525.Az
Ağdamın “MVD” döngəsi
Ağdam şəhərinin küçə, meydan və parklarının hər biri özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. Sanki bu küçələrin hər birinin illər boyunca formalaşmış xarakteri var idi. Şura məhlələri, Maşın həyəti, Dəyirman həyəti, Hamam məhləsi, İmarət, Sarıtəpə, Beşmərtəbə, Armudun dibi, “Sayuztrans” məhləsi, Layışlar məhləsi (Lahıcdan olanların yaşadığı ərazi belə adlanırdı) ... Hər biri öz tarixi məqamları ilə yaddaşlarda iz buraxmışdı.
Araşdırmalarımız göstərir ki, Ağdamda 53 küçə və prospekt olub. 1989-cu ildə Ağdamkənd, Pərioğullar, Muradbəyli, Əlimərdanlı, Qaradağlı kəndləri yaşayış sahəsi kimi şəhər ərazisinə qatılmışdı.
Maraqlısi o idi ki, Ağdamın ölçüsü kiçik küçəsinin uzunluğu 600 metrə çatmırdı. “MVD” döngəsi, sonralar Mir Bəşir Qasımovun adını daşıyan küçə şəhərin tanınmış intellekt mərkəzlərindən sayılırdı...
Ağdamı heç olmasa virtual olaraq xeyli vaxt idi ki, gəzmək istəyimi reallaşdırmaq üçün qarşılaşdığım hər bir həmyerlimlə söhbətdə məhz şəhəri küçəbəküçə dolanırdım. İlk görüşüm ən kiçik küçə hesab edilən “MVD” döngəsinin sakini Tariyel Eyvazovla oldu. Hazırda T. Eyvazov Azərbaycan Tibb Universitetinin dosenti və tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktorudur. Uzun illər Ağdam Səhiyyə şöbəsinin müdiri işləmiş Tariyel müəllimlə söhbətimiz maraqlı alındı.
...Bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, ötən əsrin 50-60- cı illərində şəhərdə olan internat və musiqi məktəbidə daxil olmaqla mövcud olan səkkiz təhsil müəssisəsinin dördünün direktoru məhz “MVD” döngəsində yaşayırdı. Həmin illərdə Əli Eyvazov-2 nömrəli, Paşa Qarayev-4 nömrəli, Həsən Axundov-internat məktəbin, Cəlal Əliyev-musiqi məktəbin direktoru vəzifəsində çalışırdılar.
Tariyel müəllim deyir ki, “28 Aprel” prospektindən başlanan döngə Lenin küçəsini kəsərək bir tərəfdən Milis şöbəsinin – “KPZ”-nin (müvəqqəti saxlama təcridxanası) çox hündür hasarı ilə, digər tərəfdən isə rayon partiya komitəsinin siyasi maarif kabinetinin (partkabinet) hasarı arasından Əli İbrahimov küçəsinə – “hamam məhləsi”nədək uzanırdı.
Qeyd edək ki, Ağdam Rayon Partiya Komitəsi 1965-ci ildə yeni ünvana-Voroşilov küçəsi 3-ə köçdükdən sonra onun yerində Maarif şöbəsi və bir mərtəbəli hissəsində isə (partkabinetdə) pionerlər evi fəaliyyət göstərdi. Lenin küçəsindəki raykomun əvvəlki binasının isə bəy evi olduğu deyilir...
Küçəni Tariyel Eyvazovla birgə gəzəsi olduq. Hər ünvanda olduq. Sanki sakinlərlə görüşür və 30-40 il əvvəlki xoşbəxt günlərə qayıdırdıq:
– 1-nömrəli ünvanda Lətif kişi ailəsi ilə qalırdı. Üç nömrəli ünvanda yaşayan Firudin kişinin yaxın qohumu olan Lətif səhiyyə şöbəsində statistik işləyırdı. Deyilənə görə, cavanlığında yaxşı futbol oynamaqla yanaşı, sonralar bu oyunlarda hakimlikdə edərmiş.
– 2-nömrəli ünvanda “ağzıbir” Heydərin oğlu usta Zahidin ailəsi yaşayırdı. Televizor – soyuducu ustası olan Zahidin atası vaxtıilə bəyin faytonçusu olmuşdu.
– 3-nömrəli ünvanda uzun illər rayon səhiyyə şöbəsində mühasib işləyən Firudin dayının ailəsi yerləşmişdi. Onun həyat yoldaşı Suqra müəllimə 5 nömrəli məktəbin coğrafiya müəllimi işləyirdi. Onların Emil və İlqar adında iki oğlu var idi.
