Var ilə Yox arasında - Kamal Abdulla-70

Jalə QƏRİBOVA

(Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın əsərlərində "Yox"un ontologiyasına qısa bir baxış)

"Həm vardı, həm yoxdu".

Fikrimcə, Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın əsərlərinin bir çoxunu elə bu sözlərlə başlamaq olar - bu sözləri onun əsərlərinin (daxilində görsək də!) başlanğıcında görməsək belə. Əslində, bu sözlər özü də onun əsərlərinin sərlövhəsi altında həm vardır, həm yoxdur.

Kamal Abdullanın qəhrəmanlarının önəmli bir qismi də, əsərlərdə cərəyan edən hadisələr də, əsərlərinin obyekti olan cisimlər də, əsərlərin yer aldığı zaman və məkan da, yazarın oxuculara təqdim etdiyi çeşidli "status-kvo"lar da həm vardır, həm də yoxdur.

"Dünya dönmədən düzənə doğru irəliləyiradi. Amma bu düzəni yaradanlar, onu addım-addım, əzab və məhrumiyyətlər hesabına həyata keçirənlər bilmirdilər ki, onlar düzənə doğru irəlilədikcə, eyni zamanda, həm də düzənsizliyə doğru irəliləyirlər".

Və bu var-yox paralelliyinin ontoloji prizması da yeknəsəq deyildir - Kamal Abdullanın varla yox arasında vurğuladığı münasibətlər minçalarlıdır, çeşidli toxumalardan hörgülənmişdir. Bu paralelliyin tərəfləri arasına sığdırılansa bəzən əsərin süjeti daxilində, bəzən oxucunun yazar tərəfindən stimullaşdırılmış təxəyyülündə, bəzən gerçək tarixlə bu tarixin əsərdəki inikası arasında, bəzən insanın fiziki mövcudiyyəti ilə bütöv (fiziki və ruhi) varoluşu arasında, bəzən mücərrədlə müəyyən arasında, bəzən reallıqla absurd arasında, bəzənsə referentiv mətnlə onun bədii təzahürü arasında eyni zamanda, həm varı, həm də yoxu təmsil edir. "Yarımçıq əlyazma"nın qəhrəmanları həm varlar (tarixi referans olaraq), həm yoxlar (məcazlaşaraq). "Bir sevgi hekayəsi"ndəki Yasəmin həm var (hekayənin qəhrəmanlarından biri onun kim olduğunu "bilir"), həm də yoxdur (yazarın onun kimliyini açmaması bir yana, oxucu bu kimliyin sərhədlərini belə görməkdə çətinlik çəkir) - deməli, Yasəmən oxucu üçün "yoxdur" - elə bəlkə yazar üçün də (və bu məqam Samidin nə qədər çalışsa da, Yasəmənin kim olduğunu xatırlamaması/anlamaması ilə daha da gücləndirilir). "Köhnə Məhlə"dəki Rüstəm kişinin köhnə həyətindəki qonşusu həm vardır (Rüstəm kişinin əvvəllər yaşadığı köhnə məhəllədə təbii ki, bir qonşusu olmuşdur), həm də yoxdur (əsərdə konkret bir qonşunun kimliyi açılmır); belə bir yoxluğun yazarın planındamı, oxucunun təxəyyülündəmi, yoxsa obrazın sərxoşluqdan tutulmuş beynindəmi varoluşu da məlum deyil (yazar bu qonşunun kimliyinin Murada məlum olması təəssüratını yaratmış olsa belə). "Qədim Mayyalara Cavab"dakı Nazirin atası həm var (Nazir onu təsəvvür edir, kiməsə oxşadır, Nazirin subyektiv reallığında onun atası var), həm də yoxdur (Nazir öz atasını görməyib və özü də bunun bilincindədir).

Kamal Abdullanın əsərlərinin təhlilində bu əsərlərin qeyri-səlis məntiqin prinsipləri ilə səsləşdiyini söyləyənlər var. Bununla razılaşmamaq mümkün deyil.

