XIX əsr arxeoloji, tarixi və elmi kəşflər əsridir. Məhz bu əsrdə bəşəriyyətin itmiş yaddaşı yavaş-yavaş özünə qayıtmağa başladı. İnsanlıq Şumer, Akkad, Misir, Hindistan və s. kimi qədim sivilizasiyalar haqqında bilgilər qazandı, məlum tarix bir neçə min il dərinə getdi. Bu yüzil türk xalqlarının taleyində də önəmli hadisələrlə zəngin oldu. Əvvəlcə Drezden kitabxanasında “Kitabi-Dədə Qorqud”un əlyazması tapıldı. Daha sonra, 1893-cü ildə Danimarka alimi Vilhelm Tomsen qədim türk runik yazısını deşifrə etdi və türk mədəniyyət tarixində Şampolyonun Misirin mədəniyyət tarixində oynadığı rolu oynadı. Orxonda və Yeniseydə tapılmış daş kitabələrin oxunması buna qədər türkləri vəhşi köçəri adlandıran və onların VIII-IX-cu əsrlərdə təşəkkül tapıb tarix səhnəsinə çıxdığını iddia edən Hind-Avropa nəzəriyyəçilərinin bütün arqumentlərini puç etdi.
Məlum oldu ki, avropalıların mədəniyyətsiz hesab etdiyi türklər hələ Yer üzündə Paris, London, Berlin kimi şəhərlər olmayanda yazı mədəniyyətinə malik olublar, böyük dövlətlər qurublar. Bu kitabələrdə türklərin əski dinləri – tanrıçılıq haqqında da müəyyən bilgilər var. Bəşəriyyətin yaratdığı ən qədim inanc sistemlərindən olan tanrıçılıq barədə indi, yəni XXI əsrdə də çox az bilgilər var. Bu mövzu “avropasentristlərin” maraq dairəsində deyil, türk xalqları isə dünyaya daha çox avropasentrislərin gözləri ilə baxırlar. Mən şübhə etmirəm ki, tanrıçılığın və qədim türk əlifbasının haqqında yeni, fundamental tədqiqatlar nəinki dünyanın, o cümlədən türklərin də özlərinin özlərinə baxışlarını dəyişdirəcək. Hələlik isə bizim min il ərzində unutduğumuz bir tarix var. Bu tarix təhtəlşüurumuzda və məişətimizdə yaşasa da, bizim üçün yox kimidir. O, fraqmentar şəkildə bəzi yazıçıların əsərlərində əks olunub, müəyyən fikir adamları bu barədə nə isə deyib, amma fakt odur ki, türk xalqları öz kökləri ilə əlaqəsini itirmiş nəhəng ağac kimidir və buna görə gündən-günə quruyurlar. Bu əlaqə bərpa olunmasa, zaman qasırğaları bu nəhən ağacı yıxıb param-parça edəcək. Bu təhlükəni öncə hiss edənlər fikir və duyğu adamlarımız olub və onlar tarixi yaddaşın bərpa olunmasında xeyli işlər görüblər. Bu yöndə əsərlər yaratmış sənətkarlar sırasında Nihal Atsız, Niyazi Yıldırım, Çingiz Aytmatov, Oljas Süleymenov kimi yazıçı və şairlər daha çox seçilirlər. Onların yaradıcılığı məhz unudulan bir tarixin, yaddaşların künclərində yaşayan inancın, min illər boyu formalaşan dünyagörüşünün bərpası üçün atılan ilk addımlardır. Tanınmış Azərbaycan yazıçısı Sabir Rüstəmxanlının “Göy Tanrı” romanı da, zənnimcə, bu qəbildən olan əsərlərdəndir.
