Üç-dörd ay bundan əvvəl ədəbiyyatşünaslığımızda bir polemika mənim diqqətimi cəlb etdi və öz-özlüyündə, olsun ki, növbəti bir polemika təsiri bağışlasa da, son illərdə klassik ədəbiyyata münasibətdə ara-sıra özünü göstərən və şəxsən mənim üçün mübahisəli, bəzi məqamlarda isə tamam qəbuledilməz olan tendensiyalar baxımından bu fikir mübadiləsi son illərin səciyyəvi bir nümunəsidir.
Söhbət XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından və həmin əsri Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin “itirilmiş dövrü”, “mənasız dövrü” kimi qiymətləndirməkdən, Mirzə Şəfi Vazeh, Qasım bəy Zakir, hətta Mirzə Fətəli Axundov kimi ədəbi simalar haqqında söylənən və tarixi revizionizm cəhdləri açıq-aydın hiss olunan bəzi mülahizələrdən gedir.
Təəssüf ki, belə metodoloji yanlışlıqlar bu gün təkcə ədəbiyyatşünaslığımızın deyil, ümumiyyətlə, humanitar fikrimizin bütün sahələrində özünü göstərir. Sosrealizm ədəbiyyatşünaslığının tənəzzülü və bir sıra məqamlarda inersiya ilə davamı şəraitində nəzəri-metodoloji çaşqınlıq, klassikanın mexaniki inkarı uzun zaman sürən və hakim olan sosioloji ifratların, əslində, daha radikal mövqedən “improvizə edilmiş” təkrarıdır. Son illər dünya ədəbiyyatşünaslığında müşahidə etdiyim bir məqamı xatırlatmaq istəyirəm: bir çox ölkələrdə, xüsusən postsovet məkanında klassik irsə yanaşmada nəzəri-metodoloji cəhətdən irəliləyişlərlə, tədqiq və təhlil obyektinə estetikanın əldə etdiyi yeni meyarların tətbiqi ilə bərabər, ciddi yanlışlıqlar da meydana çıxır və bu baxımdan Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun xarici ölkələrdən gəlmiş görkəmli nəzəriyyəçi alimlərin iştirakı ilə keçirdiyi “Humanitar elmlərin müasir durumu və ədəbiyyatşünaslığımızın nəzəri-metodoloji məsələləri” mövzusunda beynəlxalq konfrans bu dediklərimi əyani şəkildə nümayiş etdirdi (Bax: Humanitar elmlərin müasir durumu və ədəbiyyatşünaslığımızın nəzəri-metodoloji məsələləri. Bakı, “Elm”, 2010). Bu konfransı ona görə xatırladım ki (çox əhəmiyyətli haldır ki, həmin beynəlxalq konfransın materialları operativ olaraq nəşr edildi), ədəbiyyatşünaslığımızın məni ciddi narahat edən nəzəri-metodoloji qayğıları yalnız XIX əsr ədəbiyyatımızla məhdudlaşmır və bu fonda geniş elmi fikir mübadiləsinin zərurətini bir daha gündəliyə gətirir.
XIX əsr Azərbaycan (yaxud fransız, yaxud da rus, ingilis və s.) ədəbiyyatı dedikdə, aydın məsələdir ki, bu zaman vahidinin sərhədlərini heç vəchlə formal yanaşma ilə, pedantcasına təqvimlə müəyyənləşdirmək olmaz, yəni yalnız 1801-ci ilin 1 yanvarından 1901-ci ilin 1 yanvarına qədərki dövrü nəzərdə tutmaq ədəbiyyatın və ümumiyyətlə, sənətin, eləcə də ictimai fikrin inkişaf dinamikasının təbiətinə ziddir. Ədəbiyyatda, ictimai fikirdə hər hansı cərəyanın, ədəbi hadisənin ilkin işıltısı, təmayülü, başlanğıcı var, onlar bədii-estetik təməlqoyma prosesinin davamı və nəticəsidir, yəni XIX əsrin “Əkinçi”sini qiymətləndirmədən, onun ictimai fikrin inkişafındakı rolunu müəyyənləşdirmədən, XX əsrin əvvəlində nəşrə başlamış “Molla Nəsrəddin”i necə qiymətləndirmək olar? Yaxud M.F.Axundov komediyalarından gələn bədii-estetik ənənələri qiymətləndirmədən Üzeyir Hacıbəyovun operettalarının dramaturji mətnini elmi-metodoloji baxımdan düzgün qiymətləndirmək mümkündürmü? XX əsrin əvvəllərindən etibarən əlinə qələm alan, demək olar ki, hər bir yazı-pozu əhlinin pyes yazması XIX əsr ədəbiyyatının, konkret olaraq M.F.Axundovun, sonrakı dövrdə N.B.Vəzirovun xidməti deyilmi və elə yalnız bundan sonra necə ola bilər ki, XIX əsri Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin “itirilmiş dövrü” adlandırasan?
