Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi
Transliterasiya redaktorları: professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV
(1917-aprel 1918)
IV cild
Duma seçkiləri
Keçəndə məhəllə ərzaq komitələrinin seçkiləri vaqe olduqda bu seçkilərin müvəqqəti olub əsl seçkilərin bundan sonra olacağı zikr olunmuşdu. Bu seçkilər tazə qanuna görə təşkil olunacaq şəhər dumalarının seçkisindən ibarətdir. Şəhər dumaları diyoruz. Çünki tazə qaidə ilə seçiləcək duma bir olmayıb bir mərkəzi və bir neçə də məhəlli dumalarından ibarət olacaq. Bu seçkilərdə hər kəs, hər bir bakılı, hər bir Bakıda sakin olan adamın həqqi vardır. Seçkilər ümumidir. Kimsə mülki, varı və ya elminə fərq qoyulmayıb hamısı insan olduğu üçün bu seçkiyə qarışa biləcəkdir.
Fəqət bu seçki mayın 21-də gördügümüz seçkilərdən bir az başqa olacaqdır. Başqalığı bundan ibarət olacaqdır ki, seçkiyə gələcək adamların əvvəlcə siyahıları görüləcək, evbəev gəzilib nüfusları yazılacaq. Yazıldıqdan sonra siyahılar da elan olunacaq. Bu siyahıdan qalan, qələmdən düşən adamlara həqq veriləcək ki, gəlib özlərinin qələmdən düşdüklərini bildirsinlər.
Məlum işdir ki, müsəlmanlar gərək qəflət etməsinlər. Gərək qafil adlanmasınlar. Gərək sərvəqt olub özlərini qələmdən saldırmasınlar. Çünki qələmdən düşmək seçki həqqindən məhrum olmaq deməkdir. Çünki seçki həqqindən məhrum olmaq vətəndaşlıq həqqini itirmək deməkdir. Çünki bu həqqi itirmək öz güzəran və məişətinin idarəsinə kənardan baxmaq qəzavü-qədərini başqalarına tapşırmaq deməkdir.
Eşitdigimizə görə xəlqin siyahısı tutulmaq üçün şəhər idarəsi təhiyyə və tədbir görməkdədir. Hətta evləri gəzib yazacaq adamlar. Bu adamlar üstündə gözətçilik edəcəklər. Bu qəbul edilib. Hər növ vərəqələr, kartoçkalar, dəsturüləməllər belə hazırlanmışdır. Köhnə zamanlarda bu kibi işlər əvvəlcə elan olunuyor, xəbərdarlıqla görülüyordu. İmdi zaman böylədir. Tələsmək lazım. Fövritlə iş görmək gərək. Vay o tövratın halına. Çox güman var ki, bu gün, sabah yazıçılar o məhələ dağılalar. Xəlqi yazmaya başlayalar. Müsəlman xəlqinə lazımdır ki, bu siyahıya başqa siyahılarda olduğu kibi şübhə ilə baxmasınlar. Bu siyahıdan özünü qaçıran həm özünə, həm də cəmaətə zərər vuracaq. Burada başqa bir məqsəd yoxdur. Məqsəd ancaq seçkiləri tərtibə salmaq üçün şəhərdə nə qədər seçkiçi olduğunu bilmək üçündür. Əgər müsəlmanlar özlərini gizlədərlərsə, o zaman mayın 21-dəki seçki qələbəsini görə bilməzlər, səsləri azalar. Bu dəfə olacaq seçkilərin bir cəhəti də vardır ki, seçkilər nisbətlə olacaq. Yəni seçiləcək adamlar seçkidə iştirak edən partiyaların rəylərinə nisbət aza az, çoxa çox tərtiblə paylanacaq. Əgər özümüzü siyahılardan qaçırsaq sayımızı düz göstərməsək, o zaman nisbət qaidəsində aldanacaq və itirəcəgiz.
Siyahılar hər zaman olduğu kibi müsəlmanlardan ötrü narəva bir mövsümdə, yay vəqtində olacaq. Əhalinin əksəri bağlardadır. Yazıçılar gəlib evləri boş görəcək. Ehtimal ki, bu surətlə çox adamlar qələmdən düşəcək. Bunun çarəsinə qalmalıdır. Bağa getmiş olanları qonşuları da yazdıra bilərlər. Məhəllə komitələri, məhəllənin bağa köçməmiş olanları bu xüsusda himmət, həmiyyət göstərməlidir. Qonşularını yazdırtmalı, siyahıçılara bu barədə kömək etməlidirlər. Şübhəsiz ki, bu xüsusda məhəllə komitəsi tərəfindən də hər növ tədbirlər görülməli, xəlqə rəhbərlik edilməlidir.
Evdə nə qədər adam varsa, hamısını yazdırmalı, qadınları, qızları, anaları, bacıları da qələmdən düşürməməlidir. Çünki onlar qələmdən düşərlərsə səsimiz azalar, əhəmiyyətimiz yox olar.
Müsəlman qadınlarından ötrü əlbəttə ki, rəylərini vermək üçün xüsusi mənzillər təhiyə edilməlidir. Böylə olmazsa onlar öz vətəndaşlıq həqlərini iddia edə bilməzlər.
Qəzetələrdə görülən bəzi məqalə və fəqərələrdən anlaşılır ki, bəzi firqələr çox da bu məsələyə yaxşı nəzərlə baxmıyorlar. Onlar diyorlar ki, arvadlara ayrı seçki “torba”sı verilmək lazım degildir. Burada görünür ki, sözlə oynuyorlar. “Ayrı seçki kuryası” demək o deməkdir ki, cəmaətdən bir qismi o biri qismindən ayrılıb özbaşına öz içindən öz adamlarını seçə. Necə ki, sabiq zamanda Qafqasiyadakı rus kuryəsi özbaşına öz tərəfindən dumaya vəkil göndəriyordu ki, Skoblev onların vəkilidir. Qadınlar həqqindəki (müsəlman qadınları deməkdir) böylə bir “kurya” tələbi vaqe olmamış. Binaənileyh bundan bəhs etmək istəyənlər görünüyor ki, müsəlman qadınlarına ayrı seçki mənzilləri vermək meylində degildirlər. Hətta özünə ictimaiyyun-amiyyun deyən birisi “İzvestiya” əmələ qəzetəsində yazdığı bir məqalədə aşkar olaraq yazmışdı ki, müsəlman arvadlarına ayrı seçki məclisi verilməsin. Çünki bu qadınlara rəy istəyənlər həqiqi demokratlar degil, başqa qərəz adamlarıdır.
Əlbəttə, müsəlmanlara, müsəlman mühitinə böylə şübhəli nəzərlə baxan demokratlar çox ola bilər ki, yenə haman nəzərlə baxa. Bürokratlar kibi bəzi tədbirlər görərlər. Bu tədbirlər bir partiyanın, bir məsləkin bugünki faidəsinə bəlkə də müvafiq olur, fəqət demokratizm, saf, səmimi demokratizm əsasına müvafiq gəlməz. Birincilər öz qərəzləri üçün demokratizmi vasitə edərlərsə, ikincilər də o qərəzlər üçün məqsədləri və əsasları olan demokratizmi tapdamış olarlar ki, buna siyasət dilində “jezutizm” deyərlər. “Məqsəd vasitəyə bəraət qazandırır” düsturu diplomatlara yaraşırsa da hürriyyətpərvər demokratlara yaraşmaz.
Müsəlmanlar müsəlman xanımlarından seçki “kurya”sını heç zaman tələb etməmişlər. Böylə bir tələb başqa tərəfdən vaqe olmuşmu, onu da biləmiyoruz. Müsəlmanların istədigi ayrı seçki mənzilləridir ki, bu əsasə degil, məsələnin sənətinə, texnikasına aiddir. Bunun əsası budur ki, “müsəlman qadının xüsusi şərait daxilində yaşadığı nəzərə alınaraq onun üçün öylə seçki texnikası əmələ gətirməkdir ki, o sayədə öz vətəndaşlıq hüququnu azadlıqla ifa edə bilsin”. Bu həqli tələbləri üstündə müsəlman durmalı, bu tələblərində kimsə güzəşt etməməlidir. Bilxassə ki, Zaqafqasiya komissarlığı dəxi Qafqasiya vilayətlərində məhəlli hökumətlər təşkili həqqində nəşr eləmiş olduğu dəsturüləməlində bu əsası qəbul və elan eləmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 6 iyun 1917, №490
Dəsturüləməl – təlimat
Fövr – tələsik
İyunun birindəki iğtişaş həqqində
İyunun birində un kartoçkalarının vəqtində verilə bilməməsi zəminində iğtişaş çıxdığı və bu iğtişaşda müsəlman xəlqinin əksərən arvad və füqəra qisminin iştirak elədigi məlumdur. Qəzetələrdə oxunduğuna görə Bakı quberniya ərzaq komitəsinin son iclasında bu hadisə bəhs olunaraq bəzi natiqlər, əzcümlə Yakobun, Ter-Qriqoryan, Seleznyov və sairləri demişlər ki, bu hərəkət qabaqcadan hazırlanmışdır. Zira un varmış, o günü buraxılıyormuş da. Buna görə də unsuzluq üstündə iğtişaş olamazmış. Buna görə də iğtişaşın səbəbi daha dərindədir. Bu səbəb isə demokratik müəssisələr əleyhinə olan etibarsızlıqdan ibarətdir. Müsəlmanlar arasında çörək kartoçkası əleyhinə propağan vardır. Bu isə inqilaba xəyanətdir.
