Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov
Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)
(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)
Ədəmi-ictima
Bundan sonra “Müsavat” fraksiyonu tərəfindən idxal edilib də parlaman komisyonunda baxılmış olan aşağıdakı ədəmi-ictima qanun layihəsi təqdim olunur. Məruzəçi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə idi.
Məbusluqla məmurluq ictimai həqqində layiheyi-qanuniyyə
Qüvveyi-qanuniyyə ilə qüvveyi-ictimaiyyə və ədliyyənin biri-birindən kamilən ayrı və müstəqil olması cümhuriyyət idarə əsaslarından olmaq həsbi ilə məbusluq vəzifəsilə məmuriyyət vəzifəhlərinin bir şəxsdə ictimai qabil olmadığından Azərbaycan Məclisi-Məbusanı aşağıdakı məvaddi qəbul eləmişdir:
1- Məclisi-Məbusan əzalığı ilə hökumət məmurluğu bir zat öhdəsində ictima edəmməz. Fəqət nazirlərdən intixab olunanların əzalığı caizdir. Sair məmurlardan biri məbusluğa intixab olunmuşsa və yaxud intixab olunursa qəbul edib-etməmək öz ixtiyarındadır. Fəqət qəbul etdigi halda məmurluqdan ayrılır.
Qeyd: a) İdarə xidmətini ifa etməyən məktəb müəllimləri ilə professorlar öylə də ixtisas iqtiza edən məsələlərdə əhli-xəbirəlik sifətilə dövlət müəssisələri nəzdində bulunan şəxslər yuxarıdakı məmnubətdən istisna təşkil edirlər.
b) Bu istisna yalnız Məclisi-Məbusanın bulunduğu məhəllədə ifayi-vəzifə edən şəxslərə aiddir.
2- Məclisi-Məbusan əsası nazir mövqeində bulunduqları müddətcə maaşlarını yalnız nazirlər heyəti təxsisatından alarlar.
3- Bu qanun nəşr edilən gündən etibarən məriül-icradır.
4- Bu qanunun nəşrindən etibarən dövlət xidmətində bulunan məbuslar Bakıda isə 3 gün, xaricdə isələr 10 gündən sonra bulunduqları xidmətdən istefaları həqqində Məclisi-Məbusan Divani-Rəyasətinə ərzi-bəyanda bulunmasalar məmuriyyəti tərcih eləmiş kibi tələqqi və məbusluqdan ayrılmış ədd olunuyorlar.
Layihə bir qədər mübahisəyə bais oluyor. Rəsulzadə cənabları müdafiə ediyorlar. Nəhayət maddəbəmaddə bir yerdə səsə qoyularaq əksəriyyəti-ara ilə qəbul olunur.
Məsai nəzarəti təşkilatı
Növbədə məsai nəzarəti təşkili həqqindəki qanun layihəsidir. Məruzəçi sifətilə Musa bəy Rəfiyev çıxıyor. Və aşağıdakı layiheyi-qanuniyyəyi maliyyə komisyonu tərəfindən təqdim və təsdiqini təklif ediyor:
Məsai nəzarəti təşkili həqqində layiheyi-qanuniyyə
Məsai nəzarətinin dəftərxanasında bulunacaq xidmətçilərin müvəqqəti layihəsinə aid sənət və zəhmət qanunnaməsinin şərtlərinə görə (Rusiya qanunnaməsinin XI cildi, 2-ci hissə, 1913 sənənin mətbui) bütün fəhlə və sənət işlərinin idarələnməsi və saxlanılması, həm də iş verənlər ilə fəhlə arasındakı münasibatın üzərindəki nəzarət işləri büsbütün Rusiya hökumətinin ticarət və sənaət nəzarətinin fəhlə və sənət şöbəsində toplanmışdı.
Bundan əlavə məzkur vəzarətin mərkəzi denilən müəssisələri ki, fəhlə məsələlərinə dair işlər ilə məşğul idilər, bunlar idi:
1. Birinci və baş idarə fabrika və mədəniyyat işləri müəssisəsi idi ki, həmin bu müəssisənin öhdəsinə fabrikalarda və mədəniyyat dairələrində kullanılacaq qanunnamələrin vəziyyəti və qaidəli surətdə icra edilməsini buraxmışdılar.
