İllər ömrümüzdən səhra qumları kimi sovrulduqca, xatirələr keçən günlərə yol almış qoca yolçu kimi - gah dumana düşür, gah da çiskinə. Adam keçən günlərin xiffətini çəkə-çəkə qarşıdakı yol bir az da uzanır.
Sonda xatirələrin işıq gələn tərəfinə yeriyib toxtaqlıq tapırsan. İllərdi ürəyimin başında əzizlədiyim xatirələrim var ki, onlar mənim ilə üz-üzə könül sirdaşı, ömür-gün yoldaşıdır. Yetmiş ildir o xatirələrlə qol-boyun olub, dağlı, aranlı ömür eləyirəm. Yaşımın bu çağında o xatirələr səf çəkib qoşun kimi üstümə gələndə, görürəm - lələ köçüb, yurd ağlayır... Sağa-sola səpələnən ömrümün çoxu gedib, azı qalıb. Dağlar qoynunda doğulduğum yurd yeri - Göyçə mahalı əsirlikdə göyüm-göyüm göynəyir. Ruhu başımın üstündə pərvanə kimi dövr eləyən atam Həsən Xəyallının məzarı məchul bir nisgilə çevrilib. Hər sözümə "can" - deyən dostlarımın, doğmalarımın əksəriyyəti candan olub, əbədiyyətə qovuşublar. İndi özümə təsəlli vermək üçün baxıram - bir dərd, bir də məni əlli ildi dillərdə söz eləyən bu qara qələm qalıb.
Dərd haqqında çox yazılıb, yazılacaq da! Dünya dərddən xali deyil, yaranmış binnət olandan var; özü də yekəsindən. Dünyadan dilgir getmiş Aqil İmanım yaxşı deyib:
İman, ömür adlı qurduğun daxma,
Yüz tufan görəcək, min şimşəkçaxma,
Üzü dönük olan sevincə baxma,
İztirab insanla ömürlük olur!
Bilmirəm hardan düşdü yadıma İmanın bu müdrik misraları. Xeyli vaxt idi unutmuşdum yaddaşımda utancaq-utancaq boy göstərən bu qənirsiz misraları. Kim bilir, bəlkə də İmanın ruhuydu pıçıldayan gözəgörünməzin lütfi kimi bu poeziya örnəyini... Harda İmanın şeirini, sözünü eşitsəm, ayaq saxlayıb keçən günlərimə boylanıram: Hörük-hörük uzanan yarğanlı dərələr, "qüdrətdən səngərli, qalalı dağlar", quşqonmaz zirvələr, güllü-çiçəkli laləzarlıq canlanır xəyalımda; qartal qıyı, kəklik qaqqıltısı, bülbül cəh-cəhi ötür qulağımda; sürü yaylaqdan enir, elat yaylağa köçür, imran dilli aşıqların hərbə-zorbası başlayır; qara zurnanın şirin nəvası vahiməli zağalarda əks-səda verir; Uzaq-uzaq toy mağarlarından kədərə culğaşıq bir səs - Füzuli-Ələsgər sözünün sehriylə şahə qalxır. Bunları heç də səbəbsiz xatırlamadım.
Saydığım təbiət komponentləri və mühitin formalaşdırdığı ədəbi-bədii dəyərlər Aqil İman poeziyasında sözlə reaksiyaya girərək, üzvü şəkildə tərənnüm olunur. Aşıq gördüyünü çağırar - deyib ərənlərimiz. Tifil İman neyləsin? Göyçə kimi qutsal dəyərlərə malik bir məkanda doğulub, sazla yatıb, sözlə oyanan kəsi başqa cür təsəvvür etmək də mümkün deyil. Gördüyü bütün gözəlliklər qanadlı ilham iksiri içirmişdi bu bənövşə nəfəsli şairə. Ona görə də hər söz, hər misra köksündə nəhr kimi çağlayırdı. Bu çağlayışın özündə də sirli-sehirli bir ofsun vardı:
Dözmək olar dözüləsi beş ilə,
Beş - dedim qorxuram bağrım deşilə!
Bu sevgini mən udanda "şeş" ilə,
Gəlib sənin "yek" atıbdı həsrətin.
