Şair, alim və rəssam Sadiq bəy Əfşar məktubları: tariximizə dair mühüm ştrixlər

(Əvvəli ötən sayımızda)

Sadiqinin məktublarının dili ərəb-fars söz və ifadələri ilə yükləndiyindən, onları müasir oxucunun oxuyub-başa düşməsi çox çətindir.
 
Məktublara müəllifin 14 beytdən ibarət farsca 6, 24 beytdən ibarət türkcə 9 kiçik şeiri daxil edilib. Sadiqi münşəatının, ümumiyyətlə, nəsrinin dilini müasir oxucu üçün mürəkkəbləşdirən amillərdən biri də buradakı cığatay sözlərinin çoxluğudur. Məlum olduğu kimi, böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin (1441-1501) təsiri ilə XV-XVII əsrlərdə, hətta XIX-XX əsrlərdə də ədəbiyyatımızda cığatayca və ya cığatay dili elementlərindən istifadə etməklə şeirlər yazılmışdır. XVI-XVII əsrlərdə bu təsir  şairlərimizdən Sadiqi və Əmaninin yaradıcılığında özünü daha çox birüzə verir. Dövrün digər sənətkarlarının əsərlərində bu təsir ya azdır, ya da heç yoxdur (Məsələn, Məczub Təbrizinin şeirlərində). Cığatay dili elementlərindən istifadə baxımından XVI-XVII əsr nəsr dilində də müxtəliflik müşahidə olunur. M.Füzulinin "Hədiqətüs-süəda" əsərində, "Şikayətnamə" adı ilə məşhur olan məktubunda cığatay dili elementlərinə rast gəlmirik. Səfəvilər dövrünün  görkəmli dövlət xadimi, tarixçisi və  şairi Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvininin XVII əsrin ortalarının iyirmi iki ilini (1642-1664)  əhatə edən "Abbasnamə" adlı tarixi əsərində Azərbaycan türkcəsində yazılmış bir neçə rəsmi dövlət sənədi verilmişdir.

Bunlardan II Şah Abbas (1642-1666) zamanında Osmanlılarla Səfəvilər arasında imzalanmış sülh müqaviləsinin mətni dilinin sadəliyi ilə diqqətimizi cəlb edir. Sadiqi münşəatının dili isə, qeyd etdiyimiz kimi, ərəb, fars, eləcə də cığatay dili elementlərinin çoxluğu ilə diqqəti cəlb edir. Məktublardan birində dövrün ədəbi dilindəki müxtəlifliyə dair maraqlı bir faktla  rastlaşırıq. Başlığı olmayan bu məktubunda şair xəstəliyinin şiddətləndiyi vaxt ona gələn sifarişdən danışır. Deyir ki, həkimlər artıq onu müalicədən imtina etmişdilər: "Hükəma və ətibba əlacimdən laəlac bolub əl müalicədin və əyağ tərəddüddin çəkmiş irdilar". Belə kədərli bir məqamda ona I Şah Abbasdan "qüdvətül-mühəqqiqin və seyyidüs-salikin, dürri-dəryayi-mənəvi" Mövlana Cəlaləddin Rumi "Məsnəvi"sini fars dilindən türk dilinə tərcümə etmək sifarişi gəlir. Bu sifariş ruhsuz bədənə can verən kimi ona qol-qanad verir, dirçəldir. Tapşırığın çətinliyindən əndişəyə düşən şair öz-özünə  deyir ki, əgər Allah istəsə, bu işin öhdəsindən uğurla gələcəkdir. Lakin əsəri hansı üslubda tərcümə edəcəyi barədə qəti qərara gələ bilməyən Sadiq bəy "Məsnəvi"dən parçaları üç türk ədəbi dilinə (cığatay, Osmanlı və Azərbaycan türkcəsinə) tərcümə edib göndərir, sifarişçinin hansına üstünlük verdiyini bilmək istəyir: "Əlməmur əlmənzur" üzrü bilə neçə beyt nəzm  və nəsr tərtib beyarıldı. Qansı rəviş məqbul bolsa, ol varida kəmali-səy məbzul tutulacaqdır və nə müqərrər bolsa kim, qansı istilah bilənilsa: cığatay füsəhaları rəvişda, əmma Rum büləğaları üslubida, ta qızılbaş mütəkəllimləri [tövr]ida əmr olsa kim, katib müqərrər bolsa kim, bu həqiri hər… müsəvvədə qılsam, katib kitabət qılsa ziyadə ətnal mövcibi-məhal olmasun deyü dua birlə ixtisar olundu".

Qeyd etmək istərdik ki, Səfəvilər dövründə Azərbaycanda anadilli ədəbiyyatın inkişafına müsbət təsir edən amillərdən biri də şərqdə-Orta Asiyada cığatay türkcəsində ədəbiyyatın, Əlişir Nəvai məktəbinin, qərbdə - Osmanlı dövlətində yerli türkcədə Osmanlı ədəbiyyatının tərəqqi etməsi idi (bu dövrdə hind-türk dövləti - Moğollar imperatorluğunda hakim mövqe farsdilli ədəbiyyata məxsus idi). Türk dilləri arasındakı fərqləri qeyd edən böyük Füzuli ana dilindəki divanının dibaçəsində öz dilini türkcə kimi təqdim etmiş, osmanlı şairlərini "büləğayi-Rum", Orta Asiya sənətkarlarını isə "füsəhayi-Tatar" adlandırmışdır. S.Əfşar osmanlıları eyni cür - "büləğayi-Rum", Orta Asiya türklərini "füsəhayi-cığatay", Azərbaycan türkcəsində yazanları isə "qızılbaş mütəkəllimləri" "("qızılbaşca danışanlar") adlandırır. "Qızılbaş dili" ifadəsini XVII əsrdə yaşamış digər Azərbaycan alimi Əbdülcəmil də işlətmişdir.

Beləliklə, haqqında danışdığımız məktub əsasında deyə bilərik ki, S.Əfşar Mövlana "Məsnəvi"sini hansı türk şivəsinə tərcümə etmək barədə qərar verməyi sifarişçinin ixtiyarına buraxır. Təəssüf ki, C.Rumi əsərinin şair tərəfindən tərcümə edilib-edilmədiyi barədə məlumatımız yoxdur.

Orta əsr nəsrinin digər nümunələri kimi, Sadiqinin məktubları da səc`li-daxili qafiyəli nəsrlə yazılıbdır. Məktublarda belə nümunələrə tez-tez rast gəlirik: "Bu vəfa sərkuçəsinin rüsvası və həqiqət bərzəxinin şeydasına". Burada "rüsvası" və "şeydası" sözləri həmqafiyədir. Klassik ədəbiyyatda "münşiyanə üslub" ifadəsi vardır. "İnşa" - məktub və sənədlər, bunlardan tərtib olunmuş kitab, "münşi" - katib, yazıçı deməkdir. "Münşiyanə üslub" dedikdə klassik Şərq bəlağət sənətindən bəhrələnən, müxtəlif bədiiyyat vasitələrindən geniş istifadə edilən məktub və əsərlərin dili başa düşülür. S.Əfşarın məktublarında da poetik fiqurlardan geniş istifadə edildiyini görürük. Şairin dostlarından birinə yazdığı məktubundan nümunə gətirək: "…yəni ol bir gülşənin sərvnazları və ol bir aşiyanənin şəhbazları və ol bir dumanın şəm`i-ənvarları və ol bir sağərnin rahi-ruhpərvərları, filanlar bu kəminəlarni til qələmin və qələm tilin rəncə qılub bir neçə kəlmə birlə sərəfraz qılmışlar".

Bu mətn parçasının əvvəlində tərsi poetik fiqurundan (ritmik-sintaktik parallelizm) istifadə edildiyini görürük. Təkrar edilən həmcins ifadələrin əvvəlində gələn "Ol bir" rədif sözü klassik poetika baxımından təkrir, dilçilik baxımından leksik anaforadır. Burada əks bədiiyyat vasitəsindən (sözlərin düzümündə tərsinə inversiya) də istifadə edilmişdir: "Til qələmin və qələm tilin". Məktublarda "səhra-səhra səna töhfəsi və tağ-tağ dua hədiyyəsi" kimi mübaliğəli təşbihlərin işlədildiyini görürük. "Müdriki-idrak"  kimi ifadələrdə isə iştiqaq sənətindən (eyni mənşəli sözlərin müxtəlif variantlarda işlədilməsi)  istifadəni görürük. Sadiqinin orta əsrlər epistolyar irsimizin üslubunun öyrənilməsi baxımından böyük maraq kəsb edən məktublarından bəzi nümunələri nəzərdən keçirək. S.Əfşar adını çəkmədiyi şair təbiətli vəzirə yazdığı məktubunda tərtib etdiyi "Məcməül-xəvas" təzkirəsi üçün ondan seçmə şeirlərini istədikdən sonra sözünün axırında deyir: "Ta söz bustanı gülbəninin tazə gülları şaxsari-barigahida nəşimən qılur. Siznin qönçeyi-gövtarınız gün-gün şükuftə mütəbəssüm bolsun və ta təkəllüm nəğməsaraları çəmən bəzmgahida tərənnüm görküzür. Siznin bülbüli-əşarınız dəmbədəm mütərənnim bolsun. Amin". Orta əsrlər Şərq ədəbiyyatına məxsus təmtəraqlı dil göz qabağındadır. Bu parçada poetik sənətlərdən daha çox təşbihlər diqqəti cəlb edir.