Ədəbiyyatın tarixi – həm də söhbət, aydın məsələdir ki, yalnız Azərbaycan ədəbiyyatından getmir – sübut edir ki, milli ədəbiyyat mövcuddursa, onun “itirilmiş dövrü”, “mənasız dövrü” yoxdur, sadəcə olaraq, bəzən özlərindən əvvəlki dövrlərin yetişdirdiyi nəhəng ədəbi fiqurların yaşayıb-yaratdığı dövrlər daha qabarıq şəkildə, bədii-estetik mündərəcatın daha artıq zənginliyi ilə özünü göstərir. Azərbaycan ədəbiyyatında parlaq Məhsəti, Xaqani, Nizami dövrü ilə parlaq Nəsimi, Xətai, Füzuli dövrü arasında nə qədər zaman keçmişdir və biz bu zamanı “itirilmiş dövr”, “mənasız dövr” kimi qiymətləndirə bilərikmi? Bəs, Füzulidən sonra Vaqifəcən nə qədər zaman keçmişdir və bu illər ərzində ədəbiyyat sadəcə olaraq gözləmişdir ki, Molla Pənah Vaqif haçan onun tarixinə düşəcək?
Yox, həmin müddətdə ədəbiyyat axtarışlar apara-apara Vaqifi yetişdirmişdir.
Gənclik çağlarımda mən rus dilində Napoleonla bağlı nəşr olunmuş kitabların, bəlkə də, hamısını oxumuşdum və indi, bu sətirləri yazarkən, akademik Y.Tarlenin bir fikri yadıma düşür. Tarle yazırdı ki, XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Fransada elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, Napoleonun meydana çıxması zərurət idi, amma bu şəxsin isə məhz Korsikalı Bonapart olması təsadüfdür.
Nə demək istəyirəm?
Azərbaycan ədəbiyyatının özünüaxtarışı elə bir məqama gəlib çatmışdı ki, elə yetişmişdi ki, XVIII əsrin sonlarında bu ədəbiyyatdakı Vaqif hadisəsi zərurətin nəticəsi idi, bu şəxsin isə məhz Molla Pənah olması təsadüf idi, yəni konkret olaraq həyatda Molla Pənah adlı bir şəxs olmasaydı da Vaqif hadisəsi başqa bir şəxsin adı ilə bağlı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə düşəcəkdi.
Lev Tolstoy Mixail Lermontovun istedadını çox yüksək qiymətləndirirdi və özünə xas olan bir dərinliklə deyirdi ki, bu oğlan (“etot malçik”) həyatdan bu qədər tez getməsəydi, nə mənə, nə də Dostoyevskiyə ehtiyac olacaqdı. Tolstoyun bu fikri, elə bilirəm ki, mənim demək istədiyimi yaxşı yozur, yəni rus ədəbiyyatının özünüaxtarışı artıq Tolstoy və Dostoyevski yüksəkliyinin əldə olunmasını labüd etmişdi və həmin ədəbi axtarışlar Lermontov istedadını meydana çıxartdı, ancaq həyat bu istedada öz ədəbi missiyanı yerinə yetirməyə imkan vermədi, ona görə də (!!) bu missiyanı Lev Tolstoy və Fyodor Dostoyevski yerinə yetirdi.
Canlı bir orqanizmin təhtəlşüur olaraq öz həyatı uğrunda daima mübarizə apardığı, bu həyatı mənən zənginləşdirməyə çalışdığı kimi, milli ədəbiyyat da öz missiyası daxilində canlı bir orqanizm kimi təkmilə gedən yolda daima, bütün epoxalarda özünü axtarır, həmin epoxaların spesifikasından doğan bədii-estetik mərhələləri bir-bir adlayır və bəzən ədəbiyyatın bu axtarışları təxminən eyni zaman vahidi daxilində öz tarixinə bir neçə böyük sənətkarın adını yazır, bəzən də bu axtarışların nəticəsi daha artıq vaxt tələb edir.
Mən yuxarıda qeyd etdiyim polemikada “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən mənasız dövrüdür” (Rüstəm Kamal, Azadlıq radiosu “Pen klub” proqramı, 19 aprel 2013) fikrinə rast gəldim, daha sonra müəllif “aqoniya” ifadəsini işlədir, başqa bir müsahibəsində isə “XIX əsri ədəbiyyatın aqoniyası adlandırırsınız” fikrini təkzib yox, şərh edir (“Kulis.az” saytı, 29 aprel 2013).
Nəinki XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı ilə, ümumiyyətlə, ədəbiyyatla bağlı belə bir məfhumun işlədilməsi elmi-nəzəri baxımdan nə dərəcədə məqbuldur? Yaxud XIX əsri Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində “ən mənasız bir dövr” adlandırmaq metedoloji cəhətdən nə qədər doğrudur?
Rüstəm Kamal düz müəyyən edir ki, “folklor təfəkkürü etnik özünüdərklə bağlıdır” və onun söylədiyi bu fikiri də aşağı-yuxarı qəbul etmək olar ki, “Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, Seyid Əzim Şirvani etnik özünüdərklə bağlı şairlər deyillər” (Yenə orada.), ancaq bunları ümumiləşdirib və bunlara istinad edib XIX əsri Azərbaycan ədəbiyyatının “ən mənasız dövrü” kimi qiymətləndirmək yanlış bir müddəadır və metodoloji cəhətdən də, elmi-nəzəri baxımdan da əsassızdır.
Ədəbiyyatın tarixində “mənasız” dövr olmur, hansı bir zaman çərçivəsində möhtəşəm simalar və ədəbi hadisələr yoxdursa, deməli hazırlıq, yetişdirmə prosesi gedir, ədəbiyyat “qeyri-möhtəşəm” ədəbi simaları təcrübədən keçirir, kamil üçün münbit zəmin yaradır.
Biz, hətta XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına təbii şəkildə, yəni yuxarıda dediyim həmin özünüaxtarış nəticəsində gəlməyən, inzibati qaydada gətirilən, pərçim edilən sosialist realizminin belə “aqoniya”sını görmədik, rəsmi-inzibati ideologiyanın tərkib hissəsi kimi həmin inzibati ideologiya SSRİ ilə birlikdə süquta uğrayan kimi, sosrealizm də heç bir aqoniya keçirmədən (vaxt çatmadı?!) yox oldu.
Şirindil Alışanov “müəyyən təşəbbüs” kimi Azərbaycan klassik romantizminin belə bir mərhələ təsnifatını verir:
1. Erkən orta əsrlərin intibah romantizmi (Nizami, Xaqani, Məhsəti);
2. yetkin orta əsrlərin klassik romantizmi (Nəsimi, Füzuli);
3. klassik romantizmin ənənə kimi davamı və tənəzzül dövrü (M.Ş.Vazeh, Natəvan). (Ş.Alışanov. Sözün estetik yaddaşı. Bakı, “Elm”, 1994, səh. 141.)
Bu təsnifat, elə bilirəm ki, mahiyyət etibarilə Azərbaycan klassik romantizminin mərhələlərini dəqiq müəyyən edir.
Yaşar Qarayev isə “Azərbaycan realizminin mərhələləri” monoqrafiyasında, ümumiyyətlə, yazılı ədəbiyyatın orta əsrlər romantik ədəbiyyatından sonrakı ardıcıllığını belə müəyyən edir – XVIII əsrin erkən realizmi; XIX əsr maarifçi realizmi, tənqidi realizm; XX əsrin yeni romantizmi – və yazırdı: “...Azərbaycan xalqının ədəbiyyatında XIX əsrin ortalarından etibarən milli ədəbi fikrə hər cür sufizm, panteizm təsirlərini tam bir ideologiya, məfkurə sistemi, ideya-fəlsəfi cərəyan səviyyəsində yeni bir təlim – maarifçilik və onun təsiri əvəz edir.” (Y.Qarayev. Azərbaycan realizminin mərhələləri, Bakı, “Elm”, 1980, səh. 22-23.)
Mən hələ 1979-cu ildə unudulmaz Yaşarın “Tənqid: problemlər, portretlər” kitabı haqqındakı məqaləmdə yazmışdım: “Maarifçi realizmin müstəqil ədəbi-tarixi bir mərhələ kimi əsaslandırılmasını, milli intibahın spesifik təzahürü kimi, Azərbaycanda XIX əsrin irəli sürdüyü tarixi vəzifələrə cavab kimi yaranmasını belə sistemli, konseptual şəkildə açmasını müəllifin bir realizm tədqiqatçısı kimi ən mühüm nəzəri nəticələrindən biri hesab etmək olar.” (Elçin. Klassiklər və müasirlər. Bakı, “Yazıçı”, 1987, səh. 323-324.)
