Tərcüməçidən
Görkəmli rus ədibi Varlam Şalamov, bəlkə də, dünyada yeganə yazıçıdır ki, həyatı ilə yaradıcılığı tam üst-üstə düşür. O, keçən əsrin lap əvvəllərində anadan olub. Keşiş oğlu və yəhudi olduğu üçün Oktyabr inqilabından dərhal sonra Sibirə – üç illik sürgünə göndərilib. Cəzasını başa vurduqdan sonra Moskvaya qayıdıb, oxumaq istəsə də, siyasi dustaq olduğuna görə sənədlərini heç bir ali məktəbə verə bilməyib. Sərbəst kurslara (o vaxt bu sərbəst kurslar hələ ləğv olunmamışdı – H. Mirələmov) gedib, ali məktəblərə qəbul olunmaq üçün təşkil edilmiş müsabiqəni qazanır, amma bundan xəbər tutan hökumət, Stalin əleyhinə təşkil olunmuş mitinqdə iştirak etdiyini bəhanə gətirərək, onu ömürlük sürgünə göndərir. Orda qaldığı müddət ərzində müxtəlif hekayələrdən ibarət “Sibir dəftəri” kitabını yazır. Varlam Şalamov aradan uzun illər keçəndən sonra – ömür tükənənə yaxın, yəni 1982 –ci ildə bəraət alır və bir qədər yaşadıqdan sonra vəfat edir. Ölümündən sonra – 1985-ci ildə- yenidənqurma və aşkarlıq dövründə yaxın dostlarının təşəbbüsü ilə ilk kitabı – “Sibir dəftəri” çapdan çıxır.
Dilimizə çevirdiyim bu hekayəni, Varlam Şalamovun yaradıcılığı ilə daha yaxından tanış olmaları üçün, “525-ci qəzet”in dəyərli oxucularına təqdim edirəm.
Varlam ŞALAMOV
(Hüseynbala Mirələmov tərcümə edib)
Üçümüz də belə bir şərt kəsdik: əgər bizi “Berlaq”a – xüsusi düşərgəyə göndərməyi qərara alsalar, intihar edək, məşəqqətli ömrümüzə birdəfəlik son qoyaq.
Düşərgədəki hər bir adam fikirləşir ki, dünyada onun qaldığı yerdən də pis yerlər var. Və əslində, bu, həqiqətdir. Belə qorxulu yerlər var və həmin yerlərə köçürülmək təhlükəsi hər bir məhbusun başı üstündə daim Domokl qılıncı kimi sallanır. Ona görə də düşərgədəkilərdən heç biri heç vaxt harasa getməyə can atmır. Hətta xoş ovqat gətirən yaz yelləri də onların hissiyyatında dəyişiklik yaratmır. Dəyişiklik – həmişə təhlükəlidir. Bəli, insanın “düşərgədə” əxz etdiyi vacib dərslərdən biri elə budur. Dəyişikliyə, əsasən, “düşərgə”dəki mühitə bələd olmayanlar inanırlar. Düşərgədəkilər isə, dediyim kimi, hər cür dəyişikliyin əleyhinədirlər: “Yəni, burda nə qədər pis olsa da – orda, tindən o yanda daha pis ola bilər”.
Odur ki, həlledici məqamda intihar qərara alındı.
Modernist rəssam Çyurlonisin pərəstişkarı – Anti həm estonca, həm də rusca danışırdı. Diplomsuz həkim Draudvilas – Mitskeviç poeziyasının həvəskarı həm litva, həm də rus dilini bilirdi. Onların dostu – Tibb fakültəsinin ikinci kurs tələbəsi Qarleys də iki dildə – latınca və rusca yaxşı danışırdı.
Beləcə, hər üç pribaltikalı düşərgədə qərara aldılar ki, intihar etsinlər.
Eston Anti bu Pribaltika hekatombunun beyni idi.
Sözsüz ki, intihar edəcəkdilər. Amma necə?
Məktub yazmaq lazım idimi? Yox. Anti bunun əleyhinə idi. Qarleys də elə düşünürdü. Draudvilas isə, əksinə, məktub yazmağın tərəfdarı idi, lakin dostları onu inandırdılar ki, əgər təşəbbüs (intihar) baş tutmazsa, onda məktub bir dəlil kimi dəhşətli ittihama çevrilər, məsələni mürəkkəbləşdirər, istintaqda izahat tələb edilməsinə gətirib çıxarar.
Nəhayət, qəti qərara gəldilər ki, məktub yazmaq lazım deyil.
Hər üçü çoxdan “qara siyahı”ya düşmüşdü və hər üçünə gün kimi aydın idi ki, onları “xüsusu düşərgə” gözləyir.