“Göy Tanrı” romanının əsas süjet xəttini “Oğuznamə”lər təşkil edir. “Oğuznamə”lər türk xalqlarının əsrlər boyu şifahi şəkildə yaşatdığı və sonra yazıyı köçürdüyü epos təfəkkürü məhsuludur. Bu gün onların ən məşhuru 19-cu əsrdə Drezden kitabxanasında tapılmış “Kitabi-Dədə Qorqud”dur. Yazılı və şifahi şəkildə yaşayan ayrı “Oğuznamə”lər də var və yəqin ki, bunların hamısı çox qədimdə mövcud olmuş bir bütövün orda-burda qalmış çilikləridir. Bu ehtimalın doğruluğuna əsas verən tarixi mənbələr də var. XIV əsrdə Misirdə yaşayan, mənşərcə səlcuq türklərindən olan tarixçi Abdulla ibn Aybək əd-Dəvadari 1309-cu ildə yazdığı və sultan Nəsir Məhəmməd ibn Kalavuna həsr etdiyi “Dürərüt-tican və təvarix” (Şöhrətlilərin tarixindən incilər) əsərində belə bir əhvalat nəql edir. Tarixçinin sözlərinə görə, Əbu Müslüm Xorasaninin (755-ci ildə öldürülüb) xəzinəsində Ənuşirəvan Sasaninin (531-579) məşhur vəziri Mərvli Büzürgmehr Baxtəqan Farsiyə məxsus ortafarscada yazılmış kitab tapılıb. Çox ehtimal ki, türkcədən tərcümə edilmiş bu kitab “Ulu xan Ata Bitikçi” adlanır. Xəlifə Harun ər-Rəşid zamanında bu kitab suriyalı Cəbrayıl Bəxtiyaşu tərəfindən ərəbcəyə tərcümə olunmuşdur və Dəvadari bu tərcümə barədə danışır. Təəssüf ki, nə bu kitab, nə də onun tərcümələri bugün ortada yoxdur.
Dəvadari kitabdakı bəzi rəvayətlərdən söhbət açır ki, bu rəvayətlər Dədə Qorqud boyları ilə səsləşir. Türklərin ən qədim rəvayətlərinin toplandığı bu kitabın VI əsrdə Sasani sarayının vəziri tərəfindən tərcümə olunmasının özü də diqqətəlayiqdir və qüdrətli imperiyanın türk mədəniyyətinə marağından xəbər verir. Təəssüf ki, bu əsər barədə Azərbaycanda çox az məlumat var, bədii ədəbiyyatda isə mən bu barədə ilk dəfə “Göy Tanrı” romanında rast gəlmişəm. Görünür ki, Sabir Rüstəmxanlı bu romanı yazmaq üçün çox ciddi hazırlaşmış və mümkün olan bütün mənbələrdən istifadə etmişdir. O, bu günə qədər çox az müraciət olunan, əzəmətli keçmişimizdən bəhs edən və özündə qədim türk koloriti saxlayan gözəl bir əsər ərsəyə gətirib. Bu romanda mənə ən çox xoş gələn müəllifin uydurmaçılıqdan mümkün qədər qaçmasıdır. Əlbəttə, bunsuz bədii əsər olmaz, amma o bunun bədii həllini ayrı cür tapa bilib. O, ortada olan “Oğuznamə”ləri öz təxəyyül süzgəcindən keçirərək, bu dağınıq qəlpələri bir sapa düzməyə çalışıb və bitkin bir əsər ortaya qoyub. Bu əsərin dili, ruhu, ideyası və obrazlar sistemi mənə çox doğmadır. Mən onların poetik həllini “Savaş ayələri” kitabımda ifadə etməyə çalışmışam, Sabir Rüstəmxanlı isə qədim türklərin yaşatdığı ab-havanı gözəl bir dillə romanlaşdırdı, bizə bir daha keçmişimizlə yaşamaq imkanı verdi. Keçmişi olmayan xalqın gələcəyi də yoxdur – deyir Oljas Süleymanov. Mən də bu fikirdəyəm. Gələcəyini əski əzəmət üzərində qurmuş Yaponiya və Çin fenomeni buna əyani sübutdur.
