Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

Şəxsiyyət anlayışı barədə

(Xeyirə kahin xidməti, şərə qarşı isə məğlubedilməz qladiator cəsarəti göstərən R.A.-ya)

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Antonin kimi mənim üçün şəhər və vətən Romadır, bir insan kimi isə – dünyadır.

Mark Avreli

Pittak (b.e.ə. 620-570-ci illər) Afina ilə müharibədə qoşunlara komandanlıq edəndə afinalı sərkərdəni döyüşə çağırmış və aldatmaqla onu öldürmüşdü. Hökmdar olduqda qanunları və idarəetməni qaydaya salmış, sonra isə səlahiyyətlərindən imtina etmişdi. Ona bu ibrətamiz sözlər aid edilir: “Mülayimliyi sev!”, “Hər şeyin vaxtını bil”.

Xilona (b.e.ə. 600-540-cı illər) belə nəsihətlər aid edilir: “Dilini saxla!”, “Hədələmə – bu arvad işidir”, “Öz evində ağalıq etməyi öyrən!”

Biant (b.e.ə. 590-530-cu illər) məhkəmədəki nitqləri ilə məşhurlaşmışdı. Demişdi ki, daha yaxşısı odur ki, dostlarının yox, düşmənlərin arasındakı mübahisəni araşdırasan, dostlarından biri bundan sonra düşmən olacaq, düşmənlərindən isə biri dostun olacaqdır. “Çoxluq – şərdir” məşhur aforizmi də ona məxsusdur.

Anaxarsis (b.e.ə. VI əsrin birinci yarısı) çar nəslindən olan skif idi. Onun nitqlərinin ağıllılığı afinalıların “skif kimi danış!” zərb-məsəlinə çevrilmişdi. Afinaya gələndə Solona çatdırdı ki, onu görmək və onunla dost olmaq istəyir. “Dostluğu vətəndə qururlar” cavabına o, etiraz etdi: “Solon elə vətənindədir, niyə özünə əlavə dost tapmasın”. Onun bəzi məşhur iti sözləri bunlardır: “Hər bir üzüm tənəyi üç salxım verir: həzz, sərxoşluq və ikrah hissi”, “Ən təhlükəsiz gəmi – sahilə çıxarılan gəmidir”, “Bazar – qanunsuzluğun qanuniləşdirildiyi yerdir”.

Dünyanın yeddi müdriki barədəki lakonik məlumat heç də belə təsəvvür yaratmamalıdır ki, yalnız iti düşüncə tərzinə, hazırcavablığa malik olanlar, danışıqları zərb-məsələ çevrilənlər şəxsiyyət adlandırılmalıdır. Bu büsbütün səhv fikir olardı. Bəzən savadsız şəxsiyyətlər belə adamları heyran edən ağıla və qabiliyyətlərə malik olurlar və onlar öz əməllərinin miqyası ilə bəşər tarixinə təkrarı olmayan hərbi qələbələr çalmaq və ya iri imperiyalar yaratmaqla düşmüşlər. Çingiz xan, bu ad “Kainat hökmdarı” mənasını verirdi, dünyada misli bərabəri olmayan iri qitə imperiyası yaratmışdı. Onun imperiyasının ərazisi 31 milyon kv. kilometri əhatə edirdi, bu, XX əsrin imperiyası olan SSRİ ərazisindən 9 milyon kv. kilometr böyük idi və ya Yerin quru hissəsinin beşdə birini, o vaxt məlum olan Avroasiyanın 2/3-ni təşkil edirdi. Çingiz xanın imperiyasının ərazisi ABŞ-ın indiki ərazisindən 3,5 dəfə böyük idi. Çingiz xan ilk dəfə həmin dövr üçün ən qabaqcıl konstitusiyanı – “Yasanı” meydana gətirmişdi. O, anlamışdı ki, xalqı idarə etmək üçün qanunlar lazımdır. Çingiz xanın qanunları sərt cəzalar nəzərdə tuturdu. Hərbi yürüşlərində çoxlu qan axıtmasına baxmayaraq, buna istər arvadı Börteni xilas etmək üçün boyu arabanın oxundan yuxarı olan bütün  tatarları qırmaq haqqında əmr verməsi, istər Xarəzmi işğal edəndə şəhəri qarət etmək siqnalı kimi uca bir yerdən “İndi ot biçmək vaxtıdır” çağırışı ilə döyüşçülərini vəhşiliyə səsləməsi nümunələri daxildir. Ancaq öz imperiyasının idarə edilməsində heç də qəddar tədbirlərə əl atmırdı. Bir sərkərdə və dövlət xadimi kimi o, indiyədək öz unikallığını qoruyub saxlayır.

Teymurləng və ya əmir Teymur savadsız adam olsa da şahmat oynamağı, müdrik alimlərlə söhbət etməyi çox xoşlayırdı. O, öz imperiyasına Səmərqənd kimi gözəl paytaxt şəhəri saldırmışdı və işğal etdiyi bütün ölkələrdən bura ən istedadlı memarları dəvət edirdi. Köçəri tayfalardan olan ilk sərkərdə və dövlət xadimi idi ki, bu günə qədər memarlıq abidələrinin gözəlliyi və möhtəşəmliyi ilə hamını heyran edən bir şəhər yaratmaqla, gələcək üfüqlərə boylanmaqla öz uzaqgörənliyinə əsl abidə qoymuşdur.

Pont çarı VI Mitridat Yevpator savadsız olsa da, otuza qədər dil bilirdi. Misir çariçası Kleopatra təkcə öz dövrünün geniş yayılmış dillərini deyil, hətta ölkəsindəki xalqların dillərini bilməklə, onlarla öz dilində ünsiyyətə girməklə fərqlənirdi.

VI Mitridat da, Çingiz xan da, Termurləng də başqa fatehlər kimi çoxlu qan axıtmışdılar, hərbi uğur qazanmaq üçün hiyləgərliyə də əl atırdılar, məsələn, Mitridat bir gündə Kiçik Asiyada 80 min mülki romalının qətlinə səbəb olmuş, Çingiz xan Çinə hücum vaxtı döyüşdə əsir götürdüyü çinliləri qabağa salıb öz döyüşçülərini onların arxasınca düzürdü və bu əsirləri özlərini müdafiəsi vaxtı ölümə məhkum etməklə, onların yaxınlarını isə qatillərə çevirirdi. Lakin onlar dünya tarixində əlamətsiz ötüb keçən şəxslər olmamışlar, tarixi yaradanlar kimi ərazilərdən fərqli olaraq onun səhifələrini əbədi olaraq zəbt etmişlər.

Bəlkə də şəxsiyyəti təkcə məşhur ağıl və fərasət adamları arasında axtarmaq da düzgün deyildir. İnsan çox vaxt davranış motivasiyasına görə bütün başqalarından yaxşı tərəfə fərqlənməklə, özünün həqiqətən də şəxsiyyət olduğunu biruzə verir. Bununla əlaqədar german xalqlarının mifologiyasından olan bir nümunəyə müraciət etmək istərdim. Bu əsatirdə deyilir ki, qüdrətli knyazlardan birinin ailəsində bir qız uşağı dünyaya gəlir. Körpə gözəl cizgilərə malik idi və yeniyetməliyə qədəm qoyduqda füsunkar bir gözələ çevrildi. Lakin qızın anadangəlmə bir qüsuru da var idi – ağlayanda gözlərindən yaş əvəzinə daş-qaş tökülürdü. Bunu qız özü üçün qüsur saysa da, valideynləri üçün ən arzu olunan, sevinc gətirən bir xüsusiyyət idi. Onlar istəyirdilər ki, qız tez-tez ağlasın ki, knyazın xəzinəsi daha da zənginləşsin. Ətrafdakı feodallar da bunu eşidib oğlanlarına almaq üçün qıza elçi düşdülər, axı belə qızı almaq sehrli xəzinə tapmağa bərabər olardı. Lakin qız hətta valideynlərinin təkidinə baxmayaraq belə nikah təkliflərindən imtina edirdi. Bir dəfə bir gənc çoban qızı gördükdə ona vuruldu, oğlan da ilk görüşdən qıza xoş gəlmişdi. Oğlan knyazın qızına elçi düşdükdə, hamının təəccübünə səbəb olan bir hadisə baş verdi – qız çoban oğlana ərə getməyə razılıq verdi. Knyaz çobanın cəsarətinə, qızının qərarına da məəttəl qalmışdı, bu suallara cavab tapa bilmirdi. Ona görə ata qızının əlini xahiş edən oğlanla görüşüb, belə qəribə istəyinin səbəbini öyrənmək istədi. Oğlan knyazın “nəyə görə bu qıza evlənmək istəyirsən” sualına qısa cavab verdi:

– Qızınızı görən kimi ona vuruldum. Bircə şeyə and içmişəm ki, əgər ona evlənsəm, ömründə bir dəfə də olsun onun ağlamasına imkan verməyəcəm.

Ata oğlanın pak hisslərini anlasa da, dünyada belələrinin olmasına öz təəccübünü gizlədə bilmirdi. Digər bütün varlı elçilər qıza yalnız sərvət mənbəyi kimi baxdıqlarından ona sahib olmağa can atırdılar, bu kasıb çoban oğlan üçün isə daş-qaşın heç bir əhəmiyyəti yox idi, onun üçün ən vacib olan onun hissləri, müqəddəs məhəbbəti idi.

Bütün başqaları maddi maraq prizmasından qızla nikaha girməyə çalışsa da, çoban tam başqa motivasiya üzrə – sevdiyi qızla müqəddəs ittifaqa girmək barədə düşünürdü. O, bilirdi ki, sevənlərin kəbini göylərdə kəsilir və göylər də onun bu izdivacını alqışlayacaqdır. Təkcə bir motivasiya baxımından bu oğlanı şəxsiyyət adlandırmaq daha düzgün olardı, çünki o, xalqının adlı-sanlı adamlarından, şöhrət dənizində üzən feodallardan daha yuxarıda dayandığını yalnız bu məqsədinin saflığı ilə sübut etmişdi.

İnsan daim həyatın irəli sürdüyü suallara cavab verməyə, imkanlar çoxluğunda düzgün seçim etməyə çalışır. Şəxsiyyət müvafiq şərtlərdən yuxarıda dayanmağa və öz hərəkətlərinin əvvəlki xarakterini də dəyişməyə qadir olur. Günah hissini və qəzəb hissini aydınlaşdırmağın özündə şəxsiyyətə məxsus olan xüsusiyyət meydana çıxır. Bunu biz bir qəribə yapon pritçasının timsalında görürük. Samuray yolla gedirdi və bir rahiblə qarşılaşdı və ona müraciət etdi: “Müdrik adam, mənə cənnətin və cəhənnəmin nə olduğunu söylə”. Rahib ona baxıb, dedi: “Sən belə iri və güclüsən, ancaq çox kobudsan, səndə bu qədər güc vardır, ancaq şüur isə tamamilə yoxdur, – sən heç vaxt cəhənnəmin və cənnətin nə olduğunu başa düşməyəcəksən”.

Samuray hiddətləndi, qılıncını çıxarıb rahibi vurmaq istədi: “Mən səni bu saatca yarı böləcəyəm, sən məni necə təhqir edə bilərsən?” Elə bu an rahib ona dedi: “Bax bu – cəhənnəmdir”. Samuray fikrindən daşındı, qılıncı qınına qoydu, rahibə baş əyib, üzr istədi. Bu vaxt rahib dedi: “Bax, bu isə – cənnətdir”. Əvvəlcə kobudluqla hərəkət edən samuray öz reaksiyasını və düşüncə tərzini dəyişdirməyi bacardı. Məhz belə davranışı onu şəxsiyyət səviyyəsinə yüksəldir.

