Xanlar HƏMİD
Əsrlər boyu bir çox dünya aliminin diqqət mərkəzində dayanan, davamlı tədqiqat obyekti olan Zərdüşt təlimi "Avesta", aradan uzun zaman ötsə də, hələ də öz aktuallığını, sirrini qoruyub saxlamaqdadır. İlk dəfə ariya dilində yaranan "Avesta", əlbəttə, Midiyada təşəkkül tapmışdı. Yeni dini baxışlarına görə təqib olunan, sonralar vətənini tərk etməli olan Zərdüşt peyğəmbər Şimali Xorasana hicrət etmiş - köçmüşdü. "Avesta" vəhy ilə gələn bir kitab idi ki, Müdrik Tanrıdan zaman-zaman Zərdüştə verilmişdi. "Avesta"nın dili ariya dilidir ki, bizim eramızdan əvvəl VI əsrin ortalarında fars dilinin İran və Şərq mühitində hakim dilə çevrilməsi nəticəsində sıxışdırılmağa başlandı. Xüsusən II Kirin və I Daranın dövründə "Avesta" fars dilinə tərcümə edildi və bütün İran Şərqində, Midiyada, Əfqanıstanda, Orta Asiyada hakim dinə çevrildi. Eramızdan əvvəl IV əsrin sonlarına yaxın Makedoniyalı İsgəndər İranı işğal edərkən "Avesta"nı yandırtdı və yalnız onun kiçik bir hissəsini yunan dilinə tərcümə etdirdi. Lakin sonralar Parfiya hökmdarı I Voloqez eramızın birinci əsrində "Avesta"nın mətnlərini yenidən bərpa etmişdir.
Sasanilər eramızın III əsrin başlanğıcında "Avesta" mətnlərinin yenidən toplanmasına alimləri səfərbər etmiş və kitabın yeni son variantını hazırlamışlar. Əlbəttə, təşəkkül tapdığı dövrdən sonra üç dəfə dəyişikliyə məruz qalmış bu kitab imperiyanın dili olan fars dilində meydana çıxdı. Ancaq "Avesta" və ariya dilini parçalanmış, çilik-çilik edilmiş bir güzgüyə bənzətsək bu gün belə məsuliyyətlə deyə bilərik ki, bu güzgünün kiçik parçaları talış, gilək, mazandaran, kürd, tat dillərində qalmışdır.
Ahura, hu - səs, ra - tanrı, yol. Tanrı Musaya huh - deyə xitab etdi. Musa da Tanrıya Yahvoh,Yehvoh, Yahva, Yahovah, - deyə müraciət etdi. Zərdüşt Tanrını Ahura, - deyə çağırdı. Zərdüştdə və Musada hu daha çox tanrılaşdı və mütləq tanrı adını aldı. Çünki onlar tanrı səsini hu, huh kimi eşitmiş, onu ilk olaraq səs kimi, yəni qeybdən gələn səs kimi anladılar. Tanrı deyərkən Zərdüşt də, Musa da görünməyən, maddi olmayan, lakin hu, huh kimi eşidilən bir səsin arxasında möhtəşəm, əzəmətli, hər şeyə qadir, uca, qüdrətli bir varlığı dərk etdi. Yəni Zərdüşt də, Musa da Allahı səs kimi qəbul etdi.
Eramızdan iki min il öncə Mesapotomiyada və indiki İranın cənub-qərbində yerləşən Xuzestan (Huzestan) və Suzestan əyalətlərinin mərkəzi şəhəri olan Suz şəhərinin baş allahı Humpan və onun oğlu Hutran olmuşdur.