Məsələnin bu şəkildə göstərilməsi həqiqətin tamamilə xilafındadır. Həqiqət xilafında olmaqla bərabər fitnəəngizdir. Çünki hər bir bəlanı, hər bir hərəkəti sui-qəsdçi “müsəlmanlar”la “burjuylar”a təhmil etmək surətilə anlatmaq, köhnə üsuli-idarənin hər bir hərəkəti “yəhudilər”ə və ya “kromolniklər”ə isnadla aydınlatmasına bənziyor.
İyunun birində vaqe olan iğtişaşın səbəbi, ərzaqçılar həqiqəti örtməsinlər, heç şübhəsiz ki, ərzaq komitəsinin hazırsızlığı üzündən hasil olmuşdur. İyunun biri elan olunmuş ki, çörək, un kartoçka ilə veriləcək. O gün isə kartoçkalar tamamilə paylanmamışdır. Bunun nəticəsində isə xəlqdən bir qismi çörək və un ala bilməmiş. Bundan əlavə zəhmətkeşlər, əmələlər, əzcümlə hammallar, fəhlələr həqqində verilən qərardan xəbərləri olmayıb öylə zənn etmişlər ki, onlara gündə bir girvənkədən artıq çörək verilməyəcək. Halbuki həqiqət əksinə imiş. Hammal iki girvənkə ala bilərmiş. Fəqət bu həqqini iyunun birində nə biliyor, nə də ondan istifadə yolu kəndisinə göstəriliyordu. Heç şübhəsiz ki, hər bir izdiham hərəkətindən əhli-qərəz istifadə edər. Fəqət əhli-qərəz heç bir zaman səbəb olmayınca qərəzlərini işlətə bilməzlər.
Deyilir ki, müsəlman cəmaəti demokratik müəssisələrə etimad etmiyor. Bütün iğtişaşların da səbəbi bu imiş. Məntiq icab edərdi ki, bu demokratik müəssisələr yerli xəlqin etimadını cəlb edəcək bir halə qoyulsun. Halbuki burasına diqqət edilməyib bugünki “demokratlar” dünki “bürokratlar”ın dililə danışıyor. Demokrat müəssisələri müsəlman xəlqi nəzərində etibarlı edəcək vəsilələrə yapışmaq əvəzində təhdidə başlıyor. Qılınc şaqqırdadıyorlar.
İyunun birində Bakı qradonaçalniki müsəlman komitəsinə telefon edib əhalinin iskatı üçün adam istəmişdi. Bənimlə doktor Məhəmmədrza Ağa Vəkilov getdik. Əvvəlcə ərzaq komitəsi ilə görüşdük. Mümkün degilmi ki, orucluq münasibətilə müstəsna surətdə müsəlman xəlqi üçün bir tədbir görülsün, dedik. Stopani bizə rəqəmlər, hesablar göstərdi. Mümkün olmadığını anlatdı. Məəmafiə bir ay daha qəndi 2 girvənkə yarım miqdarında vermək mümkün olduğunu söylədi. Fəqət bu bəyandan sonra rəftari-kəlamını dəgişib “bilmiyorum Bakı əhalisinin nəyə gərək xatiri əziz olsun” dedi. “Halbuki bu xəlq müharibəyə iştirak eləmiyor. Dər surətki Rusiyanın başqa böyük şəhərləri çörək böhranı keçiriyor, aclıq çəkiyorlar, ordu acdır. Sinqa naxoşluğuna tutuluyor”. Doktor əfəndi Stopani cənablarının bu goftarından narazı olduğunu, siyasətdən bəhs eləmək lazım gələrsə o zaman bu bəhsin daha uzaqlara çəkəcəgini söylədi.