Bu şeir bir el gözəlinin həsrət ağrılarının qırmancından yaranıb. Eyni zamanda bu şeirdə bir şair də doğulub. Burada işlədilən "beş ilə", "deşilə", "şeşilə" qafiyələri o qədər sadə və təbiidir ki, şairin qanadlı ilhamı ipək dilinin elastikliyindən xumarlanır, qafiyənin gətirdiyi fikir gözəlliyi ekstaz yaradır, poetik ecaza çevrilərək dilin cazibəsində cizginir. Hər misra arasında sözlər sanki əl-ələ verib rəqs eləyir. Belə şeirin havasına kim oynamaz ki? Aqil İmanın şeirlərini hansısa dəftərdən, kitabdan oxuyub əzbərləməmişəm. Yaddaşıma köçənlər onu sevənlərin dilində yağa - bala dönən misralarıdı. Bütün misraları bulaq suyu ilə "qusullandığından" pak-pakizə şeirləri asanca yaddaşlara köçürüb onu. Bir də ki, mən onun şeirlərini hardan oxuya bilərdim ki? Bir dəfə də olsun qəzet, jurnal redaksiyasının qapısını döyüb - "mən şairəm, şeirimi çap edin" - demədi qəbri nurnan dolmuş.
Eləcə qəlbinə gələnləri hamıdan gizlicə saxladığı yazdı öz könül dəftərinə... Özünü "həvəskar" adlandırdığından mətbuatdan qaçaq oldu. Ona görə də bugünkü oxucu auditoriyası və media üçün bir qədər pünhan qaldı Aqil İman imzası. Bütün bunlara rəğmən özündən xəbərsiz İman elimizin, obamızın dildə əzbər şairlərindəniydi. İman sözün - ədəbiyyatın içində doğulsa da, şeirlərini həmişə ədəbi prasesin "çölündə" yazırdı. Bu məhcul çöllükdə nə geniş oxucu kütləsi, nə də ədəbi tənqid var idi onunçün. Aqil İman adlı bir saz dəlisi, söz sevdalısı vardıydıkı oda bircə onun ürəyinin "səsinə" qulaq asırdı. Çünki şair Aqil İmanın ən yaxşı oxucusu da, tənqidçisi də elə müəllif Aqil İmanın özüydü. Yetərdi ki, yazsın. Yaza-yaza ürəyindəki tikanı çıxarıb mənəvi rahatlığına qovuşsun!
İman gənc olmasına baxmayaraq ilk görünüşdən qərinələri yorub-yortmuş bir tale adamını xatırladırdı - Vədəsiz ağarmış saçları, çatılmış qaşlarının arasında sevincini qucaqlayan kədər düyünləri və şeirə oxşayan şairanə məhsum baxışları... İmanla bağlı xatirələrim o qədər şirindi ki, onu düşündükcə xəyallarım, yazdıqca qələmim, danışdıqca dilim ballanır ağzımda. Çünki İman özü şirin adamıydı - xatirələri, şeirləri kimi.
1989-cu ilin yanvar ayının şaxtadan qılınc qurşayan bir vədəsində unudulmaz şairimiz Hüseyn Arif başının dəstəsi ilə qonağım idi. Göyçəlilərin sevimlisi kimi 1988-ci ildə Göyçədən qaçqın gələn soydaşlarımıza yoluxmağa gəlmişdi bizim kəndə.
Görüşün rəsmi hissəsi başa çatandan sonra bədii hissəni bizim evdə keçirdik. Məclisdə iştirak edən kənd ağsaqqallarının, xüsusən Fəzi əmimin (Qəmgin Fəzi) məsləhəti ilə məclisi İman aparası oldu. Bu təklif, doğrusu, mənim də ürəyimdən idi. Çünki Hüseyn Arif yaradıcılığını İman yaxşı bilirdi, həm də gözəl natiq idi.