Məzda, Mazda. Mə-zda, Ma-zda, Ma-znda. Ma-maya, yaradıcı maya və yaxud yaradıcı nüvə, başlanğıc, Zda, Znda - bilən, Məzda, Mozda yaradan, hər şeyi bilən, bilik mayası, yaradıcı biliyə başlanğıc verən mənbə deməkdir. Hind sanskrit dilində Ahura yox, Asura deyilir ki, sur, zur, su, zu fars, tacik, talış, gilək dillərində güc deməkdir. Ümumiyyətlə qədim Ariya (Avestada airya) dilində, yəni ilk mənbədən qalan müəyyən sözləri, əsasən əşya bildirən söz və söz birləşmələrini izah etmək üçün hökmən fars, rus, talış, tacik, gilək, mazandaran, kürd, tat dillərini bilmək və yaxud bu dillərin oxşar və fərqli cəhətlərini bilmək lazımdır. Mənə elə gəlir ki, Zərdüşt bir peyğəmbər kimi zühur edərkən bütün İran Şərqində, Əfqanıstanda, Hindistanda, Orta Asiyada hətta Suriya və Fələstində bir ariya dili bütün dialekt və ləhcələri ilə mövcud idi. Fars və Midiya dilləri belə tam formalaşmamışdı. Ona görə də Zərdüştün yaşadığı dövrün bəzi zərdüştşünaslar tərəfindən eramızdan əvvəl XI - XII əsrlərə aid edilməsi daha realdır.
VII əsrin ortalarından başlayaraq uzunmüddətli müharibə və müharibələrdən sonra, islam dini İranda, Azərbaycanda, Əfqanıstanda və digər ölkələrdə bərqərar olandan sonra belə Zərdüşt dinin tanrısı olan Ahura, Huta, Huda, Xuda (fars, gilək dillərində), Xıdo (talış dilində) kimi Tanrı adları unudulmamışdır. Bu gün belə İranda, Azərbaycanda Allaha Xuda deyə müraciət edilir. Anhra Man, Ənhra Man - Sər ruh, Satana deyə tərcümə olunur. Əlbəttə, Satana, - Sə-tan qədim Midiya və indiki talış dilində qırmızı libas, qırmızı geyim, qırmızı geyinən deməkdir. Fars və gilək dilində olsaydı sorx libas kimi işlənərdi. Satana ifadəsi rus və digər dillərdə indi də işlənir. Məsələn, şeytan, diavol, iblis kimi. Hr - duman, Ənhra böyük miqyaslı duman, daha doğrusu, işığa qarşı duran duman, Man - duman mənbəyi, duman yaradan başlanğıc kimi anlaşılmalıdır. Duman, du-man sözünün özü belə, du - yalan (talış dili), Man mənbə deməkdir. Beləliklə, Anhra Man, Ənhra Man həm qaranlığım, həm də yalanın mənbəyi idi.
Zurvan Zərdüşt təlimində yaratma gücü, qüdrəti olan Ahura Məzda. Ənhra Manı yaradan əbədi zaman anlamında başa düşülür. Zurvan Tanrı olan Ahura Məzdanı və şər ruh olan Ənhra Manı yaratmışdır. Bu iki başlanğıcın mənbəyi, şübhəsiz, Zurvandır. Zurvan sözü qədim Midiya və indiki talış dilində zur, zu, sur, su, zor - güc, qüdrət, van, von sahib, güc sahibi, qüdrət sahibi deməkdir. "Avesta"da sur sözü güc mənasında işlənmişdir. Hətta bir çox dini kitablarda və Quranda işlənən İsrafilin suru, zurna, zuy tutmaq, zorxana ifadələri bu qəbilədəndir. Bu gün belə Lerik rayonunda çox qədim dövrlərlə səsləşən Züən, Zuvand çökəkliyi yerləşir. Fars dilində zur, güc anlamında işlənsə də zürdar güc sahibi kimi işlənir. Fərmandar, hökmdar, səhrdar kimi.
Əslində nə Ahura Məzda, nə Ənhra Man, nə də Zurvan adları fars dilində deyildir. Bu adlar qədim Midiya xalqına məxsusdur ki, paytaxtı Yekbatan (Həmədan) olmaqla dövlətinin sərhədləri, Azərbaycan daxil olmaqla, İran Farsının bir hissəsini, Xəzər dənizi sahilləri, Gilan, Mazandaran, Qorqan - Hirkaniya, Rey və Xorasanı əhatə edirdi.
