Hörmətli akademikimiz Ağamusa Axundovun redaktəsi ilə 1997-ci ildə nəşr edilmiş “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” kitabında “Esse” sözünün mənası aşağıdakı kimi izah olunur:
“Esse fransız sözüdür, ədəbi, fəlsəfi, ictimai problemləri sistematik şəkildə deyil, sərbəst şəkildə şərh edən kiçik nəşr əsəri deməkdir” .
Tibb elminin çox görkəmli xadimlərindən olan məşhur göz həkimi və “Dilimə söz qonub-bal arısıymış” kimi heyrətamiz, təravətli poetik fikir söyləmiş, cilvəli duyğularla milli poeziyamıza töhfələr bəxş etmiş Azərbaycan şairi, dostumuz Paşa Qəlbinurun “İdrak ətri” kitabını (“Şərq-Qərb” nəşriyyatı, Bakı –2013-cü il) həvəs və həyəcanla oxudum və belə qənaətə gəldim ki, Paşa bəy son illər çox da intişar tapmayan esse kimi zərif bir ədəbi janrı seçməyində tam haqlıdır .
Kitabın ön sözündən əvvəlki səhifədə isə üç ulduz işarəsinin altında qaynar ürək yanğısı ilə yazılmış aşağıdakı sözlər bizləri kövrəldir, xəyallarımızı uzaq-uzaq aylara, illərə çəkib aparır:
“Tanıdığım filosofların ən böyüyü, ən istedadlısı, bütün qəhrəmanların ən fədaisi, Müəllimim, Anam Yıldız xanıma!”
Ta bu sözlərdən o yana nə deyə bilərik ki, ta deyiləsi bir ətirli söz qaldımı...
Bax, elə bu yerdə anası haqqında mətbuatda məlumat yaymış bir nəfər ədəbiyyat adamının yazdıqlarına münasibət bildirməsəm, vallahi-billahi mümkünsüzdür.
Həmin bir nəfər yazır ki, mənim atam anamın ikinci əri idi, atam öləndən sonra anam üçüncü dəfə ərə getdi...
İyirmi iki yaşında ərini Hitler davasına yola salıb, dörd uşaqla bir damın altında qalan cəngavər Zəhra anam yadıma düşdü bu sözləri yazarkən...
Nə isə...Siz Allah məni bağışlayın, deyəsən çox uzaqlara gedib çıxdım...
...Xocalı müsibəti günlərində Ağdamdaydım, yəni 1992-ci ilin 1 martında-cəhənnəmə dönmüş bir gündə.
Ağdamın küçələri qana bələnmişdi, həlak olmuşlarla dolu yük maşınlarının banından küçələrə səpilib cığıra dönmüş insan qanı bir qırmızı ilana dönüb üstümüzə şığıyırdı...
Yazıq Vətənimin ürəyində “20 Yanvar” yarası hələ köz bağlamadan, hələ heyrətdən donumuz açılmadan, hələ qara bir yuxudaykən...
Kitabdakı birinci essenin adı “Cahad!”dır. Paşa Qəlbinur Xocalı dəhşətinin mənzərəsini rəssama dönüb çəkir, insan oğlundan əli üzülmüş, nicatı qırılmış şairimiz qollarını qılınc kimi göylərə doğru qaldırıb uca Allaha yalvarır:
“Ey gözəgörünməz, darda qalanların arxası, köməksizlərin pənahı, bir zərrəlik hüceyrəyə dünyanı sığışdıran kamil sənətkar, müqəddəs ruh, sən də mənə kömək ol!”-deyir...
O ikicə səhifəni oxuyub dəli olmaq, havalanıb çöllərə düşmək olar, dərddaşım Paşa!...
Başqa bir müəmmalı məsələ hələ də mənə rahatlıq vermir, qaramaskalıların Səddam Hüseynin boğazına keçirdiyi o yoğun kəndir kimi başımın üstündən sallanır, az qalır məni də boğsun bu müəmma...
Xocalı müsibətinin statistikası (qətlə yetirilənlər, itgin düşənlər, əsir götürülənlər, yaralananlar və s.) artıq bütün dünyaya yayılıb.