Draudvilası “xüsusi düşərgədə”, heç şübhəsiz ki, bir həkim kimi qəbul etməyəcəkdilər, çünki litvalı yaxşı xatırlayırdı ki, hələ burada – adi “düşərgədə” tibb sahəsi üzrə ona iş tapmaq müşkülə çevrilmişdi. İndi orda işin tuş olması real görünmürdü və bunun üçün möcüzə baş verməli idi. Möcüzə də ki, hər zaman olmurdu. Qarleys də eynən bu cür düşünürdü. O ki qaldı rəssam Anti – dərk edirdi ki, onun sənəti hətta aktyorluqdan və yaxud müğənnilikdən də pisdir və çox güman ki, “xüsusu düşərgədə” də heç kimə gərək olmayacaqdı, necə ki, indiyəcən gərək olmamışdı...
İntiharın birinci üsulu – qaçmaq, nəzarətçi qaravulçunun gülləsinə tuş olmaq idi. Lakin düşərgədəki nəzarətçi qaravulçular Bernard Şounun “Şeytanın şagirdi” pyesindəki kral Geoqun əsgərləri kimi nişan almaqda o qədər də mahir deyildilər. Odur ki, bu, çox zaman yaralanmaqla, sonradan isə yaxşıca kötəklənməklə nəticələnirdi. Orda heç kimi elə o dəqiqə – ələ keçən kimi güllələmirdilər ki, canı qurtarsın.
Qaravulçuların səriştəsinə, doğrudan da, ümid az idi və bu variant aradan çıxdı.
Çayda boğulmaq necə? Kalıma lap yaxınlıqda idi, ancaq indi qışdır, buzu harasından və necə deşəsən ki, özünü suya təpə biləsən?Bir də, üç metr qalınlığındakı buzu deşmək də ağlasığmaz görünürdü.
Yenə özünü asmaq etibarlı idi. Amma harda? İşdə, ya “barak”da? Elə bir münasib yer yox idi. Gəlib xilas edərdilər – həmişəlik rüsvay olardın.Özünü güllələmək? Məhbusa silah verən kimdi?Silahlı qaravulçuya hücum etmək isə qaçmaqdan da pisdir...
Petrni kimi damarını kəsmək də mümkün olan iş deyildi. Bunun üçün isti su və vanna lazımdır, yoxsa ömürlük əyri qolla əlil qalarsan. Qalır təkcə zəhərlənmə – bir qab baldırğan suyu, ən sərfəli vasitə, ən qısa yol.
Bəs, baldırğan suyunu hardan tapasan? Axı, onsuz sianlı kalium əldə etmək qeyri-mümkündür. Xəstəxana? Aptek? Əsl zəhər anbarıdır ki!.. Yox, elə bir fincan baldırğan suyu lazımdır ki, sokratsayağı ölüm qədəhi hazırlayasan...
Nəhayət, baldırğan tapıldı. Draudvilasla Qarleysin işlədikləri cərrahiyyə şöbəsində daima ehtiyatda saxlanılan güclü antiseptik.
Draudvilas bu qiymətli şüşəni Antiyə göstərdi.
Anti dedi:
– Lap konyak kimidir.
– Hə, hə, oxşayır.
– Mən üçulduz yarlık düzəldib ona yapışdıraram...
... “Xüsusi düşərgə” hər üç aydan bir öz qurbanlarını aparırdı.
Bu zaman fəlakətdən yaxa qurtarmaq üçün bir bəhanə ilə mərkəzi xəstəxanada daldalanmaq mümkün idi. Yox, əgər daldalanmağı bacarmasan, onda geyinib-keçinib, borclarını verib, şey-şüyünü yığıb, elə skamyadaca oturub arxanca gələnləri səbrlə gözləməlisən. Bu zaman başına tavan uçmayacaq ki... Sadəcə, müticəsinə oturub gözləməlisən, vəssalam.
Bir saat, ya bir gün keçəndən sonra aydın olur ki, sən, həqiqətən də, “yataba gedənlər”in siyahısındasan və heç kim səni saxlaya – xilas edə bilməz...
Həə, axır ki, baldırğan suyunun vaxtı gəlib çatdı.
Anti, Draudvilasdan şüşə butulkanı alıb, ona konyak yarlıklı yapışdırdı – indi o artıq öz modernist zövqünü qəlbində “dəfn edib” realist rəssam olmağa məcbur idi.
Çyurlonisin pərəstişkarının son əsəri – “Üç ulduz konyak yarlıkı” – təmiz realist üslubdaydı. Beləliklə, Anti son məqamda öz dəsti-xəttinin əleyhinə gedərək, realizmə təslim oldu və düzünü deyək ki, bu ona, mənəvi baxımdan çox baha başa gəldi.
