kollektiv ziraəti tamamilə vergidən azad edərək bütün dövlət vergilərini xüsusi ziraət sahiblərinə yüklətmişdir. Bu surətlə kolxozları tam mənasilə “gönüllülük əsası üzərinə” qurmuş oluyor.
Dadaş Bünyadzadə son hadisələrdə gizli siyasi firqələrin, bilxassə “Müsavat”ın fəaliyyətindən bəhs edərək tovqif edilən “Müsavat”çılardan guya öyrəndigini və onların etiraflarını qeyd ediyor. “Müsavat” onlarla, yüzlərlə propağandist göndərərək, kollektivize əleyhinə, əkin edilməməsi üçün köylərdə müdhiş propa-ğandalar yapmışlar imiş, məqsədləri də baharda üsyan hazırlamaq, Sovet hökumətini devirmək və əcnəbi dövlətlərin müdafiəsini təshil eyləmək imiş. Söz yoxdur ki, Dadaş Bünyadzadə provakasiyonların ən böyügünü söyləməklə, sarsılmaqda olan komunist sıralarına təsir etmək, bunun üçün də son zamanlarda tövqif edilmiş minlərcə milliyyətpərvərləri məhv eyləmək istəmişdir.
lll
Komunist firqəsinin təməlini içindən gəmirən qaç türlü müqavimətlər var? Sovet mətbuatı bu xüsusata bizi tənvir ediyor.
Sovet hökumətinin əsasını gəmirən müqavimətlərdən biri Komunist firqəsinin içərisində rəsmən və açıq çalışan sağlardır. İkinci müqavimət yapanlar Stalinin şimdiki şiddətini dəxi qəbul etməyən ifrat sollardır. Köylülər arasında aktiv və passiv olmaq üzrə iki müqavimət göstərən qüvvət vardır. Fəqət bu beşinci müqavi-mətçiləri yeni görüyoruz. Bunlar barışıqçılardır.
“Zarya Vostoka” (1,6,1930, № 143) qəzetəsinin Gəncə müxbiri S.Krapivin köylü müqavimətinə səbəb olanların komunist təşkilatında və sovet müəssisələrində oturmuş olduqlarını, “Müsavat” nüfuzunun qüvvətli olduğu Gəncə vilayətində sovetlərin proletar kontrolundan xaric olduğunu qeyd etdikdən sonra köylüyə təzyiqi bunların yapdığını, şimdi də tam əksinə bir yol tutduqlarını əlavə ediyor, diyor ki:
Kollektiv ziraət təşkilatları ilə şəxsi ziraət arasını təfrik və müəyyən eyləmək məqsədilə Gəncə vilayətinin Qasım-İsmayıl dairəsinə bir qrup ağranom və yer ölçənlər getmişdir. Onlar pambıq əkinlərini dəxi birləşdirəcəklərdi.
Ağranomlar Sovet icraiyyəsi rəisi Hüseyin Əliyevə müraciət edərək köylülərin ictimaini dəvət eləməgi rica eyləmişlər.
Hüseyin:
- Qətiyyən dəvət etməm. Pambıq əkinlərinin birləşdirilməsi yenə kolxoza bənziyor, əsla köylüləri toplamam demişdir.
Ağaranomlar çalışmışsalarsa Sovet rəisini qane edəməmişlər. Gəncə vilayətinin Qızıl Hacılı, Xankərvənd, Səfikürdlü v.s. dairələrində eyni müamilə olmuş.
Qəzetə qeyd ediyor ki, kollektivizedə fəzlə sola əyinti olduğu kibi “könüllü” məsələsində də fəzlə sağa əyilmişlərdir. Məsələn, köy və qəza sovetləri rəisləri kolçomaqlarla mücadilədən tamamilə imtina edərək “şimdi hər şey könüllülük əsası üzərinə olmalıdır, kolçomaqlarla mücadilə olmaz” demişlərdir.
Sovet müəssisələrində böylə bir haləti-ruhiyyənin təəssüsü “Zarya Vostoka”yı çox qorxutmaqdadır.