– 4 nömrəli ünvan bir neçə ailənin birgə yaşadığı nisbətən kiçik ümumi həyətdən ibarət idi. Bu həyətdə də rayonun çox sayılıb seçilən şəxsləri, 50-ci illərdə raykom katibi olmuş Səlim Abdullayev, əslən Xıdırlı kəndindən olan Məhəmməd kişinin oğlu Hümbət Əhmədov yaşayırdı. Həmyaşıdları arasında özlərinə məxsus yerləri olan Asif və Akif qardaşları valideynləri ilə birgə bu həyətdə yaşayırdılar.
– 5 saylı ünvanda yağ zavodunda mühasib işləyən İldırım kişinin ailəsi yerləşmişdi.
– 6-nömrəli ünvanda M.B.Qasımov küçəsinin Lenin küçəsi ilə kəsişməsindən sonrakı başlanğıc hissəsində, “KPZ” ilə üzbəüz ərazidə məşhur “Maşın həyəti” gəlirdi. Beynəlmiləl həyətdə “maşın həyəti”nin sakinləri olan Rasim, Kolya, Adil ilə dostluğumuz bu gündə də davam edir.
Bu həyətə “Maşın həyəti”nin deyilməsinin də maraqlı tarixçəsi var. Belə ki, müharibədən sonra Ağdamda ilk avtomobil sahiblərindən dördu məhz bu həyətdə yaşayırdı. Həyət sakinlərindən Məhi kişi, “taksi” Əsgərin, çayşı Böyükkişinin oğlu Oktayın və rus Nikolayın maşınları var idi. İlk “polutorka” yük maşını, sonralar isə “Moskviçin” ilk buraxılışları həyət sakinlərində olduğundan bu həyətə “Maşın həyəti” deyərmişlər. Xatırladaq ki, həyətdə iki Nikolay adında rus yaşayırdı. Maşın sahibi olan Nikolay adaşından bir qədər yaşlı idi. Ona nisbətən cavan olan Nikolay Yerşov isə ev təmiri ilə məşğul olurdu. Həyətin maraqlı və baməzə adamlarından bir də Sanitar Epidemioloji Stansiyada baş mühasib işləyən Soltan kişi idi.
– 7 nömrəli ünvanda Mütəllim müəllim və onun həyat yoldaşı uzun illər poliklinikada bir yerdə çalışdığım bacarıqlı tibb bacısı Tamella bacı uşaqları ilə yaşayırdı.
Qeyd edək ki, bu sakinlər “Maşın həyəti” istisna olmaqla M.B.Qasımov küçəsinin 28 Aprel prospekti ilə Lenin küçəsinin arasındakı hissədə yaşayırdılar. Təkrəqəmli ünvanlar yolun sol tərəfində, cütrəqəmli ünvanlar isə yolun sağ tərəfində yerləşirdi.
Yeri gəlmişkən deyək ki, Lenin küçəsi rayonun ən tanınan küçəsi idi. Həmin küçənin “MVD” döngəsinə yaxın hissəsində bir-birinə yaxın olan Sosialist Əməyi Qəhrəmani Məmməd Məmmədovun, birinci katiblərin xidməti evi, şəhərin məşhur simalarından olan Məşədi Abbasın evi, vaxtı ilə Ağdam RPK nın birinci katibi işləmiş əslən Xıdırlı kəndindən olan Məmməd Əliyevin evi və “KQB”nin (Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Ağdam Rayon Şöbəsi) iş iqamətgahı və rəisinin yaşayış evi var idi...
–8 nömrəli ev. Tam sakit gözəl zövqlü həyət idi. Axşamüstü demək olar ki, heç kimlə ünsiyyətə girməyən nurani bir qoca öz darvazasının ağzında, özü də, ancaq ayaqüstə, çəliyinə söykənib qısa bir müddət dayanar və sonra evinə dönərdi. Çox sonralar öyrəndik ki, bu ağsaqqal İldırım bəy Vəlibəyov imiş. Sovet rejiminin repressiyalarından zülmlər çəkən bu ailənin qız övladı Adilə xanım 5 nömrəli məktəbdə bizim birinci sinif müəlliməmiz olmuşdu. Qeyd edilən ünvanda onun oğlu İdris və gəlini Tamara müəllimə də yaşayırdı. Tamara müəlimə 5 nömrəli məktəbdə rus dili müəlliməsi işləyirdi.