Hərgah biz Yaşar Qarayevin bu təsnifatını da qəbul etsək (mən bu təsnifatı da dəqiq hesab edirəm), o zaman XIX əsrdəki Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı belə bir qənaətə gəlirik: klassik romantizm (yəni “Divan ədəbiyyatı”) yalnız “ənənə kimi”, yəni inersiya ilə davam edib və tənəzzülə uğrayıbsa, elə bunun özü, ilk baxışda parodoks kimi görünsə də, XIX əsr ədəbiyyatını Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin mühüm dövrü edir və belə olan təqdirdə onu nə üçün “itirilmiş dövr” hesab etməliyik? Hərgah XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında perspektivli keyfiyyət dəyişikliyi baş veribsə, yəni bu ədəbiyyat maarifçi və tənqidi realizmi əldə edibsə, o zaman biz həmin dövrə nə üçün “aqonya” dövrü kimi baxmalıyıq?
XVIII əsrin sonlarında və XIX əsrdə Avropa ədəbiyyatında yaranan və biri az, o biri çox dərəcədə ümumdünya ədəbiyyatının bədii-estetik mündərəcatını genişləndirən parnasizm, neoklassisizm, naturalizm, personalizm, impressionizm və s. kimi cərəyanlar arasından Azərbaycan ədəbiyyatı yalnız iki əsasını – romantizmi (yeni romantizm!) və realizmi özünün ifadə vasitəsinə çevirdi. Bu romantizm artıq gül ilə bülbülün, Leyli ilə Məcnunun romantizmi deyildi, bu romantizmdəki faciəvi xətt həyati idi və o xətt sonrakı əsrdə Cəfər Cabbarlının “Aydın”ına, ya da ki, Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan”ına gətirib çıxartdı.
Həsən bəy Zərdabi “Vəkili-naməluma” (Mirzə Fətəli Axundov “Əkinçi”yə bu imza ilə yazırdı) müraciətlə millətin “öz dilimizdə” təhsil almağını, savad sahibi olmasını arzulayırdı və yazırdı ki, “yəqin o vaxt indikindən yaxşı müsəlman olarıq”. Həsən bəy bu arzunu xəyal adlandırırdı və “amma onun xəyal olmağına səbəb biz özümüzük” deyirdi. (Həsən bəy Zərdabi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Azərnəşr”, 1960, səh. 109.)
Mirzə Fətəli isə “Kəmalüddövlə məktubları”nın Peterburq naşiri İsakova yazdığı məktubda deyirdi ki, vaxt gələcək “Qafqaz müsəlmanları içərisində savada həvəs doğacaq, idraka meyl oyanacaq...” (Bu barədə ətraflı bax: C.H.Cəfərov. Azərbaycan teatrı. Bakı, “Azərnəşr”, 1974, səh.9.)
Yenə də Mirzə Fətəlidən bir sitat gətirmək istəyirəm: o, şahzadə Cəlaləddin Mirzəyə məktublarından birində öz komediyalarını nəzərdə tutaraq yazırdı: “Bu əsərləri yazmaqdan məqsədim öz xalqımı Avropada məlum olan dram və teatr sənəti ilə tanış etmək idi ki, bəlkə mənim başqa həmvətənlərim də son dərəcə faydalı olan bu gözəl sənətin şərtləri və tələbatı ilə tanış olub, bu cür əsərlər yazmağa başlasınlar.” (M.F.Axundzadə. Əsərləri üç cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, səh. 108.)
Bu xəyalları, arzuları və inamı məhz XIX əsr yaratdı və onların reallığa çevrilməsinin təməlini qoydu; həmin təməlqoyma vacibliyinin və əhəmiyyətinin izahını da məhz XIX əsr Azərbaycan ictimai fikri verdi, məqsəd və məramını ortaya qoydu; Zakirdən Həsən bəy Zərdabiyə, Nəcəf bəy Vəzirova, gənc Mirzə Cəlilə (ilk hekayələri) və gənc Nəriman Nərimanova (ilk pyesləri və “Bahadır və Sona”) qədər, təbii ki, Mirzə Fətəli də daxil olmaqla, məhz XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı o xəyal və arzuların reallıq olduğunu əyani şəkildə sübut etdi.
XIX əsrin 20-ci illərindən etibarən Azərbaycan ziyalılığında Şərq ilə Qərb kəsişməyə başlayırdı, misal üçün baxın, Varşava və Peterburq kübar salonlarının qəhrəmanı Abbasqulu Ağa Bakıxanov, eyni zamanda, şiə məzhəbli mömin bir müsəlman kimi deyirdi:
Kərbala, saxlagilən
nəşi-Əliəkbərimi,
Verirəm çünki əmanət
sənə gülpeykərimi...