– Bəs niyə üç ulduz?
– Çünki biz üç nəfərik. Bu, bir rəmz, bir tragik alleqoriyadır.
– Bəs, niyə sən bu alleqoriyanı belə naturalistcəsinə təsvir etmisən? – deyə Draudvilas zarafat etdi.
– Çünki birdən gəlib üstümüzə çıxsalar, desələr bu nədir, izah edərik ki, konyakdır, vida münasibətiylə boş konserv qutusunda içirik.
– Ağıllı fikirdir.
Və doğrudan da, qəfil gələn oldu – bu, keşikçi idi, amma o heç nə hiss etmədi, çünki Anti butulkanı cəld aptek şkafına qoya bildi, keşikçi çıxan kimi yenə götürdü.
Anti düzəltmə “qədəhlərə” – konserv qutularına fenol tökdü.
– Hə, sizin, sağlığınıza!
Anti içdi, Draudvilas da içdi, Qarleys çeçədi və ağzındakını udmayıb tüpürdü və huşunu itirənlərin üstündən adlayıb özünü su borusuna yetirdi, zəhərli turşudan yanmış ağzını yaxaladı.
Draudvilasla Anti xırıldaya-xırıldaya yerdə qıvrılırdılar. Qarleys istintaqda nə deyəcəyini götür-qoy etməyə çalışırdı...
Qarleys düz iki ay xəstəxanada yatmalı oldu. Nəhayət, yanmış boğazı sağaldı (uzun illərdən sonra isə o, Moskvaya – yanıma gəldi; and içib, dedi ki, intihar – faciəvi səhv idi, mən şkafa gizlincə “üç ulduz konyak” qoymuşdum, biz, həqiqətən də, onu içməli və fikrimizdən daşınmalı idik, sadəcə, keşikçi işləri korladı, Anti səhvən şkafdan konyak butulkası əvəzinə fenol şüşəsini götürdü).
İstintaq aylarla uzandı, lakin Qarleys məhkum olmadı, bəraət aldı. Konyak olan şüşə isə heç cür tapılmadı. Əgər, həqiqətən də, o, şüşə var idisə, kim bilir, kimə “mükafat” verilmişdi.
Müstəntiq, Qarleysin izahatlarının əleyhinə deyildi, çünki günah sahibi günahını boynuna alırdı, əlavə əməliyyata ehtiyac qalmırdı. Bununla, Qarleys, eyni zamanda istintaqa da ağıllı və məntiqli bir çıxış yolu göstərirdi.
Draudvilas və Anti isə Pribaltika hekatombasının təşkilatçıları kimi heç vaxt bilmədilər ki, onların haqqında azmı, ya çoxmu danışdılar. Amma həqiqətən, bu mövzu çox çözüldü və çox mətləblərə işıq saldı.
İllər keçdi. Qarleys öz köhnə ixtisasını bir balaca dəyişdi, diş protezi ustası oldu və dediyinə görə, bu peşə ilə yaxşı pul qazandı.
Qarleys hüquqi məsləhət almaq üçün bu yaxınlarda yanıma gəlmişdi. Onun Moskvada ev qeydiyyatına düşmək üçün icazəsi yox idi. Yalnız arvadının yaşadığı yerdə – Riqada məskunlaşa bilərdi. Dediyinə görə, reabilitasiya haqqında ərizə yazıb və bu barədə Kalımadakı düşərgə dostlarının birindən məsləhət də alıb, əvəzində isə ona skatuizm kimi izah etdiyi bütün gənclik əməllərini danışıb.
Qarleys söhbət əsnasında düşərgə dostundan gileyləndi:
– Mən soruşdum: ərizədə hər şeyi olduğu kimimi yazım? O dedi ki, hə, həqiqəti yaz, heç nəyi gizlətmə. Mən onun dediyi kimi etdim və reabilitasiya ala bilmədim. Dedilər ki, yalnız Riqada yaşaya biləsən. Görürsən, ən yaxın bildiyim dost məni necə güdaza verdi?
– Qarleys, əslində o heç sizi güdaza verməyib. Siz sadəcə olaraq, qadağan olunmuş iş barədə rəy soruşmusunuz. Onun hər hansı başqa bir cavabı ilə nə edə bilərdiniz? Dostunuz fikirləşə bilərdi ki, siz, yəqin, cəsussunuz. Yox, əgər bu fikirdə olmasaydı da, nəyə görə o , risq etməliydi?
Yeganə məntiqli və dürüst cavab yalnız belə ola bilərdi ki, onu da almısınız. Özgə sirri adamın öz sirrindən qat-qat ağır olur.
çap et