Sonra xəlqi sakit edib də məclisə qayıtmış olan Behbud Ağa Cavanşir soldatların tüfəngləri patronladığı az qala fəsad və bədbəxtlik çıxardığını, soldatlara yalvardığını, onların isə “biz qətiyyən cəmaətə əl qaldırmayız” dediklərini söylədi. Əlavə etdi ki, şübhəsiz burada “biri sizə aid olub da, o biri sizə aid olmayan iki səbəb vardır”. Sizə aid olmayan səbəbdə əlbəttə ki, siz günahkar degilsiniz, fəqət sizə aid olanı həqqində günahkar tapılmalı, cəzaları verilməlidir. Yox əgər, işi idarədən acizsiniz isə o zaman istefa verməlisiniz. Xanın öz nəfsinə söylədigi bu sözü Stopani, Bekzadyan və sairlərini təkrar danışdırıb bu dəfə danışıqlar “nahaq qan”, “ştık”, “fəhlə və soldat vəkilləri” ətrafında dolaşıb mühib bir şəkil almış, Stopani “xəlq rahət olmazsa o zaman onunla başqa surətlə danışılır” deyə bir növ təhdiddə bulunmuşdur.
Buna cavab olaraq o məclisdə dedim ki, cəmaət ilə rabitənizi saxlamaq üçün təşkilatınız daxilinə müsəlman nümayəndələri də salınız və o zaman artıq iğtişaşı sakit etməgə, müsəlman nümayəndəsi çağırmağa ehtiyac qalmaz. Qərarlarınız əvvəlcədən əhalinin hər qisminə məlum olar. Şikayət elədiginiz etimadsızlıq da ortadan qalxar. Bizim işin xatiri üçün söylədigimiz bu təklifə nədənsə təhdidlərlə cavab verilir. “Nahaq qandan” bəhs olunub da qüvvətdən bəhs etdilər. Fəqət böylə rəsmi bir lisan, lisani-təhdid hər halda demokratik bir müəssisəyə yaraşmaz. Bu dil ilə köhnə hökumət danışa bilərdi.
Həm həqiqətən də böylədir. Demokratik müəssisələr bir dəfə bilməlidirlər ki, həqiqi demokratik müəssisə ola bilmək üçün yerli cəmaətin mənafeinə, onun əhvali-ruhiyyəsinə, xüsusiyyatına əhəmiyyət verib o yolda hərəkət eləsinlər və hər zaman cəmaət və əhali ilə üzvi (orqaniçeski) münasibətdə bulunsunlar. Yoxsa nə qədər qüvvətli təşkilat olsa da, xəlq etimadını qazanmayınca müvəffəq olamaz.
Günahkarların təhqiq olunub cəzalanması tələb olunur. Bu şübhəsiz ki, olmalı, fəqət işin təbii yolda getməsi üçün təhdidata girişmədən əvvəl əsl demokratik vasitələrə müraciət eləməli, bunun üçün yerli xəlqin mənafei ehmal olunmamalıdır.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 9 iyun 1917, №493
İskat – sakitləşdirmə, susdurma
Təhmil – yükləmə; vergi, mükəlləfiyyət
Goftar – söhbət, söz; mövzu
Ehmal – əhəmiyyət verməmə
Məəmafiə – təəssüf ki
Tazə dum seçkiləri münasibətilə
Dumu tazələyəcəklər. Bu tazə dum seçkiləri üçün imdidən tədbirlər görülmüşdür. Xəlqi siyahıya başlamışlar.
Tazə dumun əhəmiyyəti nədir? Bu günlərdə evlərə paylanan siyahı vərəqlərinə lazım olan məna və əhəmiyyəti verə bilmək üçün bu suala aydın bir cavab verməlidir.