Və illər ötdükcə bu kəsişmə bədii-estetik vəhdətə çevrilməyə başladı və bu istiqamət artan xətlə inkişaf edərək Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Üzeyir bəy, Hüseyn Ərəblinski yaradıcılığından keçərək Şövkət Məmmədova, Bülbül, Qəmər Almaszadə, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Tahir Salahov yaradıcılığına gəlib çıxdı, ədəbiyyatda yeni janrlar yarandı, poeziya ilə bərabər proza da bu ədəbiyyatın simasını müəyyənləşdirdi, ədəbi-bədii dil tam şəkildə formalaşdı və milli ilə bəşərinin vəhdəti bir küll halında Azərbaycan mədəniyyətini xarakterizə edən ən mühüm cəhətə çevrildi.
Ancaq biz, deyəsən, çox irəli getdik.
Rüstəm Kamal yazır ki, “Osmanlı ədəbiyyatından fərqli olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatında dialektik keçid yoxdur” (“Kulis.az” saytı, 29 aprel 2013.) və bunu “millətin ədəbi natamamlığı” ilə izah edir. Güman edirəm ki, bu, mübahisəli yox, tamam yanlış müddəadır, həm də gurultulu patriotizm baxımından yox, sadəcə olaraq ədəbiyyatın tarixi sübut edir ki, onun təbiəti, spesifikası, əgər belə demək olarsa (güman edirəm ki, olar!) “ədəbi inqilaba”, “ədəbi qəfilliyə” yaddır, onun yolu təkamül yoludur, yəni hansı millətə məxsus olur-olsun, ədəbiyyat varsa, orada Rüstəm müəllimin dediyi həmin “dialektik keçid” mövcud və mütləqdir; “ədəbi inqilab”, “ədəbi qəfillik” ədəbiyyat yox, kiç, yəni ədəbi məmulat yaradır ki, bunu biz bu gün elə müasir ədəbiyyatımızın təcrübəsində açıq-aydın görürük.
Ədəbiyyat nə varsa, artıq nə və hansı bədii-estetik səviyyədə və yöndə yaranıbsa, onunla kifayətlənə bilməz, mahəzər ədəbiyyatın təbiətinə ziddir və bu baxımdan XIX əsr Azərbaycanda vaxtıyla dünya miqyaslı böyük şairlər yetişdirmiş “Divan ədəbiyyatı”nın artıq tam bir tənəzzül dövrüdür, ancaq bunu heç vəchlə “aqoniya” kimi qiymətləndirmək olmaz, əksinə, bu, Azərbaycanda gedən tarixi ədəbi proses və ədəbi mühit kontekstində ədəbiyyatın “Divan ədəbiyyatı” çərçivələri daxilindəki missiyasını sona yetirməsi deməkdir, yəni çox əhəmiyyətli və pozitiv ədəbiyyat hadisəsidir.
Bəşəriyyət irəlilədikcə ictimai formasiyalar bir-birini əvəz etdiyi kimi, bəşəri həyatın bir hissəsi olan ədəbiyyat da eləcə irəlilədikcə onun tarixindəki ədəbi mərhələlər məhz “dialektik keçidlə” bir-birini əvəz edir. Ədəbiyyat irəli getdikcə, onun adladığı həmin mərhələlər müsəlsəl xarakter daşıyır, bu mərhələlər zəncir həlqələri kimi bir-biri ilə bağlıdır və bir mühüm cəhət də var ki, ədəbiyyatın özünüaxtarışı təhrimçilikdən uzaqdır, o heç nəyi, o cümlədən də “Divan ədəbiyyatı”nı qətiyyən qadağan etmir, mərhələlər təbii axarı ilə biri o birinin yerini tutmağa başlayır.
Bu yaxınlarda mən Andrey Konçalovskinin çox maraqlı və cəsarətli “Rus insanı hansı Allaha inanır?” adlı məqaləsini oxudum (maraqlananlar müasir rus ictimai fikrində səs salmış bu məqaləni www.rg.ru/sujet/3628 saytında oxuya bilərlər). Konçalovskinin sözlərinə görə, Argentina sosioloqu Qrondon və Amerika kulturoloqu Xarrison uzun illərin tədqiqatından sonra belə bir nəticə əldə ediblər ki, təbiətləri etibarilə bir-birindən seçilən iki mədəniyyət mövcuddur:
a) dinamik, yəni yenilikləri asan qəbul edən mədəniyyət;
b) inert, yəni bütün yeniliklərə müqavimət göstərən, modernləşməyə düşmən münasibət bəsləyən mədəniyyət.