2. Fəhlələrin sığortası üçün qurulmuş şura idi ki, 1913 sənədə təsis edilib fəhlələri xəstə vəqəəsindən, yaxud bədbəxtanə hadisələrdən sığorta və təmin ediyordu. Ticarət və sənaət nəzarətinin məhəlli təşkilatı isə fabriçni inspeksiyadan və məhəlli fabrik və mədəniyyat işlərinə baxan, həm də fəhlələri sığorta edən quberniya müəssisəsindən ibarət bir idarə idi.
Burada gərək diqqətə alınsın ki, yuxarıda adlandırdığımız fəhlə və zəhmət mühafizəsinə qurulmuş müəssisələr bir-birindən bu halda asılı idilər ki, hərgah mərkəzi müəssisə bir səbəbdən dolayı işdən qalsaydı, eyni zamanda hamı kiçik müəssisənin də işdən qalmasına bais oluyordu. Həmçinin fəhlə sığortasına təsis edilmiş şura fəaliyyətindən qalsaydı, dərhal adi sığorta müəssisəsinin işləməgi qeyri-mümkün idi.
Hal-hazırda Azərbaycan Cümhuriyyəti daxilində təsis edilməkdə olan məsai nəzarətində bütün fəhlə və sənət mühafizəsinə lüzum görülən mühafizə və nəzarət işləri həmin nəzarətdə toplansın və get-gedə fəaliyyət və nəzarətini böyüdüb axırda bütün fəhlə və zəhmətkeş dairələrini bittəmam əhatə edəcəkdir.
Şübhəsiz ki, fəhlə və zəhmət mühafizəsinə təsis olunan məsai nəzarətində sabiq ticarət və sənaət nəzarətinin haman mərkəzi və məhəlli müəssisələri daxil olmalıdır. Fəqət məzkur müssisələrin əski qanunnamələri bu halda buranın iqtisadi və məmləkəti əhvalına həm də hüquqları tanınmış kütlə arasında təshih və baxılmamış icra etmək imkan xaricindədir.
Belavo sabiqki fəhlə və zəhmət mühafizəsinin müəssisələri qanunnamələrinin baxılmasına daha bundan aşikardır ki, bu müəssisələrin qanunnamələri 1917-ci sənənin fevral hadisəsindən sonra dəgişməmiş öz qanuni gücündə baqi qalmışdır. Bu cəhətdən naşi bu müssisələrin mövcud təlimatları konstruksiyaları hazırkı məişət və zindəganlıq şəraitinə müğayir həm də hüquqini düşünənlərə qeyri-müvafiqdir. Həmçinin o qanunnamələrin çoxu fəhlə iqtisadi təşkilatı tərəfindən baxılmaz qalmışdır.
Yuxarıdakı əhvalatlardan naşi məsai nəzarətinin qanunnaməsi həm də onun sair müəssisə və təşkilatlarının qanunnamələri ki, orada daxil olacaqlardır. Belavo idarəsinin ştat siyahısı ancaq fəhlə məsələləri üzərində veriləcək əhəmiyyət və diqqətdən sonra hazırlanar. Məsai nəzarətinin hazırdakı davamı isə hələlik yalnız mövcud olan fabriçni inspeksiya ilədir. Və fəhlə məsələsinə ətraflıca baxılmağa xüsusi şuranın təsisinə başlanmışdır. Və yeni müəssisənin isə layihəsi qanun qoyan məclisin baxılmasına verilib ki, təsdiqindən sonra dərhal fəhlə və zəhmətkeşlərin mühafizəsinə lüzum görüləcəgi tədbirləri və materialları hazırlasın.
Bilaxirə məsai nəzarətinin öz idarəsidir ki, kəndi tərəfindən gərək sair müəssisə və idarələr ilə əlaqədə bulunsun. Və bunun içində dəftərxanası təsis edilib də işə salınsın. Bu səbəbdən layihəsi (ştat siyahısı) bunun ilə bərabər təqdim ediliyor.
Müvəqqəti dəftərxanə ştatı (məsai nəzarəti üçün əlahiddə qanunnamə buraxılana qədər) sair nəzarətlərin ştatına müvafiq təşkil ediliyor. Bunlara verilən aylıq maaş yenə başqa nəzarətlərdə verilən maaşa bərabərdir. Belavo sair nəzarətlərin dəftərxanə xərcləri və təchizat xərcləri kibi bu nəzarətin də olacağı mühəqqəqdir.
Bu xərclərdən savayı xüsusi fəhlə məsələsi şurasının üzvlərinə veriləcək 60 min manatlıq mükafatdır ki, hər dəfə şurada iştirak etmiş üzvə 50 manatdan olaraq veriləcək və bu məbləği də məsai naziri özü qət edəcəkdir.