–9 nömrəli ünvanda musiqi məktəbinin uzun illər direktoru işləmiş Cəlal Əliyev və 1 nömrəli məktəbdə işləyən həyat yoldaşı Barat müəllimə ilə yaşayırdı. Bu ailənin dörd oğlu və bir qızı var idi.
– 10 nömrəli mənzildə uzun illər internat məktəbin direktoru işləmiş Həsən Axundovun ailəsi yaşayırdı. Həyat yoldaşı Mama xala əsl Azərbaycan qadınının nümunəsi idi. Bu evdə ailənin yeddi qız və bir oğlan övladı yaşayırdı.
–11 nömrəli ev həkim Rizvan Eyvazova məxsus idi. O, öz layihəsi əsasında iki mərtəbəli, bütün incəliklər nəzərə alınmaqla ev tikdirmişdi. Çox vaxt bu küçəni tanıtmaq üçün Rizvan həkimin küçəsi kimi adlandırırdılar.
–12 nömrəli ünvan iki mərtəbəli geniş həyəti olan ev idi. Bu evdə 4 nömrəli məktəbin direktoru, tanınmış ziyalı Paşa Qarayevin ailəsi yaşayırdı. Həyat yoldaşı Sitarə xala idi. Onun dörd oğlu və bir qızı vardı.
– 13 nömrəli ev əslən Xıdırlı kəndindən olan Məhəmmədəli İbrahimovun mənzili idi. Buradan nisbətən qədimdə tikilmiş iki mərtəbəli evlər başlanırdı. Həyat yoldaşı çox mehriban Bulqeyis xala idi. Məhəmmədəli kişi kolxoz sədri olmuşdu. Biz uşaq ikən onun Əsgəran rayonunda öldürüldüyünü eşitdik.
– 14 nömrəli ünvanda Əhməd Musəvinin ailəsi yaşayırdı. Müharibədən sonraki illərdə hərbi komissar, konyak zavodunun, yağ zavodunun direktoru, son zamanlarda isə yol idarəsinin müdiri işləmişdi. Prinsipiallığı, mübarizliyi ilə tanınırdı. Təbiətləri uyğun gəldiyindən Rizvan həkimlə çox dostluq edərdilər. Həyat yoldaşı Mələk xala mülayim, hamının yerini bilən xanım-xatın bir qadın idi. İki oğlu və iki qızı vardı.
– 15 nömrəli evdə Əsgər Əsgərovun ailəsi yaşayırdı. Həyat yoldaşı Sara müəllimə idi. Həmin mənzildə onlarla birgə yaşayan Humay müəllimə 5 nömrəli məktəbdə nümunəvi pedaqoq kimi ad-san qazanmışdı. Ailənin böyük övladı Marlen Əsgərov “Azərenerji” SC-də vitse-prezident vəzifəsinədək yüksəlmişdi. Təəssüf ki, biz uşaq olanda bu evdə bədbəxt hadisə baş verdiyini eşitdik. Əsgər müəllim dünyasını vaxtsız dəyişdi. Ailə Bakıya köçdü. Nə qədər acınacaqlı olsada, o gözəl evlərə Norik adlı bir erməni sahib çıxdı.
– 16 nömrəli evdə bizim ailəmiz, Azərbaycanın ilk ordenli müəllimlərindən olan Əli Eyvazovgil yaşayırdı. Uzun illər Ağdamda, sonra yeni yaradılmış Beyləqan (o vaxt kı Jdanov) rayonunda Maarif şöbəsinin müdiri, son 20 ilə yaxın isə Ağdam şəhər 2 nömrəli beynəlmilləl orta məktəbin direktoru olmuşdu. Həyat yoldaşı Abuhəyat müəllimə bütün ömrü boyu təlim-tərbiyə sahəsində çalışmışdı. O qədər də əlverişli olmayan şəraitdə dörd oğlan, üç qız böyüdüb tərbiyə etmişdilər. Onlardan altısı həkim, biri isə mühəndis peşəsinə yiyələnmişdi.
Əvvəllər bizim həyətdə bir neçə qonşu birlikdə yaşayırdıq. Nəzər əmi, həyat yoldaşı Şüküfə xalagilin oğlanları Mehman bu həyətdə dünyaya gəlmişdi. O, DİN sistemində çalışmaqla polkovnik rütbəsinədək yüksəlmişdi.