Bəs onda, dövlətin rəsmi informasiya agentliyi olan həmin dövrdə “Azərinform” adlanan agentlik nəyə görə (kimə görə?) 1 mart 1992-ci ildə bütün dünyaya bəyan etdi ki, 25 fevraldan 26 fevrala keçən gecə Xocalıda 2 nəfər həlak olub... “Mövqe döyüşləri gedir”. (?!)
Bəs bu vicdansızlığın (satqınlığın), cavabını kim verəcək, bu xaincəsinə, Ermənistan ordusunun xeyrinə verilmiş bəyanatın müəllifi kimdir? (belə tapşırıq hardan gəlib, kimdən gəlib?) O vaxtkı maymaq və millətimin taleyinə biganə ölkə başçıları bu suala niyə cavab vermirlər ?...
Əgər mən kitabdakı hər bir essenin ayrı-ayrılıqda məzmunu, qayəsi, məqsəd və məramı haqqına söhbət açsam, irihəcmli bir yazı əmələ gələr. Bununla belə, məharətlə yazılmış esselərdə elə maraqlı məqamlar var ki, onlardan danişmamaq mümkün deyil.
Məni düşündürən, həyəcanlandıran “İbrahim Topçubaşov olduğu kimi” adlı esseni bir müddət əvvələr “525-ci qəzet” də oxumuşdum, Paşa bəyə zəng edib fikrimi bildirmişdim. Hər şeydən qabaq qeyd edim ki, fitri istedada, Allah vergisinə malik şəxsiyyətlərin həyat tərzindəki qeyri-adiliklər məni qəti təəccübləndirməz. Mənim standart adamlardan, layihələnmiş həyat tərzindən zəndeyi-zəhləm gedir. Eşq olsun o kəsə ki, bizim mənəvi-ruhi-dəyərlərimizə ləkə salmadan,”bu olar, bu olmaz” düsturunun üstündən bir qırmızı xətt çəkərək ömrünü bəzəyən (uzadan!) əhvalatlardan zövq almağı bacara bilir-məşhur cərah, lirik mahnılar yaratmış İbrahim bəy Topçubaşov kimi.
Paşa bəy professor, bəstəkar İbrahim bəyin zəngin, olduqca maraqlı şəxsiyyətinin çalarlarını bacarıqla aça bilib.
Hələ orta məktəb illərində güləşlə məşğul olan Paşanın sağ qolu zədələnəndə atası ona deyir:
“Əşi, mən səni İbrahim Topçubaşov kimi görmək istəyirəm. Sən də gedib süpürrəşirsən”. Hələ Tibb İnstitutunun tələbəsi olarkən İbrahim Topçubaşovu yaxından görən, onunla tanış olan, o bəxtəvər illərdə Dağüstü parkdakı “Drujba” restoranının yay salonunda cavan və məlahətli Flora Kərimova üçün məxsusi mahnılar qoşan yaraşıqlı və vüqarlı İbrahim bəyin royalda çalması səhnəsini müəllif çox real boyalarla, həssaslıqla təsvir etməyi bacarıb:” O gecədə Həzrəti İbrahimin sevdalı ürəyi oxuyurdu və o ürək Floranı oxuyurdu. Flora da ki, Flora! O təkrarsız səs, gözəl ürək, İbrahimin ilahi məhəbbətilə qovuşmuşdu, bir atəşdə iki pərvanə yanırdı...”
“...O gecədə mələklər də göylərdən enib, bizim aramızda bir mübarək yerdə əyləşmişdi... O gecə ayrı bir gecəydi.!! “
Paşa Qəlbinur həmin əsrarəngiz gecədən neçə illər keçəndən sonra, yəni 2012 –ci ildə bu bənzərsiz türk oğlunun ruhuna xitabən bir görün nələri deməklə İbrahim bəylə yanaşı öz şəxsiyyətini də ucaltmağı bacarıb:
“Qarşımızda böyük alim, virtuoz cərrah, təkrarsız natiq, böyük ürək sahibi, qəlbinə dünyanın bütün rəngləri, sevgisi sığan müəllim, Aşiq, Bəstəkar,Vulkan dağı, nur şəlaləsi professor İbrahim bəy Topçubaşov idi..! “(Əhsən, Paşa bəy, Allah ürəyinə görə versin, bu dünyanın gözəlliklərini sənə!)