Şəhər duması məlum etmişdir ki, bu şəhərin təmizliginə, abadlığına hər növ tərtibatə baxmaq üçündür. Ancaq bu vəqtə qədər Rusiyada olan şəhər dumaları köhnə Rusiyanın bütün başqa idarələri kibi həqiqi cəmaət idarəsi, xəlq duması degildi. Burada oturan qlasnıları cəmaət degil, pullar sahibləri mülkədarlar, ağalar, xozeynlər seçirdilər. Məlum işdir ki, bunlar da ancaq özlərinin, öz taylarının dərdinə qalır. Ancaq şəhərin ağalar oturan məhəllələrini düşünüyor. Şəhərin kənar bucaqlarındakı füqəra məhəllələrinin hayına qalmıyor, mərkəzi küçələr döşənib, süpürülüb sulandıqda, onların payı ancaq yazda toz, qışda da palçıq qalıyordu. Halbuki şəhər vergisinə gəldikdə cürbəcür qeyri-müstəqim vergilərlə şəhər xərcinin böyük qismi yenə bu bədbəxt xəlqdən, bu öz şəhərinin idarəsində səsi olmayan demokratiyadan alınıyordu. Bunun nəticəsində idi ki, həmişə dumadan şikayət olunuyor, buna görə idi ki, daima füqəranın ahu-zarı eşidilirdi.
Böyük Rusiya inqilabı hər şeyi dəgişdirdigi kibi şəhər idarələrini də dəgişdirdi. Müvəqqəti hökumətin qərarına görə şəhər dumaları dəgişib, tazə nizam və qaidə ilə seçilməlidir. Bu tazə qaydaya görə artıq duma şəhərin bir qisminə mal olmayıb əhalinin hamısı əlində olacaq. İgirmi yaşına çatan nə qədər vətəndaş varsa, hamısı dumaya adam seçəcək və özü də seçilə biləcəkdir. Arvad-kişi hamının, hamı millətlərin həqqi olacaq ki, seçkilərdə iştirak eləsin. Bundan əvvəl xəlq məcbur idi ki, dum iclaslarında mütləq rus dilində danışsın, ərizəsini rusca versin. İmdi böylə olmayıb hər kəs öz dilində danışa biləcək və ərizəsini öz dilində verə biləcəkdir.
Demək bundan sonra tazə qaidə ilə qurulacaq şəhər duması bir növ şəhər xəlq cümhuriyyəti vücudə gətirib şəhərə aid nə kibi məhəlli işlər varsa, hamısı onun ixtiyarında olacaq. Şəhərdə ümumin səhhətinə aid nə kibi müəssisələr varsa, hamısı onun idarəsində olacaq. Xəlq üçün lazım miqdarda xəstəxanələr, məktəblər, apteklər açılacaq, bulvarlar, təfərrüçgahlar yalnız şəhərin ağalar oturan məhəllələrinə məxsus olmayıb kənar bucaqlar üçün də düşünüləcəkdir.
Bunlardan başqa şəhərin polis idarəsi imdiki təbirlə milisiya təşkili şəhər idarəsinin öhdəsində olub, bu surətlə vücudə gələn demokratik duma icra komitəsinin işlərini də öz əlinə alacaq və şəhərin həqiqi sahib və hakimi olacaqdır.
Tazə şəhər dumasının əsası bir növ ədəmi-mərkəziyyət əsasına qurulmuşdur. Şəhərə məxsus mərkəzi duma və idarə olmaqla bərabər şəhər müəyyən məhəllələrə bölünəcək, hər məhəllənin özünəməxsus məhəllə dumaları olacaqdır ki, bu məhəllə dumaları öz məhəllələrinə aid olan işlərdə muxtar olacaqlar. Qeyri-ümumi işlərdə isə mərkəzi şəhər idarəsinə tabe bulunacaqlardır.
Şəhər əhli arasında sinif ayrılığından başqa şübhəsiz ki, bu sinif ayrılığının müxtəlif rəngli mənfəətləri arasında bəzi qövmi və milli təfavütlər də vardır. Duma seçkilərindən varlılıq istehqaqını götürməklə biz sinif ədalətsizligini bir növ yumşaltmış oluyoruz. Fəqət qövmiyyət və milliyyət təsiri üzündən hasil olan ədalətsizligi dəxi qaldırmaq üçün lazımdır ki, seçkilər nisbət qaidəsinə mərbut olsun. Bu nisbət qaidəsi olmazsa, o zaman yaxşı təşkil olunmuş bir firqə nisbi bir əksəriyyətə malik olursa, bu zaman bütün şəhər işlərini öz əlinə ala bilər ki, bu surətlə bir sinif o birisinə və yaxud bir millət digərinə və yainki bir firqə ikincisinə qələbə edib də milliyyətin hüquqini paymal edə bilər.
