Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının usta nümayəndəsi, yazıçı Kamal Abdullanın indiyədək bir çox dildə çap olunan “Yarımçıq əlyazma” kitabı bugünlərdə İtaliyada da nəşr edilib. Daniele Franzoninin tərcümə etdiyi kitabın redaktoru professor Mikele Bernardinidir. “Sandro Teti” nəşriyyat evində çapdan çıxan kitaba ön sözü isə professor Franko Kardini yazıb.
Franko Kardini orta əsrlər ədəbiyyatı və müsəlman, yəhudi, xristian dünyaları arasında əlaqələrin öyrənilməsi üzrə beynəlxalq səviyyədə tanınan görkəmli mütəxəssisdir. Florensiya Universitetinin professoru olmaqla yanaşı, F.Kardini Avropanın əsas dillərinə tərcümə olunan otuzdan artıq kitabın müəllifi, IL Giornale və Avvenire qəzetlərində baş məqalələr yazarı, Rai Dövlət Televiziyasında tarixi təbliğat məqsədilə televiziya və radio verilişlərinin müəllifi və aparıcısıdır.
İtaliya aliminin Azərbaycan yazıçısının yaradıcılığına münasibətinin ifadəsi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıdığı üçün, Franko Kardininin Kamal Abdullanın kitabına yazdığı ön sözü oxucularımıza təqdim edirik.
Sehrbaz kimi tanınan Kiotun kim olduğunu bilirsinizmi? Onun barəsində məlumat verən XII-XIII əsr alman minnezingeri Volfram Fon Eşenbax, Kreten de Truaya məxsus “Parsifal, Qraalın hekayəsi”romanının süjetini və hadisələrin cərəyan etdiyi mühitin təsvirini kökündən dəyişərək yenidən işləyib.
Eşenbax iddia edirdi ki, “Parsifal”ınorijinal süjet xətti Şampan əsilli De Trua tərəfindən kökündən dəyişdirilərək saxtalaşdırılıb. Əlyazmanın düzgün versiyası isə, məhz provansal Kiot tərəfindən yazılmışdır ki, bu da öz növbəsində “bütpərəst” mütəfəkkir Flegetanisin əsərindən götürülüb.
Məhz sonuncu adı çəkilən, ana tərəfdən kral Solomonun nəslindən olan bu sirli şəxs, Müqəddəs Qraalın hekayəsini ulduzlardan oxuyub və ilk dəfə Parsifal haqqında yazıb.
Təəssüflər olsun ki, nə Kiotun, nə də Flegetanisin əlyazması dövrümüzə qədər gəlib çatmayıb. Yeganə səbəb isə çox sadədir: bu əlyazmalar heç vaxt mövcud olmayıb, çünki Fon Eşenbax ədəbiyyat tarixində tez-tez rast gəlinən “gizli”, yaxud da “itirilmiş əlyazma” kimi qədim ədəbi üsuldan istifadə edib. Yəqin ki XVII əsrdə, taun xəstəliyinin tüğyan etdiyi bir dövrdə, İtaliyadakı Komo gölü sahilində yaşayan iki məsum sevgilinin barokko üslubunda yazılmış hekayətinin “əlyazma”sını burada xüsusi xatırlatmağa ehtiyac yoxdur. Alessandro Mandzoni də bəzi məntiqli və ehtiyatlı şərhlər edərək, “I PromessiSposi” (“Deyiklilər”) əsərini, öz təbirincə desək, diqqətlə yenidən işləyib.
Bu ənənədən XVIII-XIX əsrlərdə yaşamış polşalı qraf Yan Pototski “Saraqossada tapılmış əlyazma”əsərində yararlanmışdır. Abbat Vallet adlı müəllifin kitabı da monaxAdso da Melkin əlyazmasının fransız dilinə tərcümə edilmiş nüsxəsi kimi dahi Jan Mabilyon tərəfindən yenidən işlənmişdi. Bu isə, nəhayət, 1968-ci ildə “Praqa baharı” dövründə, o zamanlar otuz beş yaşlarında olan Umberto Ekonun kabusuna çevrilib, gecəsini gündüzünə qatmışdı.
Adso da Melkin əlyazması daha sonralar, 1980-cı ildə gözəl italik xarakterlərlə “şübhələr” içərisində olduğunu etiraf edən Eko tərəfindən hamımızın tanıdığı “Qızılgülün adı” romanı kimi “təqdim olunur”.