"Avesta", "Əvesta". Ümumiyyətlə ariya dilində olsa da tədqiqatçılar onu öyrənmək üçün ən çox fars dilli mənbələrə müraciət etməli olmuşlar. Lakin bu üsul kökündən doğru deyil. Çünki "Avesta" qədim Midiya dilinin şimal və şimal-şərq dialektlərində yazılmışdır. Talış, gilək, kürd, mazandaran dillərini bilmədən ondakı mətləbləri anlamaq, doğru təhlil etmək qeyri - mümkündür.
Üç min il öncə yazılmış, bu gün də orijinaldakı mənasını itirməyən söz və söz birləşmələri buna şahiddir. Bu gün də Ahura Məzda, Ənhra Man, Zurvan, Zərahustra, Avesta kimi bir çox adlar fars dilində tam anlaşılmadığı üçün yanlış, səhv izah edilir. "Avesta" pəzənddə pəhləvi, sözü "pstk" kimi (abastay, apastok) xatırlanır. Yəni orta fars dilində belədi. Lakin indiki "Avesta" mətnlərində bu sözə rast gəlmək mümkün deyil. Lakin qədim İran prototipində "Upostaka" - əsas, özül kimi səslənmişdir. Talış, kürd, gilək, fars, mazandaran dillərində "Əvesta", müasir dünya dillərində daha çox "Avesta" kimi səciyyələnən Əvesta sözünün daxilində hansı məna gizlənmişdir. Farslar daha çox onu əsas, özül kimi tərcümə etmişlər. Lakin "Əv-esta"da, əv - o, esta - var olan doğru kimi izah edilməlidir. Yəni "Əvesta" - O var olan doğru (talış dilində) və yaxud o, var olan doğruluqdur. "Avesta"nı əsas, özül kimi izah edənlər orta fars dilində olan "Abostay", "Apostak", "Upostok"a əsaslanır. Həm də bastə sözü fars və talış dillərində bağlanmış (kitab) deməkdir. Bu ad fars dilində olsaydı "Əvesta" yox "Uesta" olardı. O, u işarə əvəzliyi yerində işlənir. Yəni ki ,o, var olan doğruluqdur. Mahatma Qandiyə belə bir sual vermişlər: Allah sənin üçün kimdir? O belə cavab vermişdir: Allah doğrudadır. Doğruluq Allahdır.
Doğrudur, Zərdüşt doğularkən gülə-gülə doğuldu və o an iki min Ənhra Man tərəfdarı olan mələk və divlər məhv oldu. Zərdüşt bir vaxt göydən yerə böyük bir atəş topasının düşdüyünü görmüşdü. Buna görə "Avesta" sözünün izahında Ave, Avə, sutə variantları da istisna olunmur. Ave, avə - bulud, stə, sutə yanan, yanmış bulud, göylərdən enən od, atəş mənasını bildirir. Lakin birinci variantı daha doğru bilirik.
Zərahustra, Zara hu-st-ra Zərdüştün "Avesta"da ariya dilində olan adıdır. Əlbəttə, ariya, həm də Midiya dilinin bütün əhatə etdiyi ərazilərdə Zərə - parlaq, hu - səs, söz, tanrı, st - hest, həst, est, esm, var, var olan, ra, ro yol, yolçu anlamını verirdi. Yəni parlaq Tanrının var olan yolu, yolçusu, - parlaq Tanrı yolçusu kimi qəbul edilməlidir. Spitam Zərdüştün nəsil şəcərəsində mühüm adlardan biridir. Spi - ağ, tam, tan - əyin (talış d.) ağ əyinli, ağ libaslı, ağ geyimli olan deməkdir. Məlumdur Zərdüşt və sonrakı min illər boyu maqlar üstündən qurşaq bağlamaqla uzun ətəkli ağ paltar geyərdilər. Fars, gilək dillərində ağ - sefid, mazandaran dilində isə espedir. Zərdüştizmin simvolları arasında kuşti (qurşaq) və sedra (ağ köynək) xüsusi yer tutur.
(Ardı var)
çap et