M.B. (Mirzə Bala)
“Odlu-Yurd”, Temmuz 1930, № 18
Mən - qadağa, yasaq
Tövqif - həbs etmə
Təshil - asanlaşdırma
Tənviz - işıqlandırma
TÜRK İLİ
Türk ocaqları mərkəzi heyəti tərəfindən Türkiyə Cümhuriyyətilə bərabər bütün Türk dünyasının əhvalını xülasə etmək üzrə təsis olunan “Türk Səlnaməsi”nin keçən sənə martda çıxması bəklənilən ilk nüsxəsi ancaq şimdi nəşr edilə bildi.
Türkçülügün əməkdar xadimlərindən möhtərəm Y.Akçura bəy tərəfindən toplanılan “Türk ili” namini daşıyan və hərflərilə bəlkə də ən son basılmış olan bu mühüm əsər türk milliyyətpərvərligin mənşəi, tarixi və fikri amillərini qeyd və təsbit etməsi həsbilə çox böyük bir ehtiyacı təmin eyləməkdədir. Əsasən məlum olsalar da türkçülük hərəkatına aid bir çox materialları, daha toplu surətdə ustada məxsus metodik tərzdə daha canlı olaraq verən bu qalın cilddə (650 əski “Türk-Yurdu” səhifəsi) Lehistan mültəcilərindən milli türk şüuruna hörmət etmiş Mustafa Cəlaləddin paşa kibi bilmədigimiz yeni kəşflərlə, az məlumatdar olduğumuz tərcümeyi-hal vaqeələri də vardır.
“İlin” ən canlı səhifələrini təşkil edən bu qismi, türkçülügün tarixi, bizzat Y.B. tərəfindən qələmə alınmış və bu “tarix” məşrutiyyət dövrünə qədər yazılmışdır. Bu dövrdən sonrakı qismin yazılacağı isə 1930-da çıxacağı möhtəməl II cilddə buraxılmışdır.
Bu qismidən maəda - “İldə” Türkiyə Cümhuriyyətinin tarixi, Cümhuriyyət müəssisi Qazi paşanın tərcümeyi-hallarilə, məşhur nitqlərinin gəncligə xitab edən qismi, Cümhuriyyət müəssisləri haqqında pək zəruri və statistik məlumat dərc olunduğu kibi, Türkiyə ədəbiyyatı, iqtisadiyyatı və sair xüsusatına aid dəxi ixtisas əhli tərəfindən yazılmış məqalələr vardır.
“İl” yalnız Türkiyədən bəhs etməz. Cildin 3-cü qismi “Türkiyə Cümhuriyyəti xaricində bulunan türklərə təxsis edilmişdir. Bu qismin girməsi mütəsəvvir məqalələrin həpsi texnik səbəblərdən dolayı məətəəssüf dərc edilməmişdir. Türküstan məqaləsilə İran türkləri məqaləsi bu cümlədəndir. Bununla bərabər, bu qism dəxi 200 səhifəyi ehtiva etməkdədir ki, bundan 80 səhifəsi Rəsulzadə M.E. bəyin qələmilə yazılmış “Qafqasiya türkləri”nə təxsis edilmişdir.
“Qafqasiya türkləri” Emin bəyin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” nam kitabındakı məlumatı ixtisarən ehtiva etməklə bərabər Azərbaycan tarixinə aid müfəssəl və metodik məlumatla məmləkətin iqtisadiyyatına və bugünkü vəziyyətinə aid dəxi epiyi məlumat vardır. Ayrıca Dağıstana da məqalədə bir fəsil ayrılmışdır.
Azərbaycandan maəda bu qismdə Qərbi Trakya türkləri, Krım türkləri, Kazan türkləri və sairləri haqqında da C.Seyid Əhməd, A.Seyid Battal bəylər kibi səlahiyyətdar zəvatın məqalələri vardır.
Türk məmləkətlərindəki milliyyət və istixlas hərəkatları ilə əlaqədar olan zəvatə işbu əsəri oxumalarını hərarətlə tövsiyə edərkən, bu əsəri vücuda gətirən möhtərəm müəllifilə Türk ocaqları mərkəzi heyətinə də təşəkkür etməyi ehmal edəməyiz.
Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)
“Odlu-Yurd”, 1 mart 1929, № 1
çap et