Əslində, bu var-yox paralelliyinin elə bu prinsiplər əsasında izahı ən ağlabatan bir yorum, ən rasional bir şərh olardı: var mütəmadi olaraq yoxa, yox da mütəmadi olaraq vara dönüşür. Yazarın əsərlərini Derridanın Dekonstruksiyası bağlamında,  Kvantum Fəlsəfəsi çərçivəsində və s. başqa çeşidli müstəvilərdə də incələmək mümkün və vacibdir. Lakin bunlar haqqında kifayət qədər yazılmış və hələ də yazılacaqdır. Bizim məqsədimizsə Kamal Abdullanın əsərlərində diqqətimizi cəlb edən başqa bir məqamın üzərində durmaqdır (və bu məqam bəlkə də Kamal Abdulla yaradıcılığının öncəki təhlillərinə bir qədər zidd olacaqdır). Əsərlərdə bizim diqqətimizi cəlb edən bu məqam Kamal Abdullanın mətnlərinin dönüşüm dalğaları üzərində/arasında deyil, sabit paralel sütunlar üzərində qurğulanmasıdır. İlk baxışda gözə çarpan mütəmadi dönüşümlərin və transformativ ardıcıllıqların ötəsində oxucu sanki bir ahənglə, bir sabitliklə üzləşir. Diqqətlə baxdıqda, var yoxa, yoxsa vara dönüşmür sanki. Onlar ikisi də eyni zamanda, bərabərcə mövcuddur. Dönüşüm bizim sadəcə mental potensialımız daxilində dərk edə biləcəyimiz bir qavramdır. Əslində isə, bizim idrakımızın sərhədləri xaricində var yoxu, yox da varı inkar etmir. Onlar paralel şəkildə mövcuddur və birinin varlığı əslində, digərini şərtləndirir.

Öncədən deməliyik ki, yazarın əsərlərinə istinadən müəyyən etdiyimiz "var" və "yox" əslində, özündə bir çox məqamları saxlayır. Var-yox paralelliyini əslində, daha geniş bir mənada müsbət-mənfi, təsdiq-inkar, qəti-mücərrəd, məlum-naməlum, canlı-cansız, həyat-ölüm, həyat-yuxu və s. bu cür təzadların ümumi metaforik ifadəsi kimi görmək mümkündür.

Nədir bu paralellik? Nədir bu var ilə yoxun polifoniyası? Və nədir yazarı bu paralellikdən yazmağa, bizi isə bunun ətrafında düşünməyə vadar edən?

Bəlkə də həm zamanca, həm də məkanca sərhədlərini dərk etməkdə əziyyət çəkdiyimiz dünyanın başını-ayağını cizmək istəyi; dünyanın bir ucunun vardan, bir ucunun isə yoxdan ibarət olduğunu deyərək beynimizi rahatlatmaq arzusudur bu yazarın.  Kamal Abdullanın əsərlərində var ilə yoxun bir-birini inkar etməməsinin və bir-biri ilə mücadilə etmədən hər birinin ayrılıqda, sabit bir şəkildə, varoluşun iki labüd sütunu kimi, öz həyatını yaşamasının səbəbi də budurmu görəsən? Yazar konspetual çərçivə olaraq formalaşdırdığı var-yox paralelliyini əslində, bəlkə də, həm özümüzü, həm də ətrafımızı görüb anlamaq üçün bir matris kimi təqdim edir. Çünki əslində, görmədiyimiz, görə bilmədiyimiz var ilə yoxun arasında olandır (və nəticə etibarilə, yalnız həm "var"ın, həm də "yox"un "canlılığı"nı eyni dərəcədə qəbul etdiyimiz zaman bu ikisinin arasında bizim görüb dərk etmədiyimizin mövcudluğunu da qəbul edib beynimizdəki təlatümü yatışdıra bilərik). 

"Hacı Mir Həsən Ağa Səyyah əsla "yazmağa başladığı başlanğıc necə oldu ki, ikiləşdi?" sualnı özünə vermədi; bu, onu qətiyyən maraqlandırmırdı. Çünki müəmmaların çözülməsinə o, heç vaxt inanmamışdı. Bunu da bir müəmma kimi qəbul elədi və tezcə də unutmağa çalışdı. Unutdu".

Lakin bəlkə də bu, həyatımızı çevrələyən fərdiyyət çərçivələrini aşmaq və yaşamımızı kainatın ümumi və əbədi yaşamına fərqli bir şəkildə qovuşdurmaq istəyinin ifadəsidir bu paralellik. "Yox"u bizim də içində yer aldığımız ümumi (amma real, mövcud olan) bir ümmana çevirmə arzusu. "Yox"a güc qatma, nəfəs vermə istəyi. Nitsşenin yox edilmiş "mən"dən fövqəlinsan yaratma çağrısı ilə səsləşən bir arzu. Can, nəfəs verilmiş "yox"u öz yoxluğundan xilas edərək onu bir mövcudluğa, özünün əksinə çevirmə təşəbbüsü. Və beləliklə, yox dediyimizin əslində, statik deyil, dinamik olmasını və başqa bir hərəkət daxində öz həyatına davam etməsini vurğulayaraq, yazar insanın daimi varlığının altınımı cizməkdədir? Bunu, təbii ki, dönüşüm kimi də izah etmək olar; lakin yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, dönüşüm interpretasiyası çərçivəsində "var"la "yox" bir-birinin içində əriyir və bir vəhdət içində qovuşur. Və bu zaman "yox"un canlılığı bir qədər kölgədə qalır. 