İştə, bu şeylərin heç birinə imkan verməmək üçün vətəndaşlara lazımdır ki, böyük Rusiya vətəndaşlığı üçün təcrübə meydanı olan şəhər seçkilərində özlərini göstərsinlər. Seçkilərə idrakla əlaqədar olduqlarını isbat eləsinlər. Bundan ötrü hər şeydən əvvəl lazımdır ki, siyahılara əhəmiyyət verib özlərini qələmdən saldırmasınlar.
Buna bilxassə müsəlman cəmaəti diqqət etməlidir. Müsəlman cəmaəti müvəqqəti müsəlman komitəsinin dəvətini eşidib, əlbəttə, bu siyahılardan ürkməməlidir. 1913-cü il siyahısında xəlq arasına fitnəəngiz xəbərlər nəşr edib ayrı vergi qoyacaqlar, soldat aparacaqlar – deyə cəmaətimizi qorxutmaq, bunun nəticəsində dəxi bir çoxları özlərini gizlətmişlərdi. Bu əvamlığın nəticəsində şəhər müsəlman şəhəri ikən siyahılarda az görünmüşlərdi. Haman yanlış siyahıyı dəstavüz edərək imdi Bakını heç bir cəhətlə müsəlman şəhəri görmək istəməyənlər diyorlar ki, “nə səs-küy salmısınız, burası hardan müsəlman şəhəri oldu. Budur, statistika ilə yüzdə 30 ancaq varsınız”.
İştə, vətəndaşlar, ayıq olunuz, bu siyahılar ancaq duma seçkilərində nə qədər adamın və kimin həqli olduğunu bilmək üçündür. Başqa heç bir şey üçün degildir. Özünüzü yazdırınız. Yoxsa sonrakı peşimançılıq faidə verməz. Həqqinizi, buna görə də doğru şəhər işlərinə qarışmaq səlahiyyətinizi itirərsiniz.
M.Ə.
“Açıq söz”, 12 iyun 1917, №495
Təfərrücgah – gəzinti yeri, seyrangah
Sosializm həqqində
Sosial demokrat, sosial revolyusioner – iştə, Rusiya meydani-inqilabında cövlan edən siyasi firqələr ki, nüfuz bu gün onlardadır. Bu firqələr sosialistdirlər. Sosialist demək – sosializm tərəfdarı deməkdir.
Sosializm nədir?
Sosializm ictimai bir məsləkdir. Buna görə də tərcümədə bu məsləkə ictimaiyyət və tərəfdarlarına ictimaiyyun denilir. İctimaiyyun xüsusi mülk qüdsiyyətini münkər olub bütün istehsal vasitə və alətlərinin, məsələn: yer, zavod, fabrika, mədən və sairənin xüsusi əllərdən alınıb da ümumi cəmaət idarəsinə, başqa sözlə, hökumət əlində olmasına çalışıyor. İctimaiyyunlarca dünya bir mübarizədən ibarətdir. Təbiətlə insanlar arasında vaqe olan bu mübarizə bəşər mədəniyyətini doğurmuşdur. Mədəniyyət və mədəniyyət aləmindəki sərvət və saman insan övladının təbiətə çaldığı qələbənin səmərəsidir. Fəqət insan bir tərəfdən təbiətlə mübarizə elədigi halda, o biri tərəfdən dəxi bu mübarizə nəticəsində hasil olan sərvətin bölüşməsi üstündə rəqabət etmişdir. Yaradılışda daha qüvvətli olanlar özlərindən daha zəif olanlarını istifadə edib çalışdırmış, buna görə də insanlar siniflərə bölünmüşlərdir. Qədim Hürmüzd ilə Əhrimən əqidəsi, rəhmən-şeytan təsəvvürü. Adil və zülm binaları həmin bu varlı və yersiz, qüvvətli-qüvvətsiz, hakim-məhkum, tabe-mətbu keyfiyyətinin bir növ şairanə rəmzidir. Bu ictimai mübarizə vəqtilə qulluq və sonra kəndçilər əsarəti, daha sonra üçüncü silk denilən burjua məzlumahi, nəhayət – ticarət və sənaye tərəqqi edib, burjua azad və sərmayədarlıq üsuli paydar olunca – füqərayi-kasibə (proletari) təzyiqini mucib olmuş, tainki məzkur sinfin əsli olmaq üzrə sosializm məsləki zühur etmişdir.