Bu mənada XIX əsr Azərbaycan mədəniyyəti, o cümlədən də bu mədəniyyətin əsas tərkib hissələrindən biri, bəlkə də birincisi olan Azərbaycan ədəbiyyatı dinamik xarakter daşıyır və bunun belə olduğunu yalnız elə Mirzə Fətəli Axundov hadisəsinə əsaslanaraq söyləmək olar ki, irəlidə bu barədə danışacağıq. Yaxud, baxın: Azərbaycan mədəniyyəti Avropa opera musiqisinin əsrlər boyu keçdiyi yolu yalnız elə Üzeyir bəyin yaradıcılığında “Leyli və Məcnun”undan “Koroğlu”ya qədər qısa bir müddətdə qət etdi və belə bir sürət, aydın məsələdir ki, mədəniyyətin məhz həmin dinamikasının göstəricisidir.
Azərbaycan ədəbiyyatı XIX əsri, elə bil ki, Molla Pənah Vaqifin dili ilə qarşılayaraq deyirdi:
Bizim bu dünyada nə malımız var,
Nə də evdə sahibcəmalımız var.
Vaqif, öyünmə ki, kamalımız var,
Allaha şükür ki, kamal da yoxdur!
Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən “Divan ədəbiyyatı”nda Vaqifdən əvvəl də “malsızlıqdın”, “sahibcamalsızlıqdan”, hətta “kamalsızlıqdan” da bu və ya digər şəkildə şikayət az deyildi, ancaq indiki kontekstdə mən Vaqifin söylədiyi “kamalsızlığı”, ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın özünün öz bədii-estetik kasadlığından şikayəti kimi qəbul edirəm.
Azərbaycanda “Divan ədəbiyyatı”nın dahiyanə poetik zirvəsi Məhəmməd Füzuli yaradacılığıdır, sonrakı dövrdə ədəbiyyatın bütün cəhdləri hər hansı bir nümayəndəsini həmin zirvəyə qaldıra bilmədi, ən yaxşı halda yalnız epiqon ədəbiyyatının böyük nümayəndələrini yetişdirdi. Mən, bəlkə də, mistikaya varıram (hər halda, bu – materialist estetikaya müsaid olan bir fikir deyil), ancaq ədəbiyyat məhz canlı bir orqanizm kimi, belə bir vəziyyətlə barışa bilməzdi, əgər o, yəni ədəbiyyat Füzulinin timsalında ən yüksək bədii-estetik zirvəyə qalxmışdısa və bundan yuxarı qalxmaq mümkün deyildisə, deməli, istiqaməti dəyişmək zərurəti yaranırdı, “Divan ədəbiyyatı”nın çərçivələrindən çıxıb irəliləyiş üçün başqa yollar axtarılmalı, başqa (və tamam fərqli!) bədii-estetik istiqamət tapılmalı və müəyyənləşdirilməli idi. Füzulidən sonra Azərbaycan ədəbiyyatının həmin axtarışları yeni mərhələnin təməlini qoyması üçün münbit zəmin XIX əsrdə yetişdi və o təməl qoyuldu.
Düzdür “Divan ədəbiyyatı” möhtəşəm bədii-estetik mündəricata malik olduğu üçün, inersiya ilə XX əsrə də adladı, Əli Naseh, Məşədi Azər, Əliağa Vahid kimi istedadlı qələm sahibləri o ənənəni davam etdirdi, hətta o inersiya XXI əsrə də gəlib çıxdı, ancaq... artıq XIX əsrdə yeni mərhələnin təməli qoyulmuşdu və ənənəni davam etdirmək isə, həmin ənənələri inkişaf etdirmək demək deyil. İnkişaf – indiki kontekstdə Füzulidən yüksəyə qalxmaqdır və ədəbiyyatımızın tarixi göstərdi ki, bu, mümkün deyil.
Bu, incə bir məsələ olduğu üçün, istərdim ki, məni düzgün başa düşsünlər: hərgah şairin istedadı onu “Divan ədəbiyyatı”na çəkirsə, qəzəl, qəsidə və s. onun istedadına və dünyagörüşünə, bədii zövqünə ən uyğun şeir formasıdırsa, hərgah müasir muğamımız bunu qəbul edirsə, burada heç vəchlə irad tutmalı bir iş yoxdur, əksinə, bu, ədəbiyyatın daxildindəki, mahiyyətindəki demokratiklikdən xəbər verir – şairdən tələb etmək olmaz ki, sən mütləq Füzuli səviyyəsində yazmalısan. Dediyim həmin inersiya ilə “Divan ədəbiyyatı” bəlkə XXII əsrə də adlayacaq, ancaq məsələ burasındadır ki, bu, artıq Azərbaycan ədəbiyyatının, lap konkret desəm, poeziyasının magistral yolu deyil, istisnadır, hərgah belə demək olarsa, estetik ekzotikadır və bu “estetitk ekzotika”nın da, yəqin ki, öz bədii dəyəri var.
