(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)
Heç şübhəsiz, bütün fəzilətlərinə baxmayaraq Axund Əbu Turabın Bakı Darülmüəllimatının tədris proqramı, xüsusi burada türkcənin elmi qrammatikasını öyrədilməsi ilə bağlı tutduğu mövqe də eyni dərəcədə yersiz idi. Öz-özlüyündə aydındır ki, hövsələsizliyi və sərtliyi ilə ad çıxarmış “Firəng Əhməd bəy” belə məqamda susa bilməzdi. Hətta Axundun bir işarəsi ilə adam başı üzməyə hazır olan müridləri, daha dəqiq desəm, qoçuları da onu qorxutmamışdı.
“Zavallı Cövdət əlində qələm durdu və ətrafa baxdı. Hər kəs başını aşağı salmış, kimsədə nəfəs almaq qüdrəti qalmamışdı. Axundun müridləri isə qızğın-qızğın ətrafa bakıyorlardı. Bir kaç dəqiqə bu öldürücü sükut içində keçdi. Nəhayət, mən dayanamadım və büzülə-büzülə, kiçilə-kiçilə (Ah, bu büzülmələr! Ah, bu kiçilmələr!)
- Cənabi-Axund! Hər dilin kəndisinə görə sərf və nəhvi vardır, - dedim və misal olmaq üzərə kəndi namımı (adımı) alaraq “Əhməd, Əhməddən, Əhmədə” - deyə təsrif etməyə başladım.
Axund qızdı (əsəbiləşdi).
- Sus, cahil! Ərəbcədən başqa heç bir dilin sərf və nəhvi olamaz!
Müridlər gözlərini mənə dikmişdilər. Fəqət mən də dayanamadım.
- Cənabi-Axund! Məsəla, ruscanın da sərf və nəhvi vardır. Rus məktəblərində tədris ediliyor.
Axund bütündən bütünə qızdı və bir küfr sovuraraq:
- Demək ki, sən bizi rus yapmaq istiyorsun, kafir! - dedi.
Heyrətlər içində qaldım. Milli məktəblər təsisi üçün bir darülmüəllimat açmaq, İstanbuldan bunun üçün adamlar gətirmək xalqı rus yapmaq imiş!
Cavab vermək istədim. Fəqət müridlərdən biri ayağa qalxaraq belindəki tapançaya əl uzatdı və mənə xitabən:
- Sus! Yoxsa həmən leşin ortada qalar! - deyə bağırdı.
Ətrafdan da mənə göz elədilər, susdum”.
Bir neçə il əvvəl “Axund və islam” adlı sərt pamflet çap etdirən Əhməd bəyin din adamlarından özünə və fikirlərinə qarşı yumşaq, anlaşıqlı münasibət gözləməsi, aydın məsələdir ki, sadəlövhlük olardı...
Bakıda Darülmüəllimat açmaq istəyənlər belə məqamlarda islamın yol verdiyi “hiyleyi-şəriyyəyə” əl atdılar. Üzdə özlərini Axund Əbu Turabın iradəsinə tabe olan kimi göstərdilər. Ağsaqqal və hökmlü din adamının sözünün üstündən söz deməyi rəva bilməyib türk dili qrammatikasının tədrisini proqramından çıxarıldığını bildirdilər. Əslində isə Əhməd Ağaoğlunun da xatirələrində göstərdiyi kimi Darülmüəllimat fəaliyyətə başlayandan sonra Cövdət “türk sərf və nəhv dərslərini də müntəzəmən verdirirdi”.
Tezliklə İstanbuldan daha iki müəllim dəvət olunmuşdu. Onlardan birincisi Bəha Səid, ikincisi isə “Darüşşəfəq” məzunu Beşikdaşlı Kiçik Fuad idi. “Füyuzat” məcmuəsinin nəşri dayanandan sonra Əli bəy Hüseynzadə də özünü pedaqoji sahədə sınamaq qərarına gəlmişdi. Yaradıcısı və baş redaktoru olduğu məcmuə kimi müsafir müəllimlər vətənlərinə döndükdən sonra rəhbərliyini öz üzərinə götürdüyü məktəbə də “Füyuzat” adı vermişdi. Məktəbin ömrü təxminən üç il- Əli bəy 1910-cu ilin dekabrında Bakını tərk edib İstanbula köçənə qədər davam etmişdi. Əhməd Ağaoğlu bu münasibətlə yazırdı: “Cövdətin qurmuş olduğu “Füyuzat” adındakı Darülmüəllimini kəndisindən sonra Hüseynzadə Əli yürütdü və bu məktəb Azərbaycan türklərinin oyanışında ən müəssir (təsirli) bir amil oldu. Onun yetişdirdiyi tələbə sayəsindədir ki, azərbaycanca istanbulcaya yaxınlaşa-yaxınlaşa bu gün iki ləhcə arasındakı həmən fərq qalmamış gibidir”.