Sosializm insanların məişət və güzəranca müsavi olmalarından və müsavatə meyl edib də onu təhsil eləməkdən ibarət ictimai bir məslək olmaq üzrə bəşəriyyətə çoxdan məlumdur. Dinlərin bir çoxundakı bəs bədəlmövt və mövtdən sonra həyati-cavidani babındakı təsəvvürlər bəşəriyyətin sosializm həqqindəki düşüncəsindən başqa bir şey degildir. Bu sosializm əhli-dincə və dünyada bərpa olacaqsa da, onun bu dünyada bərpa olacağına inanıb da o yolda cihadlar etmiş, təcrübələr eləmiş qəhrəmanlar vardır.
Fəqət məşhur Marksa qədər sosializm bir növ həyatpərvər və hayati binalar üzərinə qurulu şairanə bir təsəvvür kibi tələqqi oluna bilər isə də, Marksdan sonra sosializm əqidəsi elmi bir nəzəriyyə halını almışdır. Marksizm məsləki bütün sərmayədarlıq üsuli ilə yaşayan məmləkətləri varlı-varsız sinfindən ibarət bilib bu iki sinif arasında əbədi bir mübarizə təsəvvür edər. Bu mübarizə marksizmcə sərmayədarlıq üsulunda ən böyük amil və mühərrikdir. Bu mübarizə başqa nə kibi mədəni, milli, hüquqi, hətta fənni cəhətlər varsa, hamısına icrayi-təsir ediyor. Ədəbiyyat özünü bu sinif mübarizəsinin təsiri xaricində bulunduramıyor.
Kapitalizm (sərmayədarlıq) geri qalmış məmləkətlərdə, o yerlərdə ki, hələ dərəbəglik (feodalizm) vardır, tərəqqipərvər bir rola malikdir. Bilnisbə, hürriyyət istər elm və fənnə tərəfdar olur, məmləkətin abadlığını, yollar çəkilməsini, mədəniyyətin irəliləməsini tələb eylər. Fəqət hər sikkənin iki üzü olduğu kibi kapitalizmin də ikinci üzü vardır. Bu üz ondan ibarətdir ki, kapitalizm sayəsində vücuda gələn dövlət və sərvətlə bərabər, füqəra ilə səfalət də tərəqqi ediyor. Xırda sərvət sahibləri azalıb kiçik sənətkarlar əmələligə gediyor, bunun əvəzində isə sərmayə mərkəzləşib milyonlar böyüyür. Halbuki milyonlarla xəlq vardan-yoxdan çıxıb fabrikada çalışmaq və zəhmətini satmaq məcburiyyətində qalıyor. Kapitalizm ilə idarə olunan məmləkətlər zahirdə abad, məmur, xoşbəxt görünüyorlarsa da, batində təzadlarla dolu səfalətə məhkum, həyatından naməmnun əmələ sinfi və demokratiyadan ibarətdirlər.