İlk çıxışından hiss etdim ki, Hüseyn Arifi İman ovsunlayıb. Onun Hüseyn Arifin şeirlərini əzbər deməsi, yaradıcılığının məzmunu və mahiyyəti haqqında (xüsusən "Dilqəm", "Yolda" poemaları və Aşıq Alı yaradıcılığına diqqəti, qayğısı haqda) geniş və məzmunlu çıxışı, Göyçə ədəbi məktəbinin nümayəndələrini dəqiq təhlillərlə xarakterizə etməsi Hüseyn müəllimi heyran qoymuşdu. Məclisin şirin yerində Hüseyn müəllim üzünü mənə tutaraq özünəməxsus incə bir tövrlə - ay Şiruyə, başın haqqı, bu oğlan şair kimi danışır - dedi. Məclis əhli də yerdən təsdiqlədilər ki, bəli, bu oğlan şairdi. İman şeir yazmağını nə qədər gizləməyə çalışsa da, ağsaqqalların və Hüseyn Arifin təkidi ilə bir neçə şeirini oxuyası oldu. Şeirlərini dinləyəndən sonra Hüseyn müəllim İmana bir könüldən min könülə vurulmuşdu: "Başın haqqı, eynən mənim dilimdi sənin şeir dilin" - deyib o, İmanı özünə bir az da doğmalaşdırdı. Hətta bir neçə şeirini yazıb götürdü ki, Bakıda çap etdirsin. Amma sonralar nədənsə o şeirlərdən bir səs-soraq çıxmadı... İmanın mühəndis olduğunu biləndə Hüseyn müəllim yenə öz zarafatından qalmadı: "Sən hazır alimsən, şairsən, oğul, burax o tikintinin başını, səndən "injiner" olmaz. Gəl Bakıya, mən də kömək edəcəm, müdafiə elə, alim ol. Özün də ki, mənim yaradıcılığımı yaxşı bilirsən"...
İman təbiətin kövrək bir vədəsində doğulmuşdu - 1958-ci ilin dekabr ayında. Taleyi də, ömür yolu da elə payız fəslinə bənzəyirdi. Adını atamız Həsən Xəyallı adlar içində əzizlədiyi könül dostu, nakam taleli böyük Növrəs İmana ehtiram əlaməti olaraq İman qoymuşdu. İndi Aqil İmanın şeirlərini oxuya-oxuya həm də Növrəs İmanı xatırladım. Çünki Növrəs İmanla Aqil İman poeziyası arasında coğrafi bağlılıqla bərabər, bir ruhi bağlılıq da hiss etdim.
Nədənsə taleyin sərt sınaqları bu iki ömrügödək şairi sevincdən qabaq "muştuluqlayıb" həmişə. Bir də ki, Aqil İmanın poetik yaddaşında, nəfəsində Miskin Abdal, Aşıq Alı, Ələsgər, Məmmədhüseyn, Həsən Xəyallıyla bərabər Növrəs İmanın da təsirinin olması təbiidi. Çünki Aqil İman Göyçənin milli və mənəvi dəyərlərini varlığında yaşadan ənənəyə bağlı oğuz türküydü. Məzmun və mahiyyəti yeni bir düşüncəyə modifikasiya etməklə əksər şeirlərində klassik ənənəni - formanı qoruyub - saxlamağa çalışmışdı. Növrəs İmanla Aqil İman poeziyasında bir oxşar cəhət də var ki, o da gələcəkdə olacaq hadisələri (xüsusən həyatdan tez köçmələri haqda!) təhtəlşüur olaraq yazmalarıdı. Yazıqlar olsun ki, mən də daxil olmaqla İmanın şeirlərindəki, gizli ehyamların sağlığında heç birimiz fərqində olmamışıq. Bilsək, neyniyəcəydik ki, guya?
Şeirdi də yazmışam - deyib alovumuzun üstünə su ələyəcəkdi yəqin ki... Amma bir şeirinin iki misrasında özü hər şeyi nişan verib, mənim demək istədiklərimi deyib:
İman çəkən zülüm təkdi, əzab tək,
Bağlı qaldım oxunmamış kitabtək.
Amma mən indi demək istəyirəm ki, yox, Aqil İman, sən bağlı qalmadın. Qılman, Araz kimi ocağının od qoruyanları səni sevən könüllərdən misralarını ağız-ağız toplayıb, saralmış vərəqlərdəki şeirlərini çinləyib, dəstələyib bağlı qalan istedadını bacardıqları qədər açamağa nail oldular.
29 avqust 1996-cı il... O günü xatırlamaq istəməsəm də, amma nədənsə hər İman adı gələndə tez-tez xatırlayıram. Həmin gün heç kimin yadına düşüb, ağlına gəlməyəcək bir iş oldu - İmanın ürəyi qəfil susdu.