Beynimizdə canlanan bu sualların cavabı nə olursa-olsun, yazıçının "yox"a bir status verməsi ("var"ın statusa ehtiyacı yoxdur təbii ki) aşkardır. Yazıçı "yox"u canlı görür - "var"ın yanında nəfəs alıb-verən, nəbzi vuran, qanı qaynayan bir varlıq kimi. Və yalnız bu zaman, "yox" mövcudluq statusu aldıqdan sonra, onun "var"la paralelliyə qədəm qoyması mümkündür.

"O, adətən axşam yeməyini mətbəxdə yeyirdi. Sevimli, hündür söykənəcəkli stullarda oturub nə isə fikrində götür-qoy edə-edə (əslində, heç nə barədə düşünmədən və çeynəmələrini saya-saya) səliqə və aramla yeməyini yeyər və arada pəncərədən bayıra baxardı".

"Yox"un hərəkiliyini yazar "Sirlərin sərgüzəşti"ndə Təpəgözün qətlə yetirilməsi səhnəsində böyük məharətlə təsvir edir. Təpəgöz ölümü çıxıb getməklə eyniləşdirir ("Burax məni gedim. Öldürsə, məni bu öldürər"). Təpəgözü öldürən Basatsa Təpəgözün ölü cisminin qeyb olmasını gördüyü zaman, heç də təəccüblənmir və bunu təbii qəbul edir.

"Basatın əyilib Təpəgözün qılıncını götürməyilə onun boynunu vurmağı bircə anın içində baş verdi. Təpəgözün başı top kimi yerə, bədəninin önünə düşdü. Bədəni isə elə diz çökdüyü vəziyyətdə qaldı. ... Basat qərara gəldi ki, Təpəgözün nəşini qazıb torpağa basdırsın. Bir də gözünü döndərəndə gördü ki, Təpəgözün nə başından, nə də vücudundan əsər-əlamət var. Təpəgözün başı da, vücudu da yox olmuşdu. Basat buna təəccüb eləmədi. Çünki Təpəgözün arzusu yerinə yetmiş, Basat onu buraxmış və o, çıxıb getmişdi".

"Yox" kimi gördüyümüzün sadəcə bir bütövün içində ərimə, bir bütünə qovuşma fikri yeni deyil; bunu din tarixindən də, fəlsəfədən də bilirik. Lakin Kamal Abdullanın "yox"u canlandırması mistikliyi ilə deyil, reallığı, hərəkiliyi, yaşadığımız dünyadan oluşu ilə diqqəti cəlb edir. "Yox" kimi gördüyümüz ötəki dünya ilə deyil, elə bu dünya ilə, içində yaşadığımız kainatla, o kainatda yaşayan canlı, real insanlarla qovuşmamızdır. Şüuraltı olaraq bu, bəzən, hər kəsin eyni olduğunu, hər birimizin eyni bir istiqmətdə yürüdüyünü, hamının "eyni dəyirmana su daşıdığını" görmə arzusunda təzühür edir. Və bu arzu sanki bir təsəlliyə çevrilir. Məzmunca fərqli, formaca isə Sufi təsəllisinə.

"Dünya-aləm isə öz sərgüzəştində idi. İnsanlar həm düzənə, həm də düzənsizliyə doğru eyni zamanda, eyni coşqunluqla, eyni əzmlə yol gedirdi. İnsanlar dünyanın hansı yerində, nöqtəsində olmasından, yaxud pis olmasından, qara, ağ, yoxsa sarı olmasından qeyri-asılı hər an eyni işi görürdülər - onlar yaşlanırdılar".

Yazarın əsərlərindəki var-yox paralelliyini hər şeyin, insanın özünün də həm var, həm də yox olmasına və insanın özünü çox zaman "özünü inkar" üzərindən dərk etmə cəhdinə bir vurğu olaraq da görmək mümkündür. Adına maraq deyirik, amma insanın həm də mütəmadi bir oyunun içində olma ehtiyacı var - özü nə qədər "oyun" sözündən qaçmaq və oynadığı oyunu nəinki yaddaşından, bilincindən belə çıxarıb atmaq istəsə də.

"... Və əslində, Həsən müəllim həm burda, həm də orda ola-ola özü özü ilə özünün də bilmədiyi bir oyun oynayırdı".

İnsan oyun prosesində ikiləşir, "öz"ündən ayrılır. Bəlkə insanı məngənəsində sıxan yaxşı tanıdığı, hər məziyyətinə agah olduğu "öz"üdür? Və bəlkə də elə xoşbəxt olmanın yolu oynayan birinə uzaqdan baxaraq (bəzən) "öz"ünü görməmək/ tanımamaqdır? Özümüzlə oynadığımız oyun, ikiləşməmiz, həm var, həm də yox olmamız bəlkə də yeganə varoluş yolumuzdur?