Məlum olduğu kimi, izafətlərdən ibarət təşbihlərdə (izafəti-təşbih) bənzətmə qoşması və əlaməti iştirak etmir. Bu cür yığcam təşbihlərə, söz birləşməsində predmetin qeyri-müstəqim əlamətini göstərən təyinə  müasir ədəbiyyatşünaslıqda bədii təyin, epitet də deyilir. Bədii təyin vasitəsi ilə müəllif təsvir etdiyi hadisənin və ya şəxsin əsas cizgilərini daha qabarıq, daha əyani verir, yaratdığı obrazı daha yaddaqalan edir. Bu cür söz birləşməsində işlənən mücərrəd anlayışlar konkretlik əldə edir. A.Bombaçinin dediyi kimi, izafəti-təşbih sxemi obraz vasitəsi ilə konkretləşən mücərrəd anlayışlara tətbiq olunur. Nəzərdən keçirilən hissədə şaxsari-barigah, bülbüli-əşar kimi təşbih izafətləri ilə bərabər, türk dili konstruksiyasında yaradılmış söz bustanı  gülbəninin tazə güllari, təkəllüm nəğməsaraları, çəmən bəzmgahi kimi yığcam təşbihlər daha böyük maraq kəsb edir. Bunları ətraflı nəzərdən keçirməklə  müəllifin orijinal yazı üslubuna dair yeni  materiallar əldə edə bilərik.

Adını çəkmədiyi bir xana məktubunda Sadiq bəy deyir ki, sizin xidmətinizə gəlməməyimin səbəbini əsla verdiyiniz maaşın azlığında və ya sizinlə birgə səfərlər etməyin əziyyətindən çəkinməyimdə görməyin. Xidmətçimiz Şənbə adlı qapıçı elə tərs adamdır ki, əgər onun adı, Allah göstərməsin, beytülmüqəddəsin (Qüdsün) qapısında yazılsa, ziyarət etmək istəyənlər oraya gedə bilməzlər: "...Məbada xani-alicahin qullari  xatirlarinə xütür edə kim, bu həqir məvacib və mənafe qüsuridin, ya səfər xətri həzəridin mülazimət əyağ çəkmiş ola. Hərgah qapıçi Şənbə atlığ kişi ki, əgər nəuzü-billah bu at ləfzi Beytül-müqəddəs qapusida mərqum bolsa, bir əqli-bavücud daniş tifl yanlığ bu ləfzi-məzkur şamətindin ol qürb civardin evimiz və cəm`i-bikəslardin yəraq bu at əgər mətlubi-müvafiq tilina səhvən cari bolsa talibi-sadiq ümdən tələbi-rəhgüzariğə yüz qoymas...".

Sadiqinin buradakı incə yumorlu dili Füzuli "Şikayətnamə"sini xatırladır. Müəllif bir tərəfdən, məktubda kinayə ilə xanın ona az maaş verdiyini, özü ilə uzun səfərlərə aparıb yorduğunu bildirir, digər tərəfdən, xanın qapıçısını - Şənbə adlı məmuru tənqid edir. Sadiq bəyin bəzi digər əsərlərində də məmurlar ciddi tənqid atəşinə tutulmuşlar .

Sadiq bəy Əfşarın məktubları orta əsrlər türkdilli nəsrimizin, epistolyar ədəbiyyatımızın daha ətraflı tədqiqi baxımından əvəzedilməz mənbələrdir.