Elə biz də bugünkü varlığımızla keçmişimizi yüz illər ərzində şifahi şəkildə yaşatmış ozanlarımıza borcluyuq. Kim bilir, onlar olmasaydı, biz indi necə adlanırdıq, hansı dildə danışırdıq. Tanrıya çox şükürlər olsun ki, bu gün biz çox qədim bir sivilizasiyanın varisləri kimi mövcudluğumuzu sürdürürük və yeni dirçəliş dövrümüzü yaşayırıq. Qədim Misir, Şumer, Roma kimi əzəmətli dövlətlər və mədəniyyətlər yaratmış xalqlar tarix səhnəsindən silinib getdilər. Amma biz varıq. Enişlərimiz olub, qalxınmalarımız olub, ağa olmuşuq, qul olmuşuq, amma tarix səhnəsindən silinməmişik. Hər dəfə müxtəlif adlar altında türklüyümüzü yaşatmışıq. Hun, Xəzər, Bulqar, Qıpçaq, Oğuz, Kuman, Subar və nə qədər başqa ad altında təzədən ortaya çıxmışıq. Məncə, türkün özü də şərti addır, türklər eyni törəyə tapınan yaxın dilli tayfalar konfederasiyası olub və göytürklər zamanında bu ümumiləşdirici adı qəbul ediblər. “Törük” və “Törə” sözlərinin eyni kökdən olması yalnız mənim mülahizəm deyil və bu barədə çox yazılıb. Addəyişmə bu etnosun dünyada mövcud siyasi şəraitə uyğunlaşmaq bacarığıdır. Bəlkə də ekstremal şəraitdəki çevikliyidi türklüyü min illər ərzində tarix səhnəsində yaşadan. Nə sirdirsə, türk xarakteri ekstremal vəziyyətlərdə üzə çıxır. Onlar bir ölkəyə kölə kimi gəlib hökmdar olurlar. Avropaya, Rusiyaya fəhlə kimi gedib sahibkarlara çevrilirlər. Amma dinc şəraitdə onların rasionallığı o qədər də hiss olunmur. Buna görə də öz yurdlarında tənbəlləşən türklər yad soylulardan asılı vəziyyətə düşürlər. Ən əzəmətli günlər isə qlobal yerdəyişmələr zamanı yaşanılıb. “Hərəkətin nizamı var olduqca, türklük də var olacaq”).
Əsərdə türk qövmünün mənşəyi barədə müəllifin çox maraqlı mülahizələri var. Qədim sivilizasiyalar haqqında ezoterik bilgilərdən istifadə edən müəllif türklərin çox qədim, göy mənşəli bir sivilizasiyasının varisləri olduğunu iddia edir. Deyim ki, bu da müəllifin təxəyyül məhsulu deyil. Əsərdə bu barədə, “Ulu xan Ata bitikçi” kitabını Oğuz xana şərh edən Ata Qam danışır. Söhbət ezoterik ədəbiyyatda Atlantida və Lemuriya adlanan məhv olmuş qədim sivilizasiyalardan gedir. Ata Qamın diliylə türk qövmünün mənşəyini bu məhv olmuş sivilizasiyalarla bağlayan müəllif bunu çox inandırıcı şəkildə edir.
Hiss olunur ki, müəllif bu sahədə də kifayət qədər bilgilərə malikdir, amma bu bilgilər, məsələn, İsa Hüseynovda olduğu kimi qeyri-müəyyən və mücərrəd deyil. Məlumatlar öz-özünə, sanki əsərin kontekstindən doğulur. Bu məlumatlar çox ustalıqla “Oğuznamə”lərdən gələn süjetlərə transformasiya olunub.
Türklərin “Atlantida” sivilizasiyasından gəlməsi haqqında yazılara mən xarici müəlliflərdə də rast gəlmişəm. Məşhur Y.Blavatskayanın çoxcildlik yazılarının məntiqi nəticəsi də buna gətirib çıxarır. Düzdür, ariçi – şovinist Y.Blavatskaya bütün istedadı ilə bunu ört-basdır etməyə çalışsa da, o da inandığı həqiqətin gözünü yuma bilmir. Mən hələ tələbə illərində ilk dəfə “Bibliya”nı oxuyanda, Daniilin kitabında maraqlı bir cümləyə rast gəlmişdim – “meni, meni tekel aparsun”. Bu kəlmələr o zaman çox doğma görünmüşdü. Sonralar mən bu barədə müxtəlif Qərb müəlliflərinin yazılarını oxudum. Çoxları ehtimal edir ki, Valtasarın divarına yazılmış bu sirli yazılar təkallahlılığı yaradan xalqın dilindədir və qədim yəhudilər öz kitablarını onlardan tərcümə edib mənimsəyiblər. Heç bir araşdırmaçının izah edə bilmədiyi bu cümləni türk dillərini bilən istənilən insan anlamaq gücündədir. Mən “Tekel” adlı tanrıçanın Tanrıçılıq panteonunda hansı rolu oynadığını bilmirəm, amma “Bibliya”dan çıxan məntiqə görə bu ölüm mələyinin adıdır və İslamdakı Əzrayılın prototipidir. (Tek el-tək Tanrı mənasını da verir, “el” semit dillərində allah deməkdir) Bu gün Tanrıçılıq haqqında bilgilərin azlığı türk tarixinin araşdırılmasında o qədər də dərinə getməyə imkan vermir. Buna görə bu sahədə olan istənilən bilgi bizim (eləcə də bütün bəşəriyyətin) özümüzü tanımağımıza doğru atılan bir addımdır.