Digər qonşumuz Qumru xala idi. Yaşlı qadın idi, balaca bir otaqlı mənzili var idi. O qədər səliqə-səhmanlı olurdu ki, o vaxtlar elə bilirdik ki, bu ən gözəl bir mənzildir. Qəlbi sınıq idi. Oğlu (biz onu görməmişdik) müharibədən qayıtmamışdı. Lakin hər birimiz onlara gedəndə mütləq ondan söhbət salar və oğlunun qayıdacağına inamını bir gün də itirmirdi. Digər oğlu Cavanşir dənizçi idi, anasına, bacısına çox mehriban idi. Qızı Ofelya tərbiyəli, mərifətli xanım idi. Tək qız uşağı o vaxtlarda Xarici Dillər İnstitutuna qəbul olunmuş və elə həmin institutda sonralar müəllimə saxlamışdılar.
Başqa bir qonşumuz Nina xala, qızı Janna bir otaqlı mənzildə yaşayırdılar. Deyəsən “pasportstol”da katibə işləyirdi. 50-ci illərin axırlarında Ağdamdan köçdülər...
– 17 nömrəli evin 2-ci mərtəbəsində Xanım xala, qızı Fazilə, əkiz oğlanları Tofiq və Vaqif Cəfərovlar yaşayırdı. Tam şəraitsiz 1-ci mərtəbəni isə dağ rayonlarından gəlmiş imkansız adamlara simvolik qiymətə kirayəyə verirdilər. Suvağı yumurta sarısından hazırlanmış yuxarıda dediyim iki mərtəbəli binalar Cəfərovlar ailəsinin mülkləri olmuşdu. Evlərin çoxunda əsasən 1-ci mərtəbədə başqa-başqa adamlar, o cümlədən erməni ailələri yerləşdirilmişdi. Binaların qarşısında kifayət qədər böyük, geniş ümumi bir həyət var idi. Maşın həyətindən fərqli olaraq bu həyətin ayrıca bir adı yox idi. Amma hamımız oranı “Kişi Mələyin” həyəti kimi tanıyırdıq. Bu ürəyi təmiz, ailə qurmamış, bir hadisə olanda hamıdan qabaq yüyürən, açığı xarakteri və xarici görünüşündə kişi xarakterini xatırladan bir qadın idi. Onun mənzili 2-ci mərtəbədə idi.
Yeri gəlmişkən deyim ki, millət vəkili Bəxtiyar Sadıqovgilin ailəsi də həmin bu binanın ikinci mərtəbəsində yaşayırdı. Onun uşaqlıq illəri də “MVD” məhləsində keçmişdi. Birinci mərtəbə də isə kifayət qədər tanınmış qoçaq Möhübə adlı bir qadın yaşayırdı. Onun İlqar adında oğlu da var idi. Çətin bir mühitdə böyüməsinə baxmayaraq onun tərbiyəsinə, davranışına hamı heyran qalırdı.
Sıra ilə düzülmüş ikimərtəbəli binaların digərinin 2-ci mərtəbəsində isə bu mülklərin varislərindən olan 5 nömrəli məktəbdə işləyən Sara müəllimə tək yaşayırdı. 1-ci mərtəbə, demək olar ki, yaşayışa yararsız idi. 70-ci illərdə onun qardaşı Fikrət gəldi. Yaxşı yadımdadır, heç bir söz-söhbətsiz Sara müəllimə birinci mərtəbəyə köçərək, qardaşı Fikrətə toy eləyib, onu öz mənzilinə köçürdü. Özü isə tam şəraitsiz birinci mərtəbəyə köçdü...
Bax belə hörmət-izzət var idi “MVD” məhləsində.
–18 nömrəli ünvanda Abbasov İsmayıl olurdu. Bu ailə İrandan gəlmişdi. Bir mərtəbəli bina olsa da geniş həyəti var idi. Özünü yaxşı xatırlamasamda bilirdim ki, kolxoz sədri də olmuşdu İsmayıl kişi. Gərək ki, beş qızı, bir oğlu vardı. Oğlunun adı Vahid idi. Çoxları özünəməxsus xarakteri ilə seçilən Vahidin qoçaqlığını və davakarlığını yaxşı xatırlayırlar. Həyətdə Vahidin əmisi, heç bir vəzifə sahibi olmasada tay-tuşu arasında xətir-hörmət sahibi Məmi kişinin bir kürsülü evi var idi. O, Ağdamda böyümüş yerli rus qızı Valya ilə ailə qurub yaşayırdılar. Ailənin üç oğlu və iki qızı var idi.