Məlumdur ki, XIX əsr Azərbaycanda ədəbi məclislərin yarandığı və intensiv fəaliyyət göstərdiyi bir dövr idi, Mirzə Rəhim Fəna Şuşada “Məclisi-üns” yaratmışdı və bu məclis Xurşidbanu Natəvanın himayəsi altında idi, Mirzə Möhsün Nəvvab yenə də Qarabağda “Məclisi fəramuşan”ı, Mirzə Şəfi Vazeh Gəncədə “Divani-hikmət”i, Şeyxəli xan Gəngərli Ordubadda “Əncüməni-şüəra”nı, Abbasqulu Ağa Bakıxanov Qubada “Gülüstan”ı yaratmışdı, Məmmədağa Cürmi Bakıda “Məcməüş-şüara”ya, Mirzə İsmayıl Qasir Lənkəranda “Fövcül-füsəha”ya başçılıq edirdi və bu məclislərdə adlarını çəkdiyim şairlərdən başqa Seyid Əzim Şirvani, Əbdülxalıq Cənnəti, Abdulla bəy Asi, Fatma xanım Kəminə, Molla Ələkbər Aciz və b. kimi şairlər iştirak edirdi.
Adlarından da göründüyü kimi, bu məclislər tam şəkildə “Divan ədəbiyyatı”nın təsiri altında idi və mən deyərdim ki, elə bil, “Divan ədəbiyyatı” öz ömrünü uzatmaq üçün yeni (və son!) bir təşəbbüs kimi bu məclisləri yaratmışdı. Bu məclis üzvlərinin bir qismi çox istedadlı (S.Ə.Şirvani, X.Natəvan...), digər qismi az istedadlı idi, ancaq onların yaratdığı bədii təsərrüfat bir küll halında epiqon ədəbiyyatı idi. Eyni zamanda bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, bu məclislər arasında ciddi ədəbi əlaqələr yaranmışdı (Rüstəm müəllim bunu “kommunikativ sistem” adlandırır) və maraqlısı budur ki, həmin əlaqələrin, XIX əsrdə milli mədəniyyətimizin təşəkkül tapmasında, yeni mərhələnin yaranmasında rolu az olmadı.
Bizim böyük ədəbiyyatşünaslarımızdan biri olan Feyzulla Qasımzadə yazırdı: “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında nəzirəçilik çox yayılmışdı. Bu əsrdə özündə azacıq şairlik qabiliyyəti hiss edən şəxs dərhal qəzəl nəzirəsi yazmağa başlayırdı... XIX əsr nəzirəçiləri vaxtı ötmüş köhnə fikirləri bayağılaşmış şəkildə təkrar edirdilər, onlar öz mənəvi misginlikləri və fikir yoxsulluqları ucundan şeirin məzmun və ideyasına fikir vermirdilər... Bu təqlidçilər ancaq şeirin şəkli cəhətdən gözəlliyinə əhəmiyyət verirdilər. Onlar öz qəzəlləri üçün əruz vəznindən ahəngdar bəhrlər, oynaq qafiyələr və çox yayılmış bədii qiyaslar seçirdilər. Qəzəl təqlidçiləri şeiri əyləncəyə döndərməklə onu qabaqcıl ictimai ideyalara xidmət etməkdən ayırırdılar.” (F.S.Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair tədqiqlər. Bakı, APİ-nin nəşriyyatı, 1960, səh. 11.)
Ədəbiyyat cəmiyyətin aynasıdır və bu barədə xüsusi danışmaq, açıq qapını döymək kimi bir şeydir, ancaq biz XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından bəhs ediriksə, həmin dövrün siyasi-ictimai mənzərəsindən sərf-nəzər edə bilmərik. XVIII əsr, XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan, o cümlədən Şimali Azərbaycan bir-birinə gizli, yaxud açıq ədavət bəsləyən kiçik feodal dövlətlərdən – aşağı-yuxarı müstəqil xanlıqlardan ibarət idi və geniş mənada cəmiyyəti də feodal-patriarxal münasibətlər xarakterizə edirdi. Belə bir vəziyyət hansısa yeni bir bədii-estetik istiqamətin təməlini qoymaq yolunda, təbii ki, ədəbiyyata mane olurdu.