Kapitalizmin tərəqqisi Marksın təsəvvürüncə bir tərəfdən sərmayənin mərkəzləşməsinə, digər tərəfdən cəmaətin əmələligə getməsinə səbəb olub, nəhayət, bu hal bir dərəcəyə gələcək ki, istehsal aləti xüsusi maliklərin əlindən çıxıb müstəhsalların öz əlinə keçəcək. Demək ki, istehsalat cəmaətin öz malı olub mədəniyyətin səmərəsi xəlq arasında müsavi surətdə paylanacaq. Böylə olunca dünyada artıq xüsusi mülk qalmayıb üsuli-məişət başqa bir əsas üzrə həqiqi qardaşlıq üstünə bina olunacaq. Xüsusi mülkün qalxması ilə bugünki ailə, din, milliyyət və sair məfhumların da hamısı başqa bir məna və rəng alacaqdır. Bu əsri-səadət təbii surətdə, sənaye və sərmayədarlığın təkamülü nəticəsində istər-istəməz gələcək isə də, bu gəlişi asanlaşdırmaq zəhmətkeş cəmaətin öz işi və öz borcudur. Sosialist əmələ firqələri iştə, bu borcunu ifa etmək üçün təşkil olunmuşlardır. Bu firqələr bütün dünyanın sərmayədarlıq üsuli-məişətindən qurtarıb sosializm üsulinə keçməsinə çalışmaqla bərabər hər məmləkətdə olduqları yerin iqtizasına görə siyasi həddi-əql məramnaməsi tərtib edib bu məramnamənin qövldən-felə gətirilməsinə çalışıyorlar. Bu məramnamələrin tətbiqində onlar sinif mübarizəsi tərəfdarı olub əmələ sinfinin, zəhmətkeş xəlqin mənafeini gözliyor, onların əhvali-iqtisadilərini asanlaşdırmağa çalışıyorlar. Bu firqələr təbiətlərinə görə bir sinif firqəsi isələr də, niyyətlərinə görə ümumbəşəriyyətə xidmət ediyor və dünyanın ən böyük əqsai-amalı olan sosializmə irməklə yalnız zəhmətdəki əmələ qismini degil, bütün bəşəriyyəti səfalətdən qurtarmaq istiyorlar. Çünki əmələ yoxsulluq məşəqqətindən tənkdə isə, varlı da israf üzündən zəhmətdədir. Birisi toxluq, o birisi də aclıq üzündən azarlıyor. Hər ikisi də qeyri-təbii bir hal keçirməkdədir.
İştə, bu gün hər tərəfdən eşitməkdə olduğumuz “Yaşasın sosializm” şüarı bu xüsusi mülk tanımayan o dövri-səadəti qəsd ediyor.
Kapitalizmin gördügümüz bu surətli tərəqqisi nəticəsində heç şübhəsiz ki, bəşəriyyət bu böyük səadəti dərk edəcək. Bu dərki-səadət tezmi olacaq, gecmi olacaq – o bir başqa məsələ. Vazeh olan bir məsələ varsa, o da budur ki, bu inqilab birdən olmayıb, tədriclə vaqe olacaq və sosializm tamamilə yetişməyincə bəşəriyyət ağacından dərilməyəcəkdir.
Dünyanın bir gün gələcək də sosializm üsuli-ictimaisi üzərinə idarə olunacağına qənaət yetirməmək bəncə mümkün degildir. Fəqət bu irişmək yolları müxtəlifdir. Bu ixtilaflı yollar üstündə danışıq yeri də var. Sosialist partiyalarının biri-birlərindən ayrılması da iştə, bu yollar üstündədir.
Sosializm həddi-zalında bir sinif məsləki olduğundan beynəlmiləldir. Fəqət böylə olmaqla da bir milliyyəti inkar etməz, ona təhəmmül edər. Sosialistlər əksərən mərkəziyyətçidirlər. Bilxassə milli-məhəlli muxtariyyətlərə hüsni-təvəccöh bəsləmiyorlar. Fəqət bununla bərabər mütəkamil bir şəkli-idarə olmaq üzrə də federasyon üsuli-idarəsini, milli-məhəlli muxtariyyətləri qəbul edən sosialistlər də vardır. Bilxassə rəyi-aləm üzərinə bir millət özünün istiqlalını belə istəsə sosialistin ona heç bir sözü ola bilməz, biləks demokratik əsaslar nöqteyi-nəzərindən öylə bir qərarı müdafiə belə edər.
Məişət və mədəniyyətimizin xüsusiyyəti ilə, sənayeyi-milliyyə ilə əhvali-iqtisadiyyəmizin xüsusi şərait altında bulunduğuna nəzərən sosializmin mühitimizdən ötrü ərkən olduğuna hökm verilə bilərsə də, bu məslək tərəfdarlarının mənafei-milliyəmiz üçün zərərli olduğunu kimsə iddia edəməz.
Biz milliyyət və millətin muxtariyyətini iləri çəkdikdə bəzilərinin düşündügi kibi sosializmə zidd getmiyoruz. Biləks sosializmi azad millətlərin azad ittifaqından ibarət bildigimizdən geniş surətdə tələqqi etdigimiz milliyyətpərvərligi, bütün millətlərə bir gözlə baxan sosializmi hazırlaşdıran vasitələrdən birisi və birincisi ədd ediyoruz.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 25 iyun 1917, №506
Əqsa – uzaqda olan
(Ardı var)
çap et