Lakin Hacı Zeynalabdin Tağıyevin səxavətinə, ortadakı niyyətin xoşluğuna və göstərilən bütün səylərə baxmayaraq Bakıda ibtidai məktəbləri müasir pedaqoqlarla təmin edən həqiqi Darülmüəllimat qurmaq mümkün olmamışdı. Hər halda mənbələrdə belə bir təhsil ocağının fəaliyyəti, onun yetişdirdiyi kadrlar haqqında səhih məlumatlara rast gəlmək mümkün deyildir.
Doğrudur, bunun əksi olan iddialar da yox deyildir. Məsələn, Əli bəy Hüseynzadənin dəvəti ilə Müəllim Cövdətdən bir neçə ay əvvəl Bakıya gəlib bir müddət “Füyuzat” redaksiyasında çalışan, sonradan özünü müəllimlikdə sınayan Əhməd Kamal yazırdı: “Məktəblər irəlilədikcə müəllim ehtiyacı artdı və bir müəllim kursu açmaq düşünüldü. İştə qiymətli Müəllim Mehmet Cövdətin Bakıya gətirilməsi bu lüzuma məbnidir (bağlıdır) ki, bu da 1323 sənəsinə (miladi 1907-ci il) müsadifdir (təsadüf edir). Çarlıq Rusiyasının bizi orada uzun sərbəst müddət buraxmayacağı aşkar olduğundan bu kursa çox əhəmiyyət verildi. Və Mehmet Cövdət də yaratırcasına müəllim yetişdirməyə müvəffəq oldu”.
Həmin uğurlar sırasında isə Əhməd Kamal gənclərin, xüsusən də uşaqların Osmanlı türkcəsi ilə danışmağa başlamalarını, hətta yaşlı nəsil nümayəndələrinin ara-sıra nitqlərinə Osmanlı söz və ifadələri qatmalarını, təliq xətt növünün yerini riqə xəttinə verməsini, məzhəb fərqləri ucbatından biri-birinə əl uzatmayan millətin övladlarının bir yerdə oxumalarını göstərir. Təbii ki, daha çox zahiri effektə əsaslanan bu dəyişikliklərin yalnız Müəllim Cövdətin, yaxud onun həmfikirlərinin bir illik fəaliyyətinin bəhrəsi saymaq düzgün olmazdı. O biri tərəfdən məzhəb qarşıdurmaları Azərbaycan türkləri üçün heç vaxt prinsipial məsələ sayılmamışdı. Siə, yaxud sünni olmaları onların özlərindən daha çox “ayır və buyur!” siyasətini həyata keçirmək istəyən müstəmləkə məmurlarını maraqlandırmışdı. Şiələrin və sünnilərin ayrı-ayrılıqda təhsil almaları üçün Tiflisdə Əli və Ömər məktəblərinin qurulması da məhz bu qara niyyətdən irəli gəlmişdi.
Maraqlıdır ki, Əhməd Ağaoğlu da Bakıda Darülmüəllimat qurulmasını, həm də bu təhsil ocağının uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətini gerçək fakt kimi qələmə vermişdi. O, Müəllim Cövdətin bir çıxışı münasibətilə əsas müəlliflərindən olduğu “Hakimiyyəti-milliyyə” qəzetində (10 yanvar 1918-ci il sayı) yazırdı:
“Bən dün Cövdət bəyi dinlərkən bu hadiseyi - təhəttür (örtülü qalan hadisə) və on dörd sənə əvvəlki maziyə (keçmişə) ricayi-nəzər ediyorum. Təyyedilmiş (keçilmiş) olan yol nə qədər uzundur! O cənabi-ağalardan Kafkasiyada bu gün əsər belə qalmamışdır. Cövdət bəyin qurmuş olduğu Darülmüəllimin vəsi (geniş) bir müəssisə şəklini almışdır. Buradan nəşət etmiş yüzlərlə əfəndi Kafkasiyanın müxtəlif köşələrinə, mərkəzi aşaraq Türküstanın hər tərəfinə türk irfanını saçmışlardır. Bu gün bir çox yövmü (gündəlik) türk qəzetləri, məcmuələri, risalələri nəşr olunuyor və bütün o aləm İstanbuldakı qəlbin həyəcanı ilə yaşayırlar. Bütün o yerlərlə canlı yaşayan ocaqlar şölələnmiş və bütün o ocaqlar hərarətlərini yenə buradan alıyorlar. Osmanlı Darülmüəlliminin mənkibəsi (tarixçəsi) zikr olunurkən bütün bu xüsusların unudulmaması icab edər”.