Bir anın içində kabus kimi bütün el-obanı ağzına aldı bu qara xəbər. Heyrətindən bu xəbəri eşidənlər "kar", görənlər isə "kor" olmuşdu. Heç kim eşitdiyi xəbərə inanmaq istəmir, vaxtsız gələn bu əcəl payını İmana yaraşdırmırdı. Avqust ayı isti olmağına baxmayaraq, təbiət də İmanın bu vaxtsız itkisinə yas saxlayırdı.
Günün günorta çağı göy üzü qapqara dolmuşdu. Külək bağrını yaran bulud az qalırdı ki, hönkürüb leysan ələsin. Əsən xəfif meh qohumların, dostların çəkdiyi naləyə, dediyi ağılara qoşulub İmanın vaxtından tez ağarmış gümüşü saçlarına sığal çəkirdi. İndi hər o günü xatırlayanda İmansız günlərimi bayatıya çevirib öz-özümə gümüldənirəm. Əgər buna gümüldənmək demək olarsa:
Sərrafam, İman dərdi,
Din dərdi, iman dərdi,
Gözümnən suvardığım,
Gülləri İman dərdi.
Sərrafam, qardaşı yar,
Yar olsun, qardaşı, yar!
İman odumu görsə -
Quzeydən qar daşıyar.
İmansızlıq əzabımı nə qədər sözə çevirməyə çalışsam da, elə hallar olur ki, söz də bəzən əzaba çevrilir.
Həyatda axtarıb tapa bilmədiklərim kimi...
Ürəyimdə o qədər dərdlər var, bilmirəm hansını yazım, hansını yazmayım. Hardan başlayım, harda qurtarım. Dərd andırdakı nə çəkməklə, nə də yazmaqla qurtarır.
Hər dəfə dünyadan vaxtsız getmiş doğmalarımın - qardaşlarım Nəbinin, İmanın, qoşalaşmış məzarlarını ziyarət edəndə deyirəm: Bezdinizmi mənə arxa-dayaq olmaqdan? Ürəyimin infarktı, gözlərimin yaşı olmağa nə tez tələsdiz? Bu suallar ətrafında daşa dönmüş şəkilləri ilə pərişan-pərişan söhbət edib sonda ürəyimdə göyərən bu misralarıca ağ kağıza pıçıldaya bilirəm:
Dərdinizi çəkənmirəm,
Dərdi daşan qardaşlarım.
Qızılquştək qanad çalıb,
Dağlar aşan qardaşlarım.
Tez solan bostan oldunuz,
Qohumdan, dostdan oldunuz.
Dilimdə dastan oldunuz,
Dastan qoşan qardaşlarım.
Boğdu məni bu qəm, qəhər,
Suyum zəhər, havam zəhər.
Cazibəmdə axşam, səhər,
Hey dolaşan qardaşlarım.
Gözlərimdə yaşa döndüz,
Uçub gedən quşa döndüz.
Bir cüt dilsiz daşa döndüz,
Qoşalaşan qardaşlarım.
İzi qalan bu daşlarda,
Sözü qalan sirdaşlarda,
Ürəklərdə, yaddaşlarda,
Qayalaşan qardaşlarım.
Ömrü cavan, fikri ahıl,
Dili şirin, dolğun ağıl.
Sədaları dastan, nağıl,
Təbi coşan qardaşlarım.
Hey baxdıqca baş daşına,
Dönürəm qəm sirdaşına.
Şiruyənin göz yaşına,
Ay, yaraşan qardaşlarım.
Nə yaxşı ki, Aqil İman itkisini dərin düşüncəli şeirləri ilə bizə unutdurmağa çalışan, atasının poetik nəfəsini yaddaşında, adını təxəllüsündə yaşadan, ədəbiyyatımızın işıqlı nümayəndəsi Qılman İmanımız var. Aqil İmandan bu dünyada xoş əməlləri ilə bərabər özünü və sözünü sevənlərə qara sazın laylası qədər həlim, kövrək şeirləri, bir də mənzilinə heç vaxt yetilməyəcək upuzun həsrəti qaldı.
Sərraf ŞİRUYƏ,
şair-publisist
çap et