Bunlar həyatda nadir hallarda da olsa rast gəldiyimiz nümunələr sırasına daxildir. Tarixi yaradanlar isə daha nəhəng şəxsiyyətlər olub, əsrlər keçsə də  insanların maraq dairəsini tərk etmirlər. Onların ölməz əməllərinə ehtiram əsasən bəşəriyyətin böyük amallarına yalnız vurğunluq nümunəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Şəxsiyyətlərdən söhbət gedərkən, onların qüdrəti və zəkası, mərdliyi və cəsarəti ilə fərqlənən bəzi əcdadlarını yada salmamaq insafsızlıq olardı. Axı onlar əsrlər ərzində və nəsilbənəsil öz ağılları və əməlləri ilə nümunə rolunu oynamaqda davam ediblər, insanları böyük ideallar uğrunda mübarizə aparmağa səsləyiblər. Onlar bir-birlərinə bənzəmirlər, heç kəsi təqlid etməyə də səy göstərməmişlər. Ona görə də gələcək nəsillər üçün müəyyən ali məqsədlərin simvollarına çevrilmişlər. Onların hərəkətlərində bəzən gizli hazırlıq və hiyləgərlik nişanələri olsa da, böyük əməllərində özlərinə məxsus olan qeyri-adi cəsarət nümayiş etdirmişlər. Onların bütün həyatı igidlik, cəsarət üçün birinci əlamət olduğu kimi, ömürlərinin sonunda da onun son təsdiqini üzə çıxaran axırıncı nəcib akkordu da vurmağı bacarırlar. Onlar haqlı risqlərə getməkdən çəkinməmişlər, geri çəkilib xilas olmaqdansa, hər cür sınaqlara sinə gərib həlak olmaq variantını da nəzərdən qaçırmamışlar.

Onların hər biri təkcə özlərinə ad-san, şöhrət qazanmamışlar, həm də xalqlarını belə fəxr əlaməti ilə mükafatlandırmış, ölkələrinə və xalqlarının özlərinin şəxsində iftixar mənbəyi, sitayiş edilməyə layiq olan bir mehrab yaratmışlar. Ona görə də onların təkcə əməlləri deyil, bəlkə də birinci növbədə ruhları yaddaşlara həkk olunmuşdur. Vicdan yanğısı kimi əlçatmazlığa can atmaq da heç vaxt qocalmır, axı ömrün sonunda cismani həzzlər yoxa çıxdıqda insanlara əsasən şöhrət həzz verir. Bəlkə də onların bəziləri həyatdan çox tez getmişlər, öz becərdikləri ağacın meyvəsini dadmağa da macal tapmamışlar, lakin onlar sonrakı əsrlərdə də yaşadıqlarından, bir qədər paradoksal görünsə də, ölümə də qalib gəlmişlər. Onlarla bir dövrdə yaşamış milyonlar toz dənələrinə, kölgələrə çevrilmişlər, özləri isə bəşəriyyətin əbədi yolçuları adını qazanmaqla, ömürlərini min illərlə, yüz illərlə uzatmağa müvəffəq ola bilmişlər.

Təbii kataklizm dövrlərində, dəhşətli xəstəliklər yayılanda çoxları uzun müddət əzab çəkməmək üçün gözəl və faydalı bildiklərinə nail olmağa can atır. Onları nə Tanrıdan qorxu, nə insan qanunları saxlaya bilmir, çünki belə vaxtlarda heç kəs öz cinayətinə görə məhkəməyə və cəzaya çatacağına qədər yaşamağa ümid etmir. Belələri ağır hökm başlarının üstünü alana qədər həyatdan nə vasitə iləsə səfehcəsinə həzz almaq istəyinə əsir olurlar. Şəxsiyyətlər isə ölümün onları kölgə kimi izlədiyini hiss etdikdə belə, öz nəcib məqsədlərindən uzaqlaşmırlar. Aristotel hesab edirdi ki, hər şey öz səbəb mənbəyinə və öz məqsəd təyinatına malikdir. Böyük şəxsiyyətlər yəqin ki, böyük işlər üçün dünyaya gəlmişlər və xoşbəxtlikdən onlar özlərinin məqsəd təyinatlarını da çox erkən anlamağa başlayırlar. Bu məqsəd onlar üçün yol göstərən ulduz rolunu oynayır, ona çatmaq yolunda onlar hər cür əzab-əziyyətlərə dözürlər, hətta özlərinin həyatlarını qurban versələr də, bəşəriyyətin təəccübünə və heyrətinə səbəb olan bu məqsədin zəfərində, təntənəsində bilavasitə iştirak etməsələr də, onların məhz hökmən baş verməsinin ilkin şərtlərini hazırlayıb həyata keçirirlər, bunu isə özlərinin müqəddəs borcu hesab edirlər.

(Ardı var)