Məsai naziri Aslan Səfikürdli
Layihə bir qədər müzakirata bais oluyor. Xüsusən nəzarət nəzdində şura təsisi şiddətli mübahisəyə mövcib oluyor. Nəhayət şura həqqindəki qismə ayrıca baxılmaq şərtilə layihənin yerdə qalan maddələri qəbul olunur.
Rəisi-Vükəlanın bəyanatı
Bundan sonra Rəisi-Vükəla Fətəli xan Xoyski həzrətləri söz alaraq Balkan yarımadası və Qafqasiyada müttəfiqlər qoşunları baş komandanı və İngiltərə kralının nümayəndəsi olan ser Corc Milin ilə mülaqatı həqqində məlumat verərək bəyan ediyorlar ki:
Görüşdügümüz zəman general Milin Azərbaycan tərəfindən gördügi hüsni-istiqbal və ehtiramdan pək razı qalmış və təşəkkür etdi. Azərbaycanın hal və övzaindən çox razı qaldığını bildirərək hətta Azərbaycandan heç böylə şey gözləmədigini bildirdi. Müsahibənin ibtidasında şübhəsiz ki, birinci məsələ olaraq Azərbaycanın istiqlaliyyətindən danışdıq. General bəyan etdi ki, İngiltərə hökuməti Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətini tanıyır və bundan başqa bir hökumət tanımayacaqdır. (Şiddətli alqış) Onların rəyincə Azərbaycan hökumətindən başqa hökumət ola bilməz, olmayacaqdır da. Biz həmişə bu hökumətə kömək edəcəgiz. Müttəfiqlər qoşunu komandanı general Tomsona və sair idarələrə də bu məzmunda əmrlər verilmişdir. İkinci məsələ İngiltərənin ümumiyyətlə xırda millətlərin hüquq və arzularına nə nöqteyi-nəzərdə olmalarına aid idi. Bu xüsusdakı sualına cavabən general bəyan etdi ki, İngiltərə hökuməti bu rəydədir ki, kiçik millətlərin özlərini müstəqil idarə etməgə xırda millətlərə təyini-müqəddərat ixtiyarı verilməsini müdafiə edəcəkdir. (Alqış). Ona görə inanıyoram ki, bu məsələdə siz dəxi öz amal və arzunuza nail olacaqsınız.
Üçüncü məsələ İngiltərə və müttəfiqlər qoşunlarının Qafqasiyaya nə məqsədlə gəldiklərinə aid idi. Bu barədə də general böylə bəyanat verdi:
Bən sizi qəti surətdə inandırıyoram ki, biz sizin daxili işlərinizə əsla qarışmaq fikrində degiliz. Əgər bəzi vəqt bir adam müdaxilə ediyorsa, bu da yekdigərini anlamamaqdan, yaxud bu ya o məmurun kəndi vəzifəsini bilməməsindən nələr ediyor. Böylə təsa-düflər barəsində məlumat olsa mütləq bu kibi hərəkətlər kökündən kəsilər. Bizim Qafqasiyaya gəlməkdən məqsədimiz asayiş və müsaliməti payidar etməkdir. Yenə təkrar ediyorum sizin daxili işlərinizə əsla qarışmayacağız.
Bundan əlavə sair məsələlər həqqində də müsahibəmiz oldu: Fəqət hələlik bu barədə məlumat verməgi lazım görmüyoram: ancaq bunu diyoram ki, generalın bizə qarşı bir xeyirxahlıq, razılıq və gələcəgimizə, tərəqqimizə ümid bəslədigi görülməkdə idi. General tazə şəhərə gedəcəgini bəyanla qayıtdıqdan sonra, yenə görüşəcə-gimizi bəyan etdi.
“Müsavat” fraksiyasının təklifi
Rəisi-Vükəla Fətəli xan Xoyski həzrətlərinin bəyanatından sonra Məclisi-Məbusanın “Müsavat” fraksiyonu tərəfindən böylə bir təklif varid oluyor:
“Hökumət rəisinin ingilis orduları komandanı və Britaniya hökumətinin nümayəndəsi olan general Milinin Azərbaycan hökumətini tanıması və İngiltərə hökumətinin Qafqasiya millətlərinin kəndi başlarına yaşamaq həqlərini müdafiə edəcəgi vədini bildirən bəyanım böyük bir məmnuniyyətlə dinləyərək məbusan riyasətinə təklif ediyor ki, generalın övdətində məclisin təşəkkürünü bizzat kəndilərinə bildirsin”.
