1920-ci illərin sonlarına doğru Məhəmməd İqbalın siyasi fəaliyyəti daha çox genişlənməyə başlamışdı. 1922-ci ildə İngiltərə höküməti tərəfindən “Ser” ünvanını aldıqdan sonra M.İqbalın düşüncələrini daha çox ədəbi-fəlsəfi və elmi əsərlərində ifadə etmək istəyinə bağmayaraq, siyasi fəallığının da zəruriyyəti ortaya çıxmışdır.
Filosof ədib 1926-cı ildə Pəncab Qanunverici Məclisinə üzv seçilmiş, eyni zamanda, “Bütün Hindistan Müsəlman Liqası”nin katibi vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Məhz bu birliyin 1930-cu ildə Allahabadda keçirilən qurultayı zamanı M.İqbal məşhur “İki millət” tezisini irəli sürmüşdür. Bu tezis hindlilərlə müsəlmanların iki ayrı toplum təşkil etməsi fikrini ifadə edirdi. Bu Hindistan yarımadasında bir müsəlman dövlətinin qurulması düşüncəsinin ilk sədaları idi və gələcək inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirirdi.
Elmi və ədəbi fəaliyyətinə heç zaman fasilə verməyən M.İqbal bu illərdə hind müsəlmanlarının “İslam Konfransı” adlı ortaq təşkilatının da başçısı seçilmişdi. Mənəvi, dini, fəlsəfi, psixoloji və sosial-siