Azərbaycan ədəbiyyatının dünyaca ünlü klassiki Nizami Gəncəvinin Litva ədəbi-mədəni məkanına gedən yolu uzun və çətin olub. Bu, iki əsas səbəbə görə baş verib. Əvvəla, Nizaminin əsərləri Litva yazılı ədəbiyyatından yaşca az qala iki dəfə böyükdür. Sonra da, Litva ədəbiyyatı tarix boyu ona yaxın qonşuları tərəfdən təhlükəli şəkildə sürüşüb hərəkət edən iki böyük yad dil kütləsinin arasındakı kiçik boşluqda güclə sağ qala bilib və uzun illər özünün həyatverici kökləri olan kənd mühiti və xalq mahnılarından uzaqlaşmaqdan qorxub. XIX əsrin lap sonuna qədər Litva ədəbiyyatının başlıca qayğısı ana dilini qoruyub yaşatmaq və milləti yox olmaqdan xilas etməkdən ibarət idi. Nizami yaradıcılığını araşdırıb Litva dilinə tərcümələr etmək imkanları isə çox-çox sonralar yaranıb.
***
Bununla belə, Litvada Nizami yaradıcılığı ilə tanışlıq və onun ədəbi irsinin öyrənilməsinə göstərilən maraq XIX əsrin əvvəllərindən başlanıb. Bu işdə o zaman dahi sənətkarın alman, ingilis, fransız və rus dillərinə tərcümə olunmuş əsərləri və Avropanın ən qədim elm ocaqlarından biri olan Vilnüs Universitetində 1810-cu ildə Şərqşünaslıq mərkəzinin açılması əsas rol oynayıb. Təsadüfi deyil ki, Nizaminin əsərlərinin fransız dilinə tərcümə edilməsi tarixi Litva ilə bağlıdır. Belə ki, ilk dəfə "İskəndərnamə"dən bəzi parçaları fransız dilinə XIX əsrin 20-ci illərində Lyudvig Şpitsnagel (1807-1827) tərcümə edib. L.Şpitsnagel Vilnüs Şərqşünaslıq mərkəzinin yetişdirməsidir. O, 1807-ci ildə Vilnüsdə anadan olub və burada gimnaziyanı bitirib, sonra Vilnüs Universitetində oxuyub. 1823-cü ildən təhsilini Sankt-Peterburq İmperator Universitetində davam etdirib. Burada hələ Vilnüs Universitetində oxuduğu zaman tanış olduğu fransız şərqşünası Fransua Şarmuadan (1793-1868) dərs alıb. 1827-ci ildə vəfat edən L.Şpitsnagelə "İskəndərnamə"dən etdiyi tərcümənin çapını görmək nəsib olmayıb. B.Şarmua tələbəsinin erkən ölümündən sonra həmin tərcüməni tamamlayıb və 1829-cu ildə Nizami haqqında çapdan çıxmış kitabında nəşr etdirib.
***
Litva elm və mədəniyyət xadimləri arasında Nizaminin yaradıcılığı barədə ictimai diskursda ilk dəfə kulturoloji mülahizələr və ədəbi dəyərləndirmələr təqdim edən müəlliflərdən biri, 1919-1920-ci illərdə Litva dövlətinin Cümhuriyyətdəki ilk konsulu olaraq çalışmış Vintsas Kreve-Mitskəviçyus (1882-1954) olub. Vintsas Kreve XX əsr Litva ədəbiyyatının ən məşhur klassik yazıçılarından biridir, həm də ədəbiyyatşünas və dilçi alim, pedaqoq və ictimai-siyasi xadim kimi tanınıb.
V.Kreve 1909-1920-ci illərdə Bakı 1-ci realnı məktəbində rus dili və ədəbiyyatı müəllimi işləyib. Həmin illərdə burada pedaqoq işləyən böyük yazıçı Abdulla Şaiqlə dostluq və yaradıcılıq əlaqələri saxlayıb. A.Şaiq 1957-ci ildə V.Kreve haqqında yazdığı xatirələrində qeyd edir ki, o, sıradan bir ədəbiyyat müəllimi deyildi, dərin bilikli və ədəbiyyatın müxtəlif sahələri üzrə geniş dünyagörüşlü bir ədəbiyyatşünas idi, Şərq ədəbiyyatına, həmçinin Nizaminin, Şota Rustavelinin, Sədinin yaradıcılığına yaxından bələd idi.
V.Kreve hələ o illərdə Nizaminin ədəbi irsini tədrisə cəlb edərək, şagirdlərinə onun haqqında danışır və poeziyasından tez-tez misallar gətirirdi. V.Krevenin şagirdlərindən Abdulla Şahbazov, Hadı Əliyev və Qulaməli Həsənov litvalı müəllimi barədə 1957-1958-ci illərdə yazdığı xatirələrində göstərirlər ki, o, Nizaminin poemalarını çox sevir və Nizami dövrü Azərbaycan mədəniyyətini yüksək dəyərləndirirdi. V.Kreve yeri gəldikcə Nizamini Qərb klassikləri ilə müqayisə edirdi. O, Nizami sənətinin Bayron poeziyasına, "Leyli və Məcnun" poemasının "Romeo və Cülyetta" faciəsinə təsirindən danışır, bunların arasında paralellər aparırdı. V.Kreve şagirdlərinə danışırdı ki, dahi alman şairi Höte Nizaminin əsərlərinə heyran olmuş və özünün məşhur "Qərb-Şərq divanı"ndakı ayrı-ayrı şeirləri onun yaradıcılıq dühasına ithaf etmişdir. Vurğulamaq lazımdır ki, o vaxt V.Krevenin irəli sürdüyü bu ədəbi tezis sonralar Dünya nizamişünaslığında təsdiq olundu və öz həqiqi qiymətini aldı.
Əhəmiyyətlı haldır ki, V.Kreve sonralar da - 1922-1954-cü illərdə Kaunas, Vilnüs və Pensilvaniya universitetlərinin professoru olaraq Dünya ədəbiyyatı tarixindən oxuduğu mühazirələrdə, Şərqin düşüncə və həyat tərzi, fəlsəfə, inanc və dünyagörüşü sistemləri, bədii sözə və estetik gözəlliyə münasibət barədə danışarkən Nizami yaradıcılığına xüsusi yer ayırmışdır.
***
Nizami haqqında litvaca ilk publikasiyalar XX əsrin 30-cu illərində Kaunasda dərc olunub. 1934-cü ildə burada işıq üzü görmüş "Litva Ensiklopediyası"nda Nizami barədə biblioqrafik məlumatlar yer alıb. 1937-ci ildə isə Kaunasda buraxılan "Skautu aidas" jurnalının 3-cü sayında Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" poemasından götürülmüş "İsanın hekayəti" dərc olunub. "İnci kimi dişlər" başlığı altında verilmiş bu publikasiyada təəssüf ki, tərcümənin müəllifi göstərilməyib.
***
1940-cı ilin iyununda müstəqil Litvanın SSRİ-nin tərkibinə inkorporasiya edilməsindən sonra Nizami ədəbi irsinin Litvada tədqiq olunub yayımlanması işinin sovet mərhələsi başlanır. O dövrdə litvalılar da digər Sovet xalqları kimi, Nizaminin 800 illik yubileyini qeyd etməyə hazırlaşırdı. Yubiley qabağı, - 1940-1941-ci illərdə Litva ədəbi jurnallarında Nizaminin həyat və yaradıcılığı barədə bir sıra materiallar dərc olundu. 1940-cı ildə "Kultura" jurnalının iyun-avqust sayında "Nizaminin 800 illik yubileyi" adlı redaksiya məqaləsi çap edildi. Məqalədə həm də Nizaminin Azərbaycan ədəbiyyatına mənsubluğu Litva ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə belə qeyd olunub:
"...Nizami əsərlərini fars dilində yazdığına görə uzun illər onu İran şairi kimi qələmə veriblər. Lakin indi Azərbaycan xalqı doğma şairini öz Vətəninə qaytarmışdır".
O dövrdə Kaunasda nəşr olunan "Rastai" ədəbi-bədii jurnalında da Nizami yaradıcılığına aid iki publikasiya verilib. Jurnalın 1940-cı ildə çıxmış 2-ci sayında şairin yubileyi münasibətilə redaksiya məqaləsi yer alıb, 1941-ci ilin 1-ci sayında isə görkəmli şərqşünas alim, professor Yevgeni Bertelsin (1890-1957) "Dahi Azərbaycan şairi" adlı əsərindən parçalar çap olunub.
Lakin məlum olduğu kimi, 1941-ci ildə İkinci Dünya müharibəsinin başlanması Nizaminin 800 illik yubiley tədbirlərini keçirməyə imkan vermədi.
***
1946-cı ilin noyabrında Litva SSR Yazıçılar İttifaqının sədri Pyatras Svirka (1909-1947) başda olmaqla, Litva yazıçıları Antanas Vienuolis-Jukauskas (1882-1957), Yuozas Paukştyalis (1899-1981) və Albinas Jukauskasdan (1912-1987) ibarət nümayəndə heyəti Azərbaycana tanışlıq səfərinə gəlir. Bu zaman onlar həm də Nizami dühası ilə yaxından tanış olurlar. Bakıda Nizami haqqında söhbətlər, Gəncədə şairin türbəsinin ziyarəti Litva yazıçılarına unudulmaz təsir bağışlayır. Bunu onların səfər təəssüratları altında 1946-1947-ci illərdə yazdığı əsərlərdən hiss etmək olar.
Məsələn, P.Svirka "Azərbaycanda" adlı tarixi oçerkində Nizamini "erkən renessans dövründə bütün Yaxın Şərqə ən mütərəqqi ideyaları şəfəqləndirən möhtəşəm mayak adlandırır". A.Vienuolis isə onu XII əsr Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatının nəhəng və əzəmətli şairi kimi səciyyələndirir və Nizaminin bədii irsini bugünkü Azərbaycan poeziyasının ilham mənbəyi olmasını vurğulayır.
A.Jukauskas Nizami sənətini onun yaşadığı dövr ilə müqayisə edərək belə dəyərləndirir:
"Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti artıq yüksək pilləyə qalxmışdı. Azərbaycan XII əsrdə bütün Şərq mədəniyyətinə təsir göstərmiş bir poeziya nəhəngini - şair Nizami Gəncəvini Dünya ədəbiyyatına bəxş etmişdir. Nizami öz poeziyasında Şərqin və Qərbin ən mütərəqqi ideyalarını tərənnüm edərək birləşdirmiş, erkən renessans dövründə insan təfəkkürünü yeni istiqamətlərdə yönəltməyə çalışmışdır".
Y.Paukştyalis "Dahi nəğməkarın yurdunda" adlı oçerkini Nizamiyə və onun doğma şəhəri Gəncəyə həsr edib. O, bu əsərdə Nizami dühasına diqqət çəkərək öz münasibətini bu cür ifadə edir:
"Nizami XII əsr Şərq poeziyasının dahi şairidir. Ölməz poemalar müəllifi olan Azərbaycan ədəbi klassiki özünün Şərq və Qərb ideyaları ilə zəngin yaradıcılığında yüksək humanizm ideallarından bəhs etmiş və ölkəsində erkən renessansın inkişafına təkan vermişdir".
***
Litva oxucularına Sovet dövründə Nizami sənəti haqqında ilkin edukoloji bilgilər və maraqlı ədəbi təhlillər təqdim edən müəlliflərdən biri də tanınmış şair və tərcüməçi Aleksis Xurginasdır (1912-1990). O, Nizaminin 800 illik yubileyi ilə bağlı 1947-ci ilin iyununda Bakıda keçirilmiş Ümumittifaq elmi konfransında iştirak edib, burdakı çıxışında yubileylə bağlı Litvada aparılan hazırlıq işlərindən danışıb və Azərbaycana gəlişi ilə "dahi sənətkarı bir daha kəşf etdiyini" söyləyib. A.Xurginas, həmçinin, konfrans günlərində Nizaminin bir qəzəlini Litva dilinə tərcümə edib və bu tədbirin sonunda keçirilmiş ədəbi axşamda oxuyub. Əfsus ki, həmin qəzəl indiyədək heç bir yerdə çap olunmayıb.
A.Xurginas Nizami konfransı və şairin yaradıcılığı barədə düşüncələrini Vətəninə qayıtdıqdan sonra Litva mətbuatında nəşr etdirdiyi məqalələrində ifadə edib. O, 1947-ci ilin iyun ayında "Tiesa" gündəliyində çap olunmuş "Nizami və onun dövrü" adlı məqaləsində XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətindən, Nizaminin "Xəmsə"sindən bəhs edir və şairin gənclik illərindən danışır. A.Xurginasın "Dahi şairin Vətənində" adlı daha bir bu mövzulu məqaləsi Litva Yazıçılar İttifaqının "Pergale" ədəbi jurnalının 1947-ci ildə çıxmış 5-ci sayında dərc edilib.
Litva şairi Aleksis Xurginas
Bununla yanaşı, A.Xurginas "Xəmsə"dən etdiyi bir neçə tərcüməni də 1947-ci ilin iyul-oktyabr aylarında Litva dövri mətbuatında - "Tiesa" və "Tarybu Lietuva" qəzetlərində, eləcə də "Jaunimo gretos" gənclər jurnalında çap etdirib. Bu tərcümələr "Sirlər xəzinəsi"nə daxil olan "Kərpickəsən qocanın bir cavanla hekayəti" və "Zalım şahla düz danışan qocanın hekayəti" adlı hissələrdən, eləcə də "İqbalnamə"dən götürülmüş "İskəndərin Şimala çatması və Yəvuc səddini bağlaması" başlıqlı parçadan ibarətdir.
A.Xurginas dahi şairə "Nizami" adlı bir şeir də həsr edib. Şeir ilk dəfə müəllifin 1947-ci ildə Kaunasda Dövlət bədii ədəbiyyat nəşriyyatında buraxılan "Günəşin cığırlarıyla" ("Saules taku") adlı poeziya toplusunda çap olunub.
***
1947-ci ilin sentyabrında Nizaminin Bakıda və Gəncədə keçirilmiş 800 illik yubiley tədbirlərində Litva yazıçıları Antanas Ventslova (1906-1971), Yonas Dovidaytis (1914-1983) və Antanas Mişkinisdən (1905-1983) ibarət nümayəndə heyəti də iştirak edib. Həmin günlərdə Litva mətbuatında yubiley haqqında bir sıra publikasiyalar çap olunub. Şair, tərcüməçi və ədəbiyyatşünas A.Ventslova bu tədbirdə etdiyi çıxışında belə məqamları vurğulayıb:
"...Nizaminin əsərlərindəki poetik qüdrət, fəlsəfi dərinlik, humanist ideallar məni valeh edir. Azərbaycan xalqı 800 il bundan əvvəl, yəni bir çox Qərbi Avropa xalqları barbarlıqdan yenicə çıxmağa başladıqları bir zamanda Nizami kimi dahi bir şairi yetişdirməsi ilə fəxr etməyə haqlıdır.
Nizaminin "Sirlər xəzinəsi", "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun" poemaları Dantenin "İlahi komediyası"ndan, Servantesin "Don Kixot"undan və Şekspirin cahanşümul əsərlərindən öncə yazılmışdır. Bu isə Azərbaycan xalqının qədim və yüksək mədəniyyətinə canlı sübutdur".
A.Ventslova Gəncədən qayıtdıqdan sonra "Böyük Azərbaycan şairi Nizami" adlı məşhur oçerkini yazdı. Əsər "Pergale" ədəbi jurnalının 1947-ci ilin 8-ci sayında, həmçinin, ədibin 1958-ci ildə çapdan çıxmış "Zaman və yazıçılar" kitabında, 1975-ci ildə buraxılmış "Dövrün rüzgarı" toplusunda və digər nəşrlərdə dərc olunub.
Yazıçı Y.Dovidaytis Nizami poeziyası və onun 800 illik yubileyi barədə fikirlərini "Nizaminin yubileyi ərəfəsində düşüncələr" və "Şair Nizaminin yubileyi" adlı iki məqalədə düzənləyərək 1947-ci ilin oktyabrında "Tiesa" qəzetində və "Literatura ir menas" həftəliyində çap etdirib.
Şair, nasir və tərcüməçi A.Mişkinis isə Nizaminin yubileyi və onun yaradıcılığı haqqında təəssürat və düşüncələrini 1947-ci ildə yazdığı "Böyük insan" və "Uzaq səfər" adlı şeirlərində tərənnüm edib. Bu şeirlər həm Litva ədəbi nəşrlərində, həm də A.Mişkinisin 1960-cı ildə Vilnüsdə buraxılmış poeziya toplusunda çap olunub.
1947-ci ilin oktyabrın 13-də Vilnüs Dövlət dram teatrında Litva Yazıçılar İttifaqının təşkilatçılığı ilə Nizamiyə həsr edilmiş yubiley axşamı keçirildi. Tədbirdə yazıçılardan A.Ventslova, Y.Dovidaytis, A.Xurginas, A.Mişkinis, Yonas Şimkus (1906-1965) və Vatsis Reymeris (1921-2017) Nizami poeziyası və onun Azərbaycandakı yubiley tədbirləri barədə çıxışlar etdilər, Nizamidən etdikləri tərcümələri və şairə həsr etdikləri şeirlərini oxudular.
XX əsr Litva ədəbiyyatının nəhəng simalarından biri, ədəbiyyatşünas akademik, şair, nasir və dramaturq Vintsas Mikolaytis-Putinas (1893-1967) tədqiqatlarında yeri gəldikcə Nizaminin yaradıcılığına istinad edib. Məsələn, o, 1947-ci ildə yazdığı "Əlişir Nəvai və onun Vətəni" adlı məqalədə, özbək şairinin əsərlərinin mənbələrini araşdırarkən, dönə-dönə Nizami "Xəmsə"sinin bədii dəyərindən və Ə.Nəvainin yaradıcılığına təsirindən bəhs edir.
1966-cı ildə Nizaminin 825 illiyi münasibətilə də Litvanın bir sıra qəzet və jurnallarında şairin həyat və yaradıcılığına dair redaksiya məqalələri və ensiklopedik məlumatlar çap olundu.
Baltik xalqları ədəbiyyatşünaslığında Nizaminin yaradıcılığı ilə bağlı aparılmış elmi araşdırmalar içərisində litvalı ədəbiyyatşünas, Vilnüs Universitetinin dosenti Pyatras Ujkalnisin (1907-1984) "Nizami Gəncəvi" oçerki xususi maraq kəsb edir. Oçerk P.Ujkalnisin ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti olaraq 1969-1972-ci illərdə Vilnüsdə iki cilddə litvaca çap edilmiş "Rudəkidən Donelaytisə qədər" adlı monoqrafiyasında yer alıb. Müəllif oçerkdə "Xəmsə"ni bütünlükdə araşdırıb təhlil edib. O, elmi müddəalara müasir nizamişünaslıq mövqeyindən yanaşaraq, tədqiqatı orta əsr Şərq və Azərbaycan mədəniyyəti kontekstində aparıb, həm də Nizaminin utopik-fəlsəfi ideallarına münasibət bildirib və bir sıra anlatmalar təqdim edib. P.Ujkalnis şairin fəlsəfi görüşlərindən bəhs edərkən yazır:
"Bizə Nizaminin fəlsəfi və estetik məsələlərə həsr etdiyi xüsusi bir traktatı məlum deyil. Lakin onun bədii əsərləri göstərir ki, Nizami orta əsrlər fəlsəfəsinə çox yaxın olub. Şairin feodalizm quruluşunda sosial məsələlərdən bəhs etməsi xüsusilə maraqlı və qiymətlidir".
Litvada Nizami sənətinə üz tutub əsərlər yazan müəlliflərdən biri də yazıçı, dramaturq və ədəbiyyatşünas Yokubas Sklyutauskasdır (1925-2004). Həm də Litva-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin tədqiqatçısı kimi tanınan Y.Sklyutauskas ötən əsrin 50-cı illərin sonlarında bir neçə dəfə Bakıya gəlib. Burada ədəbi klassik Abdulla Şaiqlə və bir sıra digər Azərbaycan ziyalıları ilə görüşüb, Nizami ədəbiyyat muzeyini ziyarət edib, sonralar "Nizami" adlı oçerk yazıb və bu əsər onun 1982-ci ildə Vilnüsdə nəşr edilən kulturoloji məqalələrdən ibarət "Qızıl köklər" adlı toplusunda çap olunub. Y.Sklyutauskas Nizamiyə həsr etdiyi oçerki bu sözlərlə bitirir:
"Azərbaycan xalqının dahi nəğməkarının muzeyini ziyarət etdikdən sonra, bir daha əmin oldum ki, feodalizm cəmiyyətində yaşayıb-yaratmış Nizaminin baxışları bizim dövrə yönəlmişdi, onun bədii sözünün qüdrəti və ideyalarının əzəməti zamanın axarında itərək yox olmayıb".
Nizami ədəbi irsinin Baltik ölkələrində tanıdılması ilə bağlı Azərbaycan alimləri də bir sıra uğurlu tədqiqatlar aparıblar. Bu sahədə XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq mühüm işlər görmüş alimlərdən biri, Azərbaycan-Baltik ədəbi əlaqələrinin tədqiqatçısı, ədəbiyyatşünas professor Vaqif Arzumanlıdır (1947-2014). Professorun bu mövzu ilə bağlı həm Baltik ölkələrində, həm də Azərbaycanda bir sıra araşdırmaları çap edilib və bu işlərin böyük qismi onun 1997-ci ildə Bakıda "Elm" nəşriyyatında işıq üzü görən "Nizami Gəncəvinin dünya şöhrəti" adlı monoqrafiyasında yer alıb.
Poemanın Litva dilinə tərcüməçisi Linas Broga
İndiyədək Nizami poeziyasının Baltik xalqlarının dillərində yayımlanması sahəsində ən möhtəşəm işi litvalı tərcüməçi Linas Broga (1925-2005) görüb. Bu, ilk növbədə, onun "Leyli və Məcnun" poemasını Litva dilinə çevirməsi ilə bağlıdır. Poema 1985-ci ildə Vilnüsdə kitab şəklində 14 min nüsxə ilə nəşr olunub. L.Broga kitaba poema ilə yanaşı, Nizamidən tərcümə etdiyi 5 qəzəli, 8 rübaini və 2 qəsidəni də daxil edib. O, "Leyli və Məcnun"un tərcüməsinə həm də 10 səhifədə müfəssəl izahatlar hazırlayıb, xüsusi lüğət tərtib edib və elmi tədqiqat səviyyəli geniş bir sözardı yazıb. Müəllif sözardını belə ibrətamiz fikirlərlə tamamlayır:
"Əsl sənət, əsl gözəllik - həqiqi bir dəyərdir və başqaları ilə bölüşəndə tükənmir. Odur ki, Nizaminin poetik sərvəti biz litvalılara da məxsusdur. Hərçənd bu sərvəti əxz etmək asan deyil. Nizami kimi nəhəng bir şairi orijinaldan layiqincə tərcümə etmək üçün biz hələ çox işlər görməliyik".
Nizaminin “Leyli və Məcnun“ poemasının litvaca nəşrinin üzqabığı. Vilnüs, 1985-ci il
"Leyli və Məcnun"un Litva tərcüməsi barədə litvalı şair-tərcüməçi Alfonsas Bukontasın (1941) və filoloq araşdırmaçı Mahir Həmzəyevin birgə yazdığı "Şam kimi, sən də öz xəzinənlə yan" başlıqlı resenziya Vilnüsdə "Pergale" ədəbi jurnalının 1985-ci ildə çıxmış 12-ci sayında çap edilib.
***
Nizami yaradıcılığı Azərbaycan xalqına xidmət etməklə yanaşı, digər xalqlar üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır. 1991-ci ildə Azərbaycanda və digər ölkələrdə Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 850 illiyi münasibətilə yubiley tədbirləri keçirilməli idi. Bu yubiley şərəfinə 1991-ci il UNESCO-nun təşəbbüsü ilə "Nizami İli" elan edilmişdi. Lakin o zaman həm Azərbaycanda və digər sovet respublikalarında, həm də bəzi Şərqi Avropa ölkələrində gedən gərgin proseslər, geosiyasi durum, hökm sürən dərin iqtisadi böhran, inflyasiya və devalvasiyalar, silahlı münaqişələr, Qarabağ müharibəsi, SSRİ daxilində getdikcə güclənən mərkəzdənqaçma meylləri, 1991-ci il Avqust qiyamı və Belovej razılığı - bir sözlə, Sovet İttifaqının və sosialist düşərgəsinin dağılması prosesləri Nizaminin 850 illik yubileyini dünya miqyasında və layiqli səviyyədə keçirməyə imkan vermədi.
Buna baxmayaraq, mütəfəkkirin yubileyi Azərbaycanda və UNESCO-nun nəzdində müəyyən səviyyədə qeyd olundu, həmçinin, bəzi ölkələrdə sadə yubiley tədbirləri keçirildi. Bu baxımdan bir nizamisevər kimi, mən də şanslı olmuşam. Müstəqil Litvada Nizami Gəncəvinin 850 illik yubileyini ictimai diskursda qeyd etmək mənim və bir sıra litvalı sənət dostlarımın payıma düşüb. O dövrdə mən Litva kitabsevərlər cəmiyyəti Vilnüs şəhər təşkilatının məsul katibi olaraq çalışırdım. Və bu təşkilatın nəzdində ölkənin kiçik qrafika sənəti sahəsində çalışan bir sıra rəssamları və kitab nişanı kolleksionerlərini birləşdirən məşhur ictimai təşkilat - Litva "Ekslibris" kitabsevərlər klubu fəaliyyət göstərirdi. Tanınmış Litva rəssamı, həm də Azərbaycan mədəniyyətinin yaxın dostu Alfonsas Çepauskas bu klubun sədri idi. 1990-cı ilin 13-14 oktyabr günlərində "Ekslibris" klubu və Vilnüs şəhər kitabsevərlər təşkilatının birgə təşkilatçılığı ilə Litva paytaxtında ekslibrisçilərin IV Beynəlxalq seminarı keçirildi. Seminarda Litva ekslibris ustaları ilə yanaşı, Latviyadan, Estoniyadan, Belarusdan, Ukraynadan və Rusiyadan dəvət olunmuş bir çox sənət adamları da iştirak edirdilər. Seminar təşkilatçıları son panel iclasında tədbir iştirakçılarını 1991-ci ildə Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 850 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq ekslibris müsabiqəsinin keçirilməsi barədə qərarın layihəsi və müsabiqənin şərtləri ilə tanış etdilər. Müzakirələrdən sonra müsabiqənin keçirilməsi ilə bağlı müvafiq sənədlər qəbul olundu, təşkilat komitəsi və münsiflər heyəti yaradıldı. Bu sənədlər, eləcə də müsabiqəyə dəvətnamələr həm seminar iştirakçılarına təqdim edildi, həm də bir sıra xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən kitabsevərlər təşkilatlarına və peşəkar ekslibrisçilərə göndərildi. Beləliklə, beynəlxalq Nizami ekslibris müsabiqəsi başlandı. Vilnüsdə qərar tutmuş Təşkilat komitəsinə 1990-cı il dekabrın sonlarından başlayaraq həm litvalı, həm də xarici ölkələrdə yaşayan rəssamların Nizaminin 850 illik yubileyinə həsr etdikləri ekslibris əsərləri daxil olmağa başladı. Əfsus ki, 1991-ci il Vilnüs yanvar qırğını və daha sonra Litvada baş verən digər dramatik hadisələr və faciəvi olaylar, "Yedinstvo" interfront təşkilatı tərəfindən ictimai obyektlərə edilən basqınlar, istiqlalçı xadimlərə qarşı törədilən təxribatlar, mülki ərazilərdə aparılan hərbi əməliyyatlar, Milli radio və televiziya yayımları şirkətinin, qəzet və jurnal redaksiyaları binalarının, nəşriyyat və mətbəələrin, həmçinin, mədəniyyət evləri və digər maarif təşkilatları ofislərinin Sovet ordu hissələri tərəfindən zəbt edilməsi halları sözügedən Beynəlxalq müsabiqəni uğurla başa çatdırmağa mane oldu. Bununla belə, müsabiqə işlərindən bir neçəsini - ukraynalı rəssam Volodimir Taran və litvalı qrafika ustası Algirdas İndraşyusun dahi Azərbaycan şairinə həsr etdikləri ekslibrislərin görüntülərini nümunələr qismində təqdim edirik (Bax: şəkil 4,5,6-səh.15).