Yenə də maraqlı bir fikir yadıma düşür: XX əsrin böyük musiqiçilərindən biri hesab olunan İequdi Menuxinin valideynləri vaxtı ilə Rusiyadan köçmüşdülər, o özü isə bütün ömrünü Qərbdə yaşamışdı və müsahibələrindən birində müxbir ondan soruşanda ki, “niyə sizin böyük həmkarlarınızın çoxu Rusiya kökənlidir? Belə bir rus musiqiçiliyinin mahiyyəti nədən ibarətdir?” Menuxin çox gözlənilməz və məncə, gözlənilməz olduğu qədər də maraqlı cavab verir: “Rusiyada iztirablar (rusca “stradaniye”) çoxdur.” (Bax: “Arqumentı i faktı” həftəliyi, 11 mart 1999.)
Atasının – 1 Pavelin – qətlində iştirak edib Rusiya imperiyasının taxtına çıxan 1 Aleksandrın siyasətində bu imperiyanın genişləndirilməsi, yəni müstəmləkəçilik prioritet yer tuturdu və bu baxımdan Qafqaz, o cümlədən Zaqafqaziya da onun xüsusi diqqət mərkəzində idi. 1 Aleksandr özündən əvvəlki rus hökmdarlarının başladığı işi sona çatdırmaq istəyirdi və Birinci Rusiya – İran müharibəsindəki qələbəsindən sonra 1813-cü ildə imzalanan Gülüstan müqaviləsinə əsasən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarından savayı Şimali Azərbaycan faktiki olaraq Rusiyanın tərkibinə qatıldı. 15 ildən sonra isə – 1828-ci ildə (artıq 1 Nikolayın vaxtında) Türkmənçay müqaviləsi ilə Rusiya imperiyası bütün Şimali Azərbaycanı zəbt etdi və mən bu məlum faktları ona görə təkrar edirəm ki, XIX əsrin ilk otuz ilindəki bu hadisələrin geniş miqyaslı kataklizm yaratdığını nəzərə çatdırım.
İlkin orta əsrlərdən üzü bu tərəfə – XIX əsrə qədər də Azərbaycan ərəb və müxtəlif türk dövlətlərinin, İranın savaş meydanına çevrilmişdi, ayrı-ayrı dövrlərdə böyük dövlətlərin tərkibinə qatılmışdı, ancaq bunların hamısı islam dünyasına aid tarixi hadisələr idi, XIX əsrin əvvəllərindəki hadisələr isə tamam başqa keyfiyyətli kataklizm yaratmışdı və bu “başqa keyfiyyət” (milli təəssübkeşlik, dünyavi savad sistemi, dünyagörüşünün coğrafiyası və problematikası, şikayətlərin, çatışmazlıqların konkret ünvanı və s.) öz mahiyyəti etibarilə “Divan ədəbiyyatı”na yad idi, həmin “başqa keyfiyyət” ədəbiyyat və ümumiyyətlə, sənət sahəsində artıq bülbülün gülə məhəbbətinin (özlüyündə gözəl poetik məhəbbətin) uzun müddətli təkrarı ilə kifayətlənə bilməzdi, o yeni mövzu və yeni bədii-estetik təsvir vasitələri tələb edirdi.
Rusiya istilası və onun yaratdığı kataklizm özü ilə bərabər İ.Menuxinin dediyi həmin iztirabları da (yeni keyfiyyətli iztirabları!) Şimali Azərbaycana gətirdi və bu iztirablar da çox ciddi bədii-estetik stimul rolu oynadı. Məhz bu yeni keyfiyyətli iztirab, milli-mənəvi əzab, cəfa, ictimai möhnət Mirzə Fətəlinin komediyalarını yaratdı və qısa bir zaman vahidində ədəbiyyatımızda həmin komediyalardan “Ölülər”ə və “Molla Nəsrəddin” jurnalına qədər bədii-estetik yolu qət etdi. Məhz XIX əsr, Cəfər Cəfərovun M.F.Axundova bağlı sözləri ilə desəm, “ədəbiyyat və sənəti mücərrədlikdən, sxolastikadan, hər cür doqmatik keyfiyyətlərdən xilas edib, yeni ədəbiyyat və sənətin ən demokratik formalarda inkişafı üçün yol açdı.” (C.H.Cəfərov. Azərbaycan teatrı. Bakı, “Azərnəşr”, 1974, səh. 13.)
çap et