Göy Tanrı inancı və bu inancın kahinlərinin yaratdığı törə (qanunlar) Sabir Rüstəmxanlının romanının əsas qayəsini təşkil edir. Tarixən dünyaya ərəb-İran prizmasından baxmış və bu gün də dünyaya Avropanın gözüylə baxmağa çalışan əksər qələm və fikir adamlarımızdan fərqli olaraq, “Göy Tanrı” romanının müəllifi dünyanı mənsub olduğu xalqın gözüylə görür, bu xalqın itmiş yaddaşını özünə qaytarmağa çalışır. Zənnimcə, bu hal əcnəbilər önündə cilddən-cildə girən və “holland”, “fransız” olmağa çalışan bir çox istedadlı qələm sahiblərimizə örnək olmalıdır. Dəvə olmaq istəyən qurbağa sadəcə, partlayıb köpüyə dönər. Burada görkəmli türkoloq Nizami Cəfərovun O.Süleymanov haqqında yazdığı bir fikri yadıma düşdü: “Əslində qədim türk poeziyası elə bir “qadağan” olunmuş “arxivdir” ki, müasir türk şairlərindən, demək olar ki, ancaq Olyas Süleymenov oraya “girə bilir” – halbuki o arxivdən xəbərsiz qalan kifayət qədər güclü söz ustalarımız qələm çalır və sabaha ya heç nə, ya da istedadları müqabilində çox az şey qoyub gedirlər. Bu baxımdan Oljasın şeirləri ümumtürk poeziyası məktəbidir”.
İndi Sabir Rüstəmxanlı da bu “qadağan olunmuş” arxivin ifadəçilərindəndir. Əsas məsələ cini cürdəkdən buraxmaqdır, cin cürdəkdən çıxandan sonra geri qayıtması mümkünsüzdür. Buddizmdə belə bir müddəa var: birdən iki doğur, ikidən üç, üçdən isə hər şey. Bizdə bir də var, iki də var, üç də. Həsən Səbbah demiş: biz üç olanda dünyanı məhvərindən çıxaracağıq. Və ya: “yığa bilsək, üçümüzü, yüz tümən Kürşad gələcək” (Savaş ayələri). Son dövrlərdə istedadlı romançımız Elçin Hüseynbəyli də tarixi mövzuda əsərlər yaratmağa başlayıb və deyim ki, bunu çox uğurla edir. Mən çox istərdim ki, Elçin də bu qadağan olunmuş “arxivə” baş vuraydı, çünki bu “arxiv” elə bir xəzinədir ki, onu nə qədər sümürsən də qurtarmaz. Təkcə “Oğuznamə” süjetlərinə yüzlərlə kitab yazmaq olar, fəqət çağdaş ədəbiyyatımızda Sabir Rüstəmxanlıdan başqa bu mövzuya yalnız Anar və Kamal Abdulla müraciət edib.
Əldə olan “Oğuznamə”lərin ən kamili, “Kitabi-Dədə Qorqud” on iki boydan ibarətdir. Sabir Rüstəmxanlı yerdə qalan qəlpələri də toplayıb on üçüncü boy yarada bildi və bu boyu “tanrılar tanrısı (tenqrixan) Göy Tanrının adına bağladı. Mən inanıram ki, bu hələ başlanğıcdır və bundan sonra hələ neçə-neçə boylar yaranacaq.
Elxan ZAL QARAXANLI
çap et