Bəlkə də “saxta” əlyazmalar, “mövcud olmayan” yazılar, “uydurma” kitablar və həm də Volframın, Pototskinin, Ekonun yaratdığı özünəməxsus hekayətlər,əhəmiyyətsiz “reallıq”dan bəhs edən bir çox “həqiqi” sənədlərdən daha “dürüstdür”. Ya da ki, bu mətnlər xəyali, yaxud əhəmiyyətsiz “həqiqət”lə müqayisədə daha soyuqqanlı və qeyri-səmimi “sədaqət” üzərində qurulublar.
“Si licetparvacomponeremagnis”, yəni, böyük məhfumlarla kiçik məhfumların müqayisəsinin qanunauyğunluğu prinsipinə əsaslanaraq, bir neçə il öncə mən də özümdə cəsarət hiss edib “tapılmış əlyazma” qaydalarını alt-üst edərək, “Il signoredellapaura”adlı əsəri “tarixi roman” kimi təqdim etmək məqsədini qarşıma qoydum. Bu əsərdə nəql olunan hadisə XV əsrin əvvəllərində Səmərqənddə,Teymurləngin sarayında, diplomatik səfərin hesabatı kimi mötəbər kastiliyalı Ruy Gonzales de Calvijo tərəfindən yazılmış memuara əsaslanırdı.
İndi isə Kamal Abdulla, heç şübhəsiz qraf Pototski, dahi Mandzoni və həmçinin professor Ekonun bəyənib təqdir edəcəyi bir əsər ilə bizi onlar kimi təəccübləndirir və çaşqınlıq yaradır. “Yarımçıq əlyazma”, XII əsrdə Azərbaycanın Gəncə şəhərində baş verən dağıdıcı zəlzələ barədə məlumatları əks etdirməklə başlayır. Bu mətn Bakının Milli kitabxanasında qorunub saxlanan, ilk baxışda maraqlı, sadədilli bir əlyazmaya bənzəsə də, onu bizə təqdim edən arxivçi qızın dili ilə desək, “məntiqli məzmunu və aydın konteksti olan bu janrın nadirliyi ondadır ki, adətən, diqqətdən kənarda qalır”. Əlbəttə ki, hamımızın bildiyi köhnə paradokslar mövcuddur: deyilməyən deyiləndən daha maraqlıdır, sadəlikdən mürəkkəb heç nə yoxdur...
Bu, heç də sizin ruhunuza dinclik gətirən bir kitab deyil. Əslində, bu əsərdə parlaq zəka sahibi Kamal Abdullanın məramı, heç də bizi sakitləşdirmək, rahatlatmaq, mürəkkəb formalı, xüsusən də, cinayətlərdən, sehrdən, sirlərdən bəhs edən kitabları oxuyarkən qət etdiyimiz yolu asanlaşdırmaqdan ibarət deyil. Hətta “Son söz, başqa sözlə desək, natamamlığın damğası”nda Kamal Abdulla bizə xatırladır ki, həqiqətin mürəkkəb, anlaşılmaz olması onun ustalıqla gizlədilməsi zərurətindən və ya bizim onu qavramamağımızdan irəli gəlmir. Bu onunla izah oluna bilər ki, həqiqət ya yoxdur, ya çoxdur.
Əsərdə bibliomanın maraqlı axtarışlarını yönəldən müəmmalı qız obrazı da mövcuddur. Qıza özünü qeyri-peşəkar, ixtisasca araşdırmaçı olmadığını etiraf edən biblioman üçün müəmmaların açılışını tapmaq və münasib kontekstə uyğunlaşdırmaq qeyri-mümkün olsa da, bu obraz sirlərin maniakal izləyicisinə çevrilir. İfadəsiz cizgiləri olan, zərif, lakonik, qoruduğu əlyazma qutusuna qısqanclıqla yanaşan, soyuqqanlı, heç kəsə etibar etməyən bu qız, keramika döşəmənin üstündə, onun qarşısında yeriyərkən, biz onun arıq, incə yanlarını yüngülcə oynatmasının şahidi oluruq və hiss edirik ki, o, qarşısıalınmaz bir şəhvət mənbəyi ola bilərdi: bu zaman “...görəsən mən onun dünyasında kiməm?”,deyə biblioman özünə sual verir. Niyə belə düşündüyümü soruşmayın, amma mən əsərin ekran versiyasında gənc şərqşünas qızın sarışın Hollivud aktrisalarından birinin canlandırmasını mümkün hesab edirəm. Onu kifayət qədər bacarıqlı, istəsə hətta ifadəsiz görünməyi belə bacaran Nikol Kidman ifa edə bilərdi: lakin bu fikri tezliklə reallaşdırmaq lazımdır, çünki o da qocalmağa başlayır. Əlbəttə Mişel Pfayffer də yaxşı olardı, amma təəssüflər olsun ki, artıq yaşı ötüb.
Əslində, aydındır ki, biz yenə volframsayağı-pototskisayağı-mandzonisayağı-ekosayağı yeni hiyləylə qarşı-qarşıya durmuşuq – “mövcud olmayan”, uydurma “əlyazma”. Lakin burada yarımçıq olan, yalnız əlyazma deyil. Əsərdəki “Son söz”bu cümlə ilə bitir: “birdən gəlib yadıma düşdü ki, şərqşünas qızın mənə astaca dediyi kimi...”. Nöqtə. Son. Yaxşı, bəs indi nələr baş verir? Əsərin sonundakı üç nöqtə bu zalım Kamal Abdullanın istehzasıdır, yoxsa əsərin davamından xəbər verir? Bu xəbər bir vəddir, yoxsa təhdid? Kamal Abdullanın söyləmədiyi, yolun yarısında azıb qaldığı, xatırlamadığı və ya “astaca” deyildiyinə görə heç nə başa düşmədiyi o həlledici cümlə, yəqin ki, bütün sirlərin açarıdır. Yoxsa, müəllif onu bizdən niyə gizlətsin? Əgər danışa bilmirdi və yaxud sirri açmaq istəmirdisə, niyə bu haqda yazsın ki? Bəlkə o ifadəsiz, zərif qız məharətli bir araşdırmaçıdır, bəlkə də deyil?! Bəlkə casus, ya da təhrikçidir?! Çünki yarımçıq əlyazmada xeyli casusla rastlaşırıq.
Artıq bu nöqtəyə gəlib çatdıqdan sonra, italyan, yəni “qərb”(necə də axmaq sözdür...) oxucusu üçün son nəticə çıxarmaq lazımdır. Aşkar məsələdir ki, Gəncə zəlzələsinin əsərlə heç bir əlaqəsi yoxdur, bu, adi bəhanədir. Xəyali əlyazmada nəql olunan və xarakterinə, mühitinə və məzmununa görə kəsişən iki hekayətdən biri “Kitabi-Dədə Qorqud”, bu məşhur epik janr nümunəsi, dastandır. Hətta burada gerçək olmayan tarixdən əvvəlki dövr, süjet də öz əksini tapır. Qeyd etdiyimiz ikinci hekayətdə isə, Şah İsmayılın yaratdığı, XV əsrin sonundan XVIII əsrin 20-ci illərinədək İranı idarə edən şiə səfəvi xanədanının yaradıcısı Şah İsmayılla bağlı müəyyən tarixi məqamlardan bəhs olunur.
Yəqin ki, verilən lakonik məlumatlar Ural-Altay xalqları, onların islamdan öncəki şaman mədəniyyəti, XVI əsr Yaxın və Orta Şərq tarixi barədə səthi biliyi olan və kitabın potensial oxucularının bir qismi üçün yetərli hesab oluna bilər.
Şah İsmayılın 1514-cü ildə, Çaldıran döyüşündə I Sultan Səlimə məğlubiyyəti osmanlıların Şərq ekspansionizminə məhdudiyyət qoydu. Bundan əlavə, bu tarixi epizodun iki duelçisi Səlim və İsmayıl, haqlı olaraq XVI əsrin böyük sərkərdələri hesab olunan iki şəxsin atası olmuşlar. Onlardan biri bizim “il Magnifico” (“Şanlı”) adlandırdığımız, müsəlmanların Qanuni, “Il Legislatore” kimi tanıdığı Süleyman, ikincisi isə Qərbdə Səfəvilər sülaləsinin ən məşhur nümayəndəsi Təhmasibdir. Hətta onu da qeyd edək ki, Səfəvi hökmdarı böyük Şah Abbas haqqında da romalı səyyah PietrodellaValle öz yazılarında heyranlıqla bəhs edib.
Elə bu səbəbdən, oxucunun diqqətinə bəzi məsələləri çatdırmaq üçün biz problemin kökünə toxunmağa məcburuq. Hələ bir əsr öncə və ya ondan daha az bir müddətdə, bu barədə danışmaq qeyri-mümkün idi. O dövrlərdə “ağ insanın (qərb insanının) mənəvi yükündən” bəhs edən Kiplinq əminliklə bildirirdi ki, fransız koloniyalarındakı məktəblərdə oxuyan və bütün dünyaya səpələnən afrikalı və Cənubi Asiyalı uşaqlar, onun əcdadlarının, yəni, qədim qalların qəhrəmanlıqlarını öyrənməlidir. O zamanlar elə hesab olunurdu ki, Avropa xalqlarının missiyası xristian dini əqidəsindən doğan əxlaqi dəyərləri bütün dünyaya yaymaqdır.Amma o dövrdə hər şey aydın idi. XVI əsrdən başlayaraq, kiçik Avropa öz gəmiləri, silah-sürsatı ilə bütün Yer kürəsinin işçi qüvvəsi və xammalı sayəsində dünyaya öz mədəniyyətini bəxş etdi. Məhz o zaman ərəblər, türklər, azərbaycanlılar, farslar, hindlilər, çinlilər,yaponlar, native Americans(əsl amerikalılar), Okeaniyanın yerli əhalisi yalnız bizim idiomları deyil, tariximizi də öyrənməli idilər. Homer, Perikl, Evripid, Aristotel, Avqust (hələ tamamilə yeni səhifə açmış İsgəndəri demirəm), Nazaretli İsa (o özü yəhudi olsa da, əslən yəhudi, lakin ellincə danışıb, Roma vətəndaşı olan həvari Paolo di Tarsonun təqdimat süzgəcindən keçmişdi), Marko Polo, Şekspir, Kopernik, Qaliley, Höte, Nyuton, Napoleon, Marks özləri kimi fikirləri də universal olan bu şəxsiyyətləri hamı tanımalı idi. İbn Sina və İbn Rüşd bu mədəniyyətin ərsəyə gəlməsində yardımçı rol oynadı. Qandini, daha sonralar Mandelanı da bu sıralara daxil etmək olar, çünki onlar tərəfindən irəli sürülən fikirlər qərb (bu mənada “universal”) düşüncəsinin mahiyyəti ilə üst-üstə düşürdü. Geriyə qalan isə adi maraq, folklor, ötəri gözəllik, qaranlıq və qarışıq hakimiyyət xülyalarıdır: ta “Mahabharata”dan tutmuş bütpərəstlik qanunlarına, “Quran”a, “Min bir gecə nağılı”na,Tac-Mahala, yaxud da Ömər Xəyyamdan tutmuş Çingiz xan və Teymurləngə qədər. Lakin XVI əsrdə başlayan vənəhayət, müasir dövrümüzü bürüyən qloballaşma ideyaları oyunun qaydalarını tamamilə dəyişdi.
Bu kitabda müəyyən məqamda Anatoli Timofeyeviç Fomenkoyada salınır və onun müqaviləli tarixi xronologiya barədə “eşidilməyən nəzəriyyəsi” də qeyd edilir. Son onillikdə bizə müsəlman dünyasından yalnız neft və terrorizm, Çindən gətirilmiş əmtəə nişanı saxtalaşdırılan mallar və ya Afrikadan yalnız ac və ümid sorağındakı immiqrantlar axın etməyib. Artıq Homer, Dante və Şekspir iranlı və ya yapon alimlər tərəfindən yenidən tədqiq edilərək bizə “Şərq”dən “qayıdır”. Yeri gəlmişkən, deyim ki, dahi Canfranko Kontininin yetirməsi, mənim dostum və həmkarım, misirli alim, Mahmud Salim Əlşeyx XIII əsr Siyen xalq dialektinin ən mötəbər ekspertidir. Hazırda bizim elmi-texnoloji araşdırma mərkəzlərində Afrikadan və Çindən gələn çoxsaylı öyrənci və gənc mütəxəssislər çalışır. İndi “Şərq” vaxtilə ona bəxş etdiyimiz “Qərbi” daha zəngin və fərqli şəkildə bizə “geri qaytarır”. Beləliklə, yenidən düşünülmüş “Qərblə” yanaşı, öncə mədəniyyəti, sonra isə etnoantropologiyası bizə gəlib çatan, tanımadığımız və ya az tanıdığımız “Şərq” biz tərəfə yenidən təşrif buyurur.
Vergili, Mikelancelo və Mozart azərbaycanlı öyrəncilər üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi kimi, bəlkə də, Azərbaycanın Homeri sayılan Dədə Qorqudun avropalı öyrəncilər üçün bir o qədər önəmli olacağı gün də uzaqda deyil; əlbəttə ki, bunun üçün onlar yunanların Homerini inkar etməlidirlər. Bəlkə də əksinə, biri digərini ardıcıllıqla izah edərək tamamlayacaq.
Nəhayət, əgər həmin gün yetişsə, bax, o zaman bizim “universal mədəniyyət” təşnəmiz sönəcək.
Franko KARDİNİ
Tərcümə edən:
Kəmalə Əliyeva, ADU-nun “İtalyan dilinin tərcüməsi” kafedrasının müdiri
çap et