Nizami Gəncəvinin 850 illik yubileyi ilə bağlı 1991-ci ildə Litvada keçirilən Beynəlxalq ekslibris müsabiqəsinin iştirakçıkarı - ukraynalı rəssam Volodimir Taran və litvalı qrafika ustası Algirdas İndraşyusun dahi Azərbaycan şairinə həsr etdikləri ekslibrislərin görüntüləri.
Daha sonra Nizami ədəbi irsinin Litvada yayımlanması ilə bağlı qeyd edək ki, 11 mart 1990-cı ildə bu ölkədə müstəqilliyin bərpasından sonrakı dövrdə - 2001, 2005, 2009, 2020-ci illərdə buraxılan ensiklopedik nəşrlərdə, Şərq-Qərb mədəniyyətlərarası dialoquna aid araşdırma kitablarında, elmi-populyar məcmuələrdə və lirik əsərlərdən ibarət toplularda dahi şairin yaradıcılığı haqqında məqalə və resenziyalar, əsərlərindən bəzi tərcümələr çap olunub.
2015-ci ildə isə Litva Rus Dram Teatrında Nizaminin "Yeddi gözəl" əsəri əsasında Yonas Vaytkusun (1944) rejissorluğu ilə eyniadlı musiqili tamaşa səhnələşdirilib. Tamaşa rus dili ilə yanaşı, Litva dilinə tərcümə edilərək qaçan titrlər vasitəsilə təqdim olunub. Hərçənd bu tamaşa istisna olunmaqla, müstəqillik dövründə görülmüş digər işlərin böyük qismi yeni faktlar deyil, sadəcə 1990-cı ilə qədər Litvada işıq üzü görmüş publikasiyaların təkrarıdır.
***
Ümumən, Nizami sənətinin Litvada tanıdılması vektorunda indiyədək görülmüş bir çox işləri, həm çoxəsrlik Litva-Azərbaycan ədəbi əlaqələri tarixində çoxdan öz layiqli yerini tutmuş ədəbi faktlar kimi, həm də dahi sənətkarın poetik irsinin dünya xalqlarının mənəvi dəyərlər xəzinəsinə daxil olmasını əks etdirən zəngin salnamənin qiymətli səhifələri tək dəyərləndirmək mümkündür.
Qeydlərimi Edvardas adlı bir litvalı oxucunun "Leyli və Məcnun" poemasının Litva tərcüməsi haqqında 2007-ci ildə dərc edilmiş məqaləsindən belə ritorik bir mülahizə ilə tamamlamaq istərdim:
"Poemanı oxudum və öz-özümə dedim, - əsərləri əsrlərin sınağından çıxmış, minlərlə, daha doğrusu, milyonlarla oxucunun hisslərindən və qəlbindən keçmiş, onları daim vəcdə gətirmiş və zövqünü formalaşdırmış Azərbaycan xalqının bu nəğməkarı və filosofu barədə hər hansı bir tənqidi fikir söyləməyə zərrəcə də olsun haqqım varmı? Yox, mənim belə bir haqqım yoxdur və onun az qala kosmik uzaqlıqdan gəlib bizə çatmış poeziyasına yalnız heyran qala bilərəm.
Bu poeziyaya XXI əsrin yüksəkliyindən nəzər salaraq, onu bu günün praqmatik baxış prizmasından dəyərləndirib nəsə deyə bilərəmmi? Ola bilsin, deyə bilərəm. Amma bu günün hansısa bir filisterin (obıvatelin) baxışı və fikirləri, Nizami kimi əbədi bir ədəbiyyat nəhəngi üçün hər hansı bir əhəmiyyət kəsb edə bilərmi?!"
Bəli, Poeziya dünyasının dahisi Gəncəli Nizaminin irsi ölməzdir, əbədiyaşardır! Litvaya gedən Nizami yolunda, onun poeziya işığında sizinlə yenidən görüşmək ümidi ilə...
P.S: Oçerk, dahi şair Nizaminin 880 illik yubileyi münasibətilə 2021-ci ildə Bakıda keçirilən Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Forumunda M.Həmzəyevin etdiyi məruzə əsasında hazırlanıb.
Vilnüs - Bakı,
24-25 noyabr 2021-ci il.
çap et