İbrahim bəyin Hatəm kimi səxavətli, şəfqətli, kövrək bir şəxsiyyət olduğundan bəhs edən müəllif yazır:
“ Türkiyədə oxuduğu iyirmi dörd mühazirənin qonorarını kasıblara məxsus cərrahiyyə klinikasının hesabına köçürüb”...
Paşa Qəlbinur İbrahim bəyin şəxsi həyatı, məhəbbət dünyası ilə bağlı çoxlarımızın bilmədiyi bir əhvalatı da yumoraltı incəliklə bizlərə pıçıldayır:
“Deyirlər (!) ki, İbrahim dünyada olan kişilərdən fərqli sevdiyi qadınların hamısını ZAQSA aparıb, kəbin kəsdirib. Dörd dəfə evlənib. Deyirlər ki, əsl kişi belə olar! “
İbrahim bəy Topçubaşovun bir mahir cərah kimi fəaliyyətinə dair kitabda maraqlı epizodlar yetərincədir və düz qırx beş il, üç ay, iyirmi doqquz gün (?!) yaşamış bu parlaq şəxsiyyətin dəfn günündən bəhs edən sətirləri oxumaq özü bir müsibətdi, ağrıdı:
“Böyük-çox böyük izdiham. Qara örtüklü tabutun dalıyca müxtəlif məsafələrdə qara geyimli, qara örpəkli dörd qadın gedir... Ən kiçiyinin iyirmi doqquz, ən böyüyünün qırx beş yaşı var, ən kiçiyi Flora xanım onlardan bir az arxada addımlayırdı...”
Belə-belə işlər... Deyəsən bu tapmaca dünyanın sehirli-sirli qapılarını çırpıb cənnətə üz tutmuş bu böyük Azərbaycan oğlu haqqında Paşa bəyin yazdıqları mənim özümü də sehirləyib ki, mən də nəsə yazmağa can atdım...
İctimaiyyətimiz tərəfindən həmişə maraqla qarşılanmış (xususi ilə televiziya verilişlərində) görkəmli alim, psixiatr Ağabəy Sultanovu hamımız məhəbbətlə xatırlayırıq.
Ağabəy doktor həqiqi mənada aristokrat idi.
Əzizimiz Paşa bəy bu unikal şəxsiyyət haqqında yazdığı (özü də necə!) “İdrak ətri” adlı essedə çox mənalı və az rast gəldiyimiz fikirlərə üstünlük verib. Müəllif “aristokrat” sözünün mənasına yeni çalarlar əlavə edərək məşhur tibb professorunun dəruni dünyasını məharətlə işıqlandırır: “ Aristokrat – comərdliyin, ləyaqətin, elmin, azadlığın, istedadın vasitəsiz Allah-insan məhəbbətinin, nitqin, poeziya işığının, musiqinin hər adama görünməyən rənginin, eşqinin, Vətən məhəbbətinin, zövqün, min illərdən gələn bir böyük nəslin şəhdi-şirəsindən ilahinin yer əliylə süslənmiş, dəmlənmiş (!), möhürlənmiş nadir insan tipidir. ”-yazır professor Paşa Qəlbinur və mənə elə gəlir ki, heç bir ensiklopediyada belə obrazlı ifadələrə, izahata rast gəlmək mümkün deyil.
Beləliklə, Paşa bəy qüdrətli alim və nadir şəxsiyyətlərdən olan Ağabəy Sultanov haqqında kədərli bir xatirə ovqatı yaratmağı bacara bilib.
Elm və sənət adamlarına, ələxüsus istəkli sairimiz cənnətlik Nüsrət Kəsəmənliyə və milli ədəbiyyatımızın sanballı və duyğulu nümayəndəsi, ünsiyyəti və sadəliyilə çoxlarından, seçilən professor Nizaməddin Şəmsizadəyə həsr edilmiş esselər təbii, kövrək, zərif könül çırpıntıları ilə yaddaqalandır:
“Sən Etesdəki dünyanın yeddi möcüzəsindən biri-qədim Artemida məbədini Herostat yandıranda onu xilas etməyin mümkünsüzlüyünü görüb özünü yanan gözəlliyə atdın, yanıb kül oldun... (“Mənim tanıdığım Nizaməddin” essesindən)
“...Nüsrətin gözünün içinə baxdım...O işığın içində saysız-hesabsız şirinlə –acının, zəhərlə-məlhəmin, təəssüflə-heyrətin, sevinclə-kədərin, borcla-ağrının qarşılıq çalarını gördüm..!” (“Şair”essesindən)
Kitabdakı “Səddam” essesi məni dəhşətə gətirdi, heyrətləndirdi, desəm inanın. Paşa bəy xalq arasında “Tikrit yetimi” kimi tanınmış Səddam Hüseynin obrazını belə təsvir edir: “O, pislərin pisi, namərdlərin namərdidir. O, heç kimlə müqayisəyə gəlməyən əti, qanı, sümüyü, geni başqa fərqli toxumalardan yapılmış əcaibdir”.
Bağdadda olarkən, təsadüfən Səddamın dostu ( Səddamdan da alçaq və yaramaz!) məşhur demaqoq Jirinovskiylə rastlaşan müəllif onunla Səddam arasında olan oxşarlıqdan söhbət salır. Yeri gəlmişkən, mənim gənclik dostum, ədəbiyyat fədaisi, şair, elmlər doktoru, professor Arif Abdullazadə (yeri cənnətlik olsun!) hələ ötən əsrin 70-ci illərində Türkiyənin Seyidi-şəhr bölgəsində tikilməkdə olan metallurgiya kombinatında tərcüməçilər qrupunun rəhbəri işləmiş, həmən bu türkün düşməni, şərəfsiz Jirinovski də onun rəhbərlik etdiyi qrupun üzvü olmuşdu.
Hələ o illərdə Türkiyədən geri dönəndən sonra rəhmətlik Arif danışardı ki, tərcüməçilər dəstəsində Jirinovski familiyalı bir şovinist, nadürüst adam vardı və mən onu Türkiyədən qovdurdum.
Nə isə, Paşa bəy Səddam haqqında yazısını qəzəblə, ağrı və nifrətlə bitirir:
“...Neçə illərdi Səddamın və səddamların açdığı, ya əmrini verdikləri saysız-hesabsız güllərlərdən biri dönüb-dönüb ruhumda şaqqıldayır... Bu, Səddamı ataəvəzi böyüdən dayısı oğlunun (Səddamın süd qardaşının!) üzbəüz ağzına açılan güllənin səsidir...”
İndi də üzümü ”İdrak ətri” kitabını yaratmış dostum, əzizim, şairim, göz professorum Paşa Qəlbinura tutub deyirəm:
Qiymətli Dost! Nə yaxşı ki, sən belə bir esse çələngi hörə bilmisən.
Akademik Zərifə xanım Əliyeva, məşhur alimlər-Zəhra xanım Quliyeva, Ümnisə xanım Musabəyli haqqında böyük məhəbbətlə yazdığım esselər necə də təsirlidir, maraqlıdır, Günəş işığı kimi aydındır.
Bir daha var ol!
Həyatda elə hadisələr, əhvalatlar olur ki, həmin faktlara müraciət edib nəsə yazıb-pozmaq istəsən, hökmən fikrin ifadə forması haqqında da düşünməlisən, hər fikri şeirlə, poema ilə ifadə etmək olmur, bu heç vacib də deyil. Uğurlu forma tapmısan və sənin esselərin yuxarıda qeyd etdiyim kimi, az qala yaddan çıxmış bu zərif ədəbi janrın intişar tapması yolunda dəyərli bir addımdı, məncə.
Sənin esselərinin mayasında şeirin də, nəsrin də, dramaturgiyanın da havası var. Bu, belədir . ”İdrak ətri”ni hələ oxumağa imkanı olmayan dostlara da məsləhət görərdim ki, telekanallardan “əl çəkib”, hövsələ toplayıb bu nəcib(!) kitabı vərəqləsinlər, biliklərini bir az da artırsınlar, dünyagörüşlərini genişləndirsinlər, zənginləşsinlər, duyğulansınlar...
Ramiz Məmmədzadə
12 fevral 2014.
Şüvəlan.
çap et