Təklif bütün Məclisi-Məbusan tərəfindən alqışlarla qarşılanıyor.
Növbədən xaric bəyanat
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Növbətdən xaric söz alaraq çox qızğın və səmimi bir nitqlə diyor ki:
Şimdi hökumət rəisinin ağzından İngiltərə komandanlığının Qafqasiyada əmniyyət və asayiş bərpası məqsədi təqib etdigini sevinc ilə eşitdik. Bu sözlərin səmimi və doğru olduğuna inanıyoruz. Bunu bizə Gürcüstan ilə Ermənistan arasındakı dava dəxi isbat etdi. Bir dərəcə Qarabağ məsələsi də bunu göstərdi. Fəqət şimdi bəni bu kürsiyi-xitabətdən danışmağa vadar edən bir fəqərədir ki, o əmin və asayiş istəyənlərin xəbərsizligindən iləri gəlir. O da tökülən yeni qanlardır.
Vətəndaşlar, Naxçıvan və Şərur uyezdlərində və İrəvan quberniyasının sair yerlərində müsəlmanlar, türklər başında yenə tazədən top qumbaraları partlıyor. Müsəlmanlar min dürlü əza və cəfalərə düçar oluyorlar. Hələ erməni-gürcü konfransında əskər tərxisi müzakirə edildikdə ermənilər demişlər ki, bizim daxili düşmənlərimiz var, asilərimiz var, onları tabe və tədib üçün əskər lazımdır: ona görə qoşunumuzu buraxa bilməyəcəgiz. Məgər bu düşmənlər yazıq, topraqlarından əl çəkmək istəməyən zavallı naxçıvanlılar imiş, məgər bu düşmənlər istiqlaliyyət istəyən, heç kəsə qul olmaq istəməyib müstəqil yaşamaq arzusunda olan müsəlmanlar imiş?!
Əlbəttə, hökumət bu xüsusda tədbirlər görməli, nahaq tökülən qanların önünü almağa çalışmalıdır.
Dağıstan parlamanını təbrik
Vəqt gec olduğundan növbədəki məsələlər təxir edilib iclasın qapanması həqqində bir təklif varid oluyor. Dağıstan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanına təbrik teleqrafı haman gün çəkilmək şərtilə təklif qəbula keçiyor. Dağıstan parlamanına bu məzmunda bir teleqraf çəkmək təhti-qərarə alınır:
“Dağıstanlı qardaşlarımız Cümhuriyyətinin parlamanının güşadı münasibətilə Azərbaycan parlamanı 25 yanvar tarixli iclasında böylə qərar almışdır: Səmimi qəlbdən və məsruriyyəti-tammə ilə qardaşlarımızı parlamanlarının güşadı münasibətilə təbrik ediyor, yeni dövlət üsulunun payidar və qəvi olmasında yalnız kəndilərinin degil, bəlkə həmsayə tayfalarının da hüquqlarını daima müdafiədə bulunan qeyrətli dağıstanlıların səadətini görərək Azərbaycan parlamanı qardaşlarının bu qüvvə və ehtişamında kəndi ehtişamını dəxi mülahizə ediyor və binaənileyh var qüvvəsilə Şeyx Şamilin qeyrətli və layiq övladlarının qayələrinin əncamə yetməginə yardımçı olacaq. İki müttəhid qonşu Cümhuriyyətlər əl-ələ verərək kəndi istiqlaliyyətlərini hər bir ədudan müdafiəyə qadir olub, bütün ədədən kiçik, mənən böyük millətlər təqib etdikləri amal və qayəyə nail olmaları dəxi şübhədən xaricdir”.
“Azərbaycan”, 28 yanvar 1919, №99
Əvaxir - axırlar
Ənva - növlər
Məlhuz - nəzərə alınmış
Qabil - mümkün
Xəbir - məlumatı olan, xəbəri olan bilən, başı çıxan
Məmnu - qadağan olunmuş
Məriül - riayət edilmiş
Blevo-massa - kütləvi
Tərcih - üstün tutma
Vəzarət - nazirlik, nazir vəzifəsi
Övdət - geri dönmə, qayıtma
Əza - əziyyət
Tədib - cəzalandırma
Məsruriyyət - şadlıq, sevincək
Tammə - bütün, tam
Həmsayə - qonşu
(Ardı var)
çap et