Xatırlatma: O vaxtki vəziyyətlə əlaqədar olaraq çox adam o tayda qohum –əqrəbasının olduğunu bildirmirdi. Bir gün küçədə hay-küy düşür. Qoca bir nurani qadınla Məmi sözün həqiqi mənasında bir-birinə sarınıb hönkürtü ilə ağlayırlar. Uzun müddət onları ayırmaq mümkün olmur. Sonradan məlum oldu ki, bu nurani təmiz-tariq qadın Məminin doğmaca anası imiş. 40 ildən çox bir vaxtda bir dəfə də olsun onların nəinki görüşməsi, hətta danışıqlarına da qadağa qoyulubmuş. Sovet dövründə bu anaya yalnız Bakıya qədər getməyə icazə veriblər. O, isə aeroporta düşən kimi bir taksi tutub və maşını sürdürüb Ağdama-“MVD” məhləsinə. Oğluna qovuşandan bir neçə gün sonra xanım dünyasını dəyişdi və elə Ağdamda da dəfn olundu...
–19 nömrəli ünvan nisbətən kiçik bir həyətdən ibarət idi. İkimərtəbəli iki yanaşı binanın birinin qurtaracağının 1-ci mərtəbəsi və ondan sonrakının başlanğıcının hər iki mərtəbəsi mülk sahiblərindən alınıb digər ailələrə verilmişdi. 1-ci mərtəbədə peşəsinin mahir ustası ”Kisəçi Mütəllim”in ailəsi yaşayırdı. Ən mötəbər və vəzifəli adamlar Mütəllim kişinin növbəsinə çox çətinliklə düşə bilrdilər. Elə bu peşəsi ilə də o böyük bir ailəni dolandırırdı. Onun mənzilinin üstündəki 2-ci mərtəbədə Xavər xala qızı ilə yaşayırdı. Köz üstündə çox gözəl paxlava bişirərdi. Birdən səhərə qədər oturub hamımız onun hazır olmasını gözləyərdik. Onun gərək ki, Hamlet adlı bir oğlu da var idi. Amma nə isə buralara uyuşmurdu, çox az görsənirdi. Amma qızı oxudu, tibb bacısı oldu, məhşur xanəndə Haqverdi ilə ailə həyatı qurdu, oğul-uşaq sahibi oldu.
Mütəllim kişinin olduğu 1-ci mərtəbə və Xavər xalanın olduğu ikimərtəbəli olan bina həmin sıra ilə düzülmüş iki mərtəbəli binaların sonuncusu idi. Binanın ikinci mərtəbəsinin əsas otaqları həmin binanın əsas varisi, 10-dan çox uşağı olduğuna görə “Qəhrəman ana” fəxri adını almış, həyatda həmişə özünü qəhrəman kimi aparan Azad bəyin qızı Əntiqa xalanın istifadəsində idi. Binanın başlanğıc hissəsi onlardan alınmasına baxmayaraq, həyətdəki 1-ci mərtəbə də çox sakit adam olan Məhəmməd kişinin ailəsinə verilmişdi. Onun Musa adlı bir oğlu var idi. İndi yada salanda görürəm ki, “qabağından yeməyən” 8 oğul həmin tək uşaqla nə qədər mehriban davranırmışlar. Təəssüf ki, Əntiqə xalanın həyat yoldaşı gəmi kapitanı olan Rza kişi dünyasını tez dəyişdi. Həmin binanın çıxışı Əli İbrahimov küçəsinə açılsada, bina bütünlüklə “MVD” döngəsində yerləşdiyindən həmin evin 8 oğlu öz yaşlarına uyğun olaraq bizim məhlənin sakinləri hesab olunurdular və çox yaxşı ünsiyyət qurulmuşdu. Onun nəticəsi idi ki, indi də həmin münasibətlər davam edir. Sonralar Əntiqə xala həqiqi varisi olduğu bütün binanın qanuni şəkildə geri qaytarılması məsələsini qaldırsa da, Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin Ağdamı işğal etməsi onun bu arzusunu gözündə qoydu...
Beləliklə, Tariyel Eyvazovla söhbətimizi burdaca yekunlaşdırırq. Əlavə edim ki, döngənin digər sakinləri olan Bəhruz Axundov, Bəxtiyar Sadıqov və Sədrəddin Abdullayevlə də söhbətlərim olub. Bu virtual gəzintidə onların da fikirləri yer alıb...
Kiçik döngə sakinlərinin zənginliyi onda idi ki, Ağdama xas olan bütün cəhətləri özündə daşıyır və birləşdirirdi...
Ağdamın küçələri ilə, maraqlı şəhərin maraqlı adamları ilə xəyali görüşlərimizi davam etdirəcəyik...
21.12.2012 çap et