Fikrimcə, burada söhbət daha çox Müəllim Cövdətin də iştirakçısı olduğu tarixi prosesdən - milli təhsil yolu ilə Azərbaycanda türkçülük ruhunun, milliyyət duyğusunun oyandırılmasından gedir. “Həyat”dan, “Füyuzat”dan, “İrşad”dan keçən, ana dilli məktəblər vasitəsi ilə daha böyük toplumu əhatə edən və başlıca mərkəzlərindən biri Bakı olan bu hərəkat həqiqətən də türk dünyasının mənəvi birliyində, təsirli qüvvəyə çevrilməsində mühüm rol oynamışdı.
Darülmüəllimata gəldikdə isə onu yüksək tələblərə cavab verən müəllimlər seminariyası halına gətirmək mümkün olmamışdı. Bu təhsil ocağı ən yaxşı halda Əhməd Kamalın da etiraf etdiyi kimi, müvəqqəti olaraq müəllim hazırlayan kurs funksiyasını yerinə yetirmişdi. Əhməd Cəfəroğlu da Darülmüəllimatdan daha çox müvəqqəti kurslar kimi bəhs açır: “Məktəb ilk öncələri ancaq otuz kişi (nəfər) üçün idi. Proqram isə altı aylıq bir kurs mahiyyətində bulunurdu. İlk müdavimləri türk köy məktəbləri müəllimləri idi”. Darülmüəllimat adı ilə açılan tədris ocağı bir müddət sonra ibtidai sinif müəllimləri hazırlayan kurs mahiyyətini də itirərək sadəcə milli ruhlu məktəblərdən birinə çevrilmişdi.
Təşəbbüsün uğursuzluqla nəticələnməsi 1908-ci il noyabrın 3-də Müəllim Cövdət Bakıdan gedərkən “Nəşri-maarif” cəmiyyəti tərəfindən verilən sənəddən də məlum olur. İdarə heyətinin sədri Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, heyət üzvü İskəndər bəy Məlikov və katib Cəfərzadənin imzaladıqları arayışın əvvəlində türk pedaqoqun gəlişini zərurətə çevirən amilə diqqət çəkilmişdi: “Kafkasiyanın ən parlaq bir mərkəzi-müslimin olan Bakıda keçən il bir Darülmüəllimini-islam açmaq təşəbbüsündə bulunulmuş və bunun üçün İstanbula vəkil göndərərək Darülmüəllimini-Osmaniyyə məzunlarından İbn Sədi Mehmet Cövdət bəy cənablarını şəhri (şəhər müəllimləri kimi) 172 rublə müdirlik maaşı ilə dəvət etmişdik. Bu müəssisəyi açmaqda məqsədimiz əlan (indi) Kafkasiyada, bilxassə Bakıda mərəzi-səri kimi müntəşir olan (epilepsiya xəstəliyi kimi yayılan) cəhalət və səfahətin təzayüdünü mən etmək (artmasının qarşısını almaq) və yaxşı ibtidai müəllimlər yetişdirərək cabəca üsuli-cədidə üzərə (yerlərdə yeni üsulla) məktəblər güşadı ilə (açmaqla) tərbiyeyi-evladi-vətən eyləmək idi”.
Daha sonra etiraf olunurdu ki, niyyət xeyirxah olsa da, mühüm işə lazımi səviyyədə hazırlıq görülməmişdi. İlk növbədə məktəbin gələcək tələbə kontingenti nəzərə alınmamışdı: “Ancaq hər bir şeyin bir şərti-münasibi olmaq qaidəsincə məzkur Darülmüəllimin əvvəlcə iki-üç il tərbiyə görmüş və müsəlmanca məlumatı artmış şagirdlər bulduqdan sonra açılmaq lazımdı. Lakin bir xəta əsəri olaraq vaxtsız güşad edildi. Mücərrəd bu səbəbdəndir ki, güşadında lazım olduğu qədər qabiliyyətli, savadlı şagirdan tədarük edilmədi. Darülmüəllimin mövcud iki ehtiyat şöbəsindəki az şagirdlə dari-məzkurun birinci sinfini açmaq mümkün olmadı”.
Bütün bunları nəzərə alan “Nəşri-maarif” cəmiyyəti son toplantısında əslində tam gücü ilə fəaliyyət göstərməyən qurumun maliyyələşməsini dayandırmaq və izafi xərclərin qarşısını almaq məqsədi ilə Müəllim Cövdətlə anlaşmanın pozulmasını məqsədəuyğun saymışdı: “Buna binaən məclis son ictimaında bu iki şöbənin ayda 172 rublə alan bir müdirlə idarəsi qabil olmadığına görə müdirliyinin ləğvi ilə cənabi İbn Sədi Mehmet Cövdət bəyin İstanbula övdətinə (qayıtmasına) və özünə üç aylıq fəzlə məvacib ətası ilə təfsiyyəsinə qərar verdi”. İş təkcə maddi təzminatla bitməmişdi. Cəmiyyət maarifin yayılması sahəsində göstərdiyi xidmətə görə ona minnətdarlıq bildirməyi də unutmamışdı: “Mümaileyh (adı çəkilən), Cövdət bəy cənablarının məktəb naminə səy və qeyrətindən məclis ümumən razı və şu iftiraki-zərurisindən (bu labüd ayrılışından) nəşi-mütəəssifdir”.
Göründüyü kimi, Müəllim Cövdətin Azərbaycanı tərk etməsini onun siyasi baxışları ilə əlaqələndirmək inandırıcı görünmür. Hər hansı təqib və basqılar olduğunu söyləməyə də ciddi əsas yoxdur. Doğrudur, özü Türkiyədə qələmə aldığı tərcümeyi-halında Qafqazdan “rus təzyiqi altında ayrıldığını” iddia etmişdi. Türk həmkarını yaxşı tanıyan Əhməd Cəfəroğlu da “Cövdətin Azərbaycanda açdığı ilk Darülmüəllimatın pəncərələri az zaman açıq qaldıqdan sonra rejimin yeni rüzgarı ilə qapandı” - sözlərini yazmağa özünü haqlı saymışdı.
Əlbəttə, mətləb düşündürücüdür. Rus hakimiyyətinin daim “pantürkizm” xofu ilə yaşadığını diqqətə alsaq, bəlkə deyilənlərdə müəyyən həqiqət var. “Nəşri-maarif” cəmiyyətinə türk pedaqoqla üzülüşmək barəsində müəyyən siqnallar göndərildiyini də istisna etmək olmaz. Amma o da həqiqətdir ki, həmin dövrdə Bakıda Darülmüəllimat qurmaq üçün Müəllim Cövdətin özünün və onu dəvət edənlərin yetərincə hazırlığı yox idi. Hər şey daha çox şövqə, istəyə əsaslanırdı. Azərbaycan maarifinin ilk türk müəllimi üzərinə Mirzə Fətəlinin məşhur sözləri ilə desəm, “bir nümunə göstərmək, baniyi-kar olmaq” vəzifəsi düşmüşdü. Həm də çox qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq Darülmüəllimat cəmiyyətdə türk sevgisi, türklüyə dönüş qığılcımlarını alovlandıra bilmişdi.
Siyasətə gəldikdə isə Müəllim Cövdət tarixi vətənində də heç vaxt siyasətlə maraqlanmamışdı. Osmanlı imperiyasının süqutu, Türkiyə Cümhuriyyətinin tarix səhnəsinə gəlişi kimi milyonlarla türk insanını ayaqda tutan möhtəşəm hadisələr onu hər hansı simpatiya, yaxud antipatiyanın ifadəsinə vadar edə bilməmişdi.
Eyni zamanda Azərbaycana bəslədiyi böyük sevgini də qətiyyən örtülü saxlamamışdı. “Cövdət çox qədirşünasdı, - deyə dostu Osman Ergin yazırdı. - O, hasletini (təbiətini, xasiyyətini) bunda da göstərirdi. Azərilər yapdığı hizmətdən dolayı Cövdətə qarşı nə qədər minnət və şükran hissi besliyorlarsa Cövdət də onlar haqqında bu vəziyyətdən dolayı ayni şükran hisslərini daşıyordu. Cövdət azəriləri bir vətəndaşı gibi deyil, hətta bir həmşəhərlisi qədər sevərdi”.
lll
Müəllim Cövdət Bakıya təkcə öyrətməyə gəlməmişdi. Özü də burada bir xeyli yeniliklərə aşina olmuş, Azərbaycan ziyalılarını daha yaxından tanımış, rus və Qərb mədəniyyəti ilə sıx təmas qurmaq imkanı qazanmışdı. İlk bioqrafı Osman Erginin yazdığına görə, Əhməd Ağaoğlunun “İrşad” qəzetində məqalələri çap olunmuşdu. Sonralar elmi fəaliyyəti, xüsusən də mənbəşünaslıq və kitabşünaslıq sahəsindəki araşdırmalarının əsasında dayanan ərəb-fars dilləri ilə bağlı biliklərini də Bakıda təkmilləşdirmişdi: “Üçüncü kılavuzum (yol göstərənim) Bakı mühitidir. Bakıda təmas etdiyim axundlarla bir kaç Dağıstan müdərrisi bənim üzərimdə mütəəssir oldular. Bunlarla ərəbcə və farsca konuşmağa və ara-sıra mühabereye (xəbərləşməyə, yazışmaya) məcbur olurdum. Fəzlə olaraq azərilərin əhvalı, dili və tarixi üzərinə uğraşmağa başladım”.
Ənənəvi Şərq təhsilinin müqayisəsi zamanı Müəllim Cövdət üstünlüyü Bakı və ümumən Qafqazda mövcud olan metodikaya vermişdi. Çünki burada yerli ədəbiyyat biliciləri və üləmalarla apardığı fikir mübadilələri İstanbul təhsilinin qüsurlarını üzə çıxarmışdı. Odur ki, vətənindəki Şərq təhsilinin naqisliyindən söz açaraq yazırdı: “Fəqət divan ilə şərihin (şərhlərin) mütaliəsi Kafkasiya mühitində etdiyim istifadənin yarısını belə mənə verməmişdi. Bizim İstanbul müdərrisləri əksəriyyətlə ərəb və fars dillərini konuşamazlar və yazamazlar. Hətta türkcəyi belə layiqi ilə yazamazlar. Halbuki Bakıda axundlar və Dağıstanda müdərrislər ərəbcə və farsca konuşarlar və yazarlar”.
1907-ci ilin yayında, tədris ili başa çatdıqdan sonra Müəllim Cövdət Rusiya səyahətinə çıxmışdı. Özünün yazdığına görə Rusiya dairələrində geniş əlaqələrə malik tacir, Bakı Dumasının qlasnısı İskəndər bəy Məlikovun (məşhur fransız türkoloq İren Melikoffun atası - V.Q.) yardımları ilə Yasnaya Polyanada Lev Tolstoyla görüşmüşdü. Peterburqda rus şərqşünası, akademik V.V.Bartoldla tanışlıq imkanı əldə etmiş, hətta qədim əlyazmalardan birinin düzgün oxunmasında ünlü alimə yardım göstərmişdi. Bütünlükdə isə zaman məhdudluğuna baxmayaraq Bakı onun Rusiya və Qərbə yaxınlaşmasında əlverişli mühitə çevrilmişdi. Həyatının sonunda qələmə aldığı tərcümeyi-halında bu mühüm cəhətə diqqət yetirərək yazırdı: “Bakıda rus və latın lisanlarını təhsil fürsəti də vardı. Ruscada xeyli irəliləmişdim. Latıncam da zərərsizdi. Fəqət Kafkasiyadan rus təzyiqi ilə ayrılışım, xəstələnməyim və bu iki dili illərlə təqib etməməyim onların feyzindən bəni məhrum etmiş gibidir”. “Rusiyada zehnim çox açıldı” - etirafını dilə gətirən müəllif yalnız elmi, yaxud maddi cəhətdən deyil, dünyagörüşünün inkişafı, ictimai-siyasi proseslərə maraq baxımından Azərbaycanda keçirdiyi bir ilin hər cəhətdən faydalı olduğunu vurğulamağı lazım bilmişdi.
Müəllim Cövdət Azərbaycanı tərk edəndən sonra Bakı ilə, ilk növbədə də ağsaqqalı və xeyirxahı saydığı Hacı Zeynalabdin Tağıyevlə əlaqələri kəsməmişdi. İstər Osmanlı, istərsə də Türkiyə Cümhuriyyəti zamanında bu qeyri-adi insan barəsində dəfələrlə mətbuat səhifələrində söz açmış, onu Türkiyənin və digər türk məmləkətlərinin zənginlərinə örnək göstərmişdi.
Bakıda başlanan ata-oğul rəftarı qədər səmimi münasibətlər Müəllim Cövdətin Hacı Zeynalabdinə ünvanladığı məktublarda öz əksini tapıb. Belə məktubların birini türk tədqiqatçısı Osman Ergin bir neçə dəfə əsas qaynaq kimi üz tutduğum “Müəllim Cövdət. Həyatı, əsərləri və kitabxanası” məcmuəsində dərc edib. Dəqiq tarixi göstərilməsə də, məzmunundan məktubun artıq Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulandan sonra yazıldığı aydın olur. Bu maraqlı sənəd müəyyən mənada həm də təqdimat xarakteri daşıyırdı. Mehmet Cövdət İstanbulda və Almaniyada mükəmməl pedaqoji təhsil almış üç nəfər türk gəncini Hacıya təqdim edir və onların müstəqil Azərbaycanın xalq maarifi sisteminin qurulmasında böyük fayda gətirəcəklərini bildirirdi. Eyni zamanda milli dövlətçiliyin guşə daşlarını qoyanların önündə Hacının özünün gəldiyinə də xüsusi bir qədirşünaslıqla işarə olunurdu. Səmimi minnətdarlıq duyğusu ilə qələmə alınan məktubda deyilirdi:
“Hacı Cənabları!
Həmən hər kəsdən əvvəl Kafkasiya müsəlmanlarının tərəqqisi üçün rəhbərlik edən sizsiniz. Sənələrcə davam edən çalışmanızın Cənabi-Haqq meyvəsini verdi. Rusiya və Avropa darülfünunlarında, sənaye məktəblərində paranızla oxutduğunuz gənclər bu gün Azərbaycanın səadətini hazırlamaq üzrə iş başına gəldilər. Sizin qoruduğunuz mühərrirlər, müəllimlər, tələbələr yeni türk elinin xadimləri bulunuyorlar. On dörd, on beş sənə əvvəl açılmasına yardım etdiyiniz Bakı Nəşri-Maarif Cəmiyyətinə aid Darülmüəllimini idarə edərkən bu milli eşqinizi yaxından görmüş, zati-əsilanələrinizə minnətdar qalmışdım. Tanrı Təala həzrətlərinə çox şükür ki, on dörd ildir xəyali-əzizini qəlbimdə daşıdığım cənabınıza yeni övladlar təqdim etməyə (söhbət artıq Azərbaycan Cümhuriyyətinin açdığı məktəblərdə çalışmaq üçün Bakıya göndərilən müəllimlərdən gedir - V.Q.) müvəffəq oluyorum. Sami, Kamal, Fəthi adlarını daşıyan bu gənclər İstanbul darülmüəllimindən çıxdıqdan sonra Almaniyanın Etlingen Darülmüəllimində də bulunmuşlardır. Bakıda milli məktəblər açılırkən və türk dili, türk kültürü bunlarda yaşatılırkən bu zəki və namuslu müəllimlərə çox ehtiyac olacaqdır. Kafkasiyanın hər dərdinə dava bulmaq istəyən və hər növ təkəmmülündən sevinən zati-dövlətlərinə bu bir sürü fəzilət gənclərini tanıdırkən sizə salamlar və on dörd illik hicran işində məhbus qalan hörmətlərimi ərz eyləyirəm”.
Osman Ergin xatırlayırdı ki, “Cövdət Bakıda bulunduğu müddətcə Zeynalabdin Tağıyevə son dərəcə minnətdar qaldığını, ondan çox iyilik və ehsan gördüyünü sağ ikən anladırdı. Hələ Tağıyevin adını nə zaman anmaq lazım gəlsə, “rəhmətullahi-ali” və “cənnətməkan” təbirlərindən birini tərdif etmədən (dilinə gətirmədən) söyləməzdi”. Öz növbəsində Hacı nəvəsi yerində olan bu türk gəncini səxavətlə qarşıladığı kimi eyni əliaçıqlıq və comərdliklə də yola salmışdı. Burada topladığı paralar, xüsusilə də əlavə üç aylıq maaş həcmində təzminat alması nəticəsində Mehmet Cövdət Bakını tərk etdikdən sonra bir neçə ay Qərbi Avropa ölkələrində, ilk növbədə isə İsveçrə və Fransada yaşayıb çağdaş pedaqoji təlimləri mənimsəmiş, bilik və təcrübəsini artırmışdı.
Artıq Türkiyə Cümhuriyyətinin zamanında çox güman, azərbaycanlı siyasi mühacirlərin təklifi ilə Müəllim Cövdət Bakıda keçirdiyi günlər və Azərbaycanın irəli gələn insanları ilə birlikdə gördüyü işlər haqda xatirələrini “Yeni Kafkasiya” məcmuəsi üçün qələmə almağa başlamışdı. “Bir hökmdar sarayı qədər böyük və o nisbətdə təşrifata tabi olan mülkünə getdiyi zaman Tağıyevin onu hər kəsə tərcihən və təqdimən yanına çağırıb dizinin dibində oturtduğunun” fəxrlə vurğulandığı bu yarımçıq qeydlərdə də Hacı böyük sayğı ilə anılırdı: “Məni oğlu gibi sevdiyi üçün həftədə iki dəfə xüsusi olaraq çağırır və tarix oxutdururdu. Qapısında müsəlləh dörd kazak nəfəri bəkləyən, idarəxanəsi tıpkı Banki-Osmanuiiə gibi işləyən bu zənginin mülkündə yaşadığım anları yad edərək ağladım”.
Nəhayət, Hacı Zeynalabdinin vəfatı da Müəllim Cövdətin diqqətindən yayınmamışdı. O, türk filosofu və ictimai xadim Abdulla Cövdətin “İctihad” dərgisində (1 aprel 1925-ci il, sayı 177) azərbaycanlı zənginin həyatından, xalqına bağlılığından, xeyirxah əməllərindən söz açan “Sahibül-xeyrat Hacı Zeynalabdun mərhun” adlı ayrıca vida məqaləsi ilə çıxış etmişdi.
Bir maraqlı məqama da diqqət yetirmək yerinə düşərdi. Müəllim Cövdətin Bakıda qurduğu məktəbin şagirdləri arasında gələcəyin tanınmış Azərbaycan dramaturqu Cəfər Cabbarlı da olmuşdu. Tam yəqinliklə demək mümkündür ki, gənc Cəfərin atəşin türkçü kimi formalaşmasında türkiyəli pedaqoqun müəyyən pozitiv təsiri danışmazdır. Böyük dramaturqun həyatı haqqındakı “Bahar oğlu” romanının müəllifi Seyfəddin Dağlı bir tərəfdən dövrün ideoloji qəliblərindən çıxış edərək, o biri tərəfdən isə çox güman, öz subyektiv baxış bucağından yanaşaraq Müəllim Cövdəti əsərində Bakı cəmiyyətində ciddi qarşılanmayan, sərsəm türkpərəstlik ideyasının yayıcısı kimi tanınan, Azərbaycan gənclərinin beynini zəhərləyən Cüllüt bəy adı altında məsxərəyə qoymuş, ələ salmışdı...
lll
Türkiyəyə döndükdən sonra Mehmet Cövdət təxminən 25 il ərzində orta məktəblərdə, müxtəlif profilli litseylərdə, İstanbul Darülmüəllimatında müəllimlik etmişdi. Oxutduğu dərslər sırasına türk dili və ədəbiyyatı, Osmanlı tarixi, dini elmlər, coğrafiya, fransız və fars dilləri, yazı növləri daxil idi. “Böyük məcmuə”, “Dərgah”, “Müəllimlər məcmuəsi”, “Tənin”, “Təhsili-ibtidaiyyə”, “Yeni nəsil”, “Türk tarixi, coğrafiya və arxeologiya dərgisi” kimi dövrü nəşrlərdə pedaqogikaya, təhsil metodikasına dair onlarla məqaləsi dərc olunmuşdu.
Çağdaş Türkiyədə arxivşünaslıq və kitabxana işinin elmi əsaslarla qurulması böyük ölçüdə Müəllim Cövdətin adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. Onun qiymətli əlyazmaları da daxil olmaqla 11 min cilddən ibarət şəxsi fondu hazırda İstanbul Bələdiyyə Kitabxanasının mühüm bölümünü təşkil etməkdədir.
Həyatının son üç ilini Başbakanlıq Tarixi Əvraqı İncələmə Kurulunun (Baş nazir yanında tarixi sənədləri araşdırma qurumu) rəisi və İstanbul Kitabxanaları Təsnif Heyətinin üzvü kimi milli sərvətlərin qorunmasına, sistemləşdirilməsinə həsr etmişdi. Türk mənbələrində də göstərildiyi kimi, məhz Müəllim Cövdət 1933-cü ildə “İstanbul Dəftərdarlığı Xəzinə Dairəsindəki 400 sandıq tarixi vəsiqələrin Bolqarıstana satıldığını” eşidən kimi həyəcan təbili çalmışdı. Dövrün baş naziri İsmət İnönüyə, Türk Tarix Qurumuna və Bolqarıstan Türk Cəmiyyətinə teleqramlar göndərərək cinayət səviyyəsindəki səhlənkarlığın qarşısını almağa çalışmışdı. Nəticədə sənədlərin bir hissəsini xilas etmək mümkün olmuşdu. Bu təsadüfdəki ən böyük uğur isə hökumətin 1934-cü ildə dövlət sənədlərinin qorunması ilə bağlı xüsusi qərarının qəbul edilməsi sayılmalıdır.
Yenidən Müəllim Cövdətin milli maarifimiz qarşısındakı xidmətlərinə qayıdaraq qeyd etmək lazımdır ki, bəlli səbəblərdən Sovet Azərbaycanında onun hətta adını çəkməyin mümkün olmadığı dövrdə mühacirətdə ölkəmizi, mədəniyyətimizi təmsil edən görkəmli şəxsiyyətlərimiz qiymətini böyük səxavət və qədirşünaslıqla vermişdilər. Bu münasibətlə yenə Əhməd Cəfəroğlunun qeydlərinə diqqəti çəkmək istərdim: “Cövdət kəndisindən bəklənən bütün hizmətləri bila-mübaliğə yapdı. Yeni vətəninə çox çabuq isindi. Haluk (xoş xasiyyətli) təbiəti ona acüllüyün mazerretlərini (tələskənlik üçün üzrxahlıq) əsla daddırmamış olacaqdır ki, böyük bir səbirlə bütün müşkülatları yendi. Azərbaycanın Bakısında böyük bir məhəbbət qazandı. O, yerli qüvvələrdən istifadə etmək yolunu bildi. Hər kəndisinə mütəxəssis süsü verənlər gibi qarşısına gələn heç bir qüvvəti buynuzlamadı, əksinə olaraq oxşadı, kəndisini sevdirdi və Azərbaycan üçün həm kəndi, həm azərilərin bilgisini varlığı ilə sərf etdi. Cövdət mürəbbilik sirrinə kəlmənin tam mənası ilə vaqifdi. Əməkdar xoca Azərbaycanın inkişafında və yüksəlişində kəndi varlığını qoymaqdan çəkinmədi. Qədirşünas azəri kəndi böyüklərini əsla unutmadığı kimi Cövdətin də Azərbaycan üçün yapdığı iyilikləri və xidməti heç bir zaman unutmayacaqdır. Əl verir ki, bu qədirşünaslığı göstərəcək fürsət ələ düşsün”.
Əhməd Cəfəroğlu yaxşı başa düşürdü ki, Sovet rejiminin, kommunist ideologiyasının mövcudluğu şəraitində Müəllim Cövdətin adının və xidmətlərinin ölkəmizdə layiqli qiymətini alması müşkül məsələdir. Ona görə də şəxsi minnətdarlığını ifadə etməklə bir sırada millət səviyyəsində şükranlıq və təşəkkürü Azərbaycan türklərinin yenidən öz milli köklərinə qayıdacağı, talelərinin sahibi olacağı günə bağlamış, müvafiq şərait yaranan kimi xalqımıza xas qədirşünaslığın mütləq aşkara çıxacağına ümidini itirməmişdi...
P.S. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maarif və mədəniyyətində mühüm yer tutan, fəaliyyət göstərdiyi dövrdə mənəviyyat və milli pərvəriş ocağına çevrilən digər Darülmüəllimata (qızlar üçün) gəldikdə isə, o, milli ziyalıların səyi ilə 1922-ci ildə Sovet Azərbaycanında quruldu. Heç şübhəsiz, burada on beş il əvvəlki tarixi təcrübənin də müəyyən rolu, təsiri yox deyildi.
Avqust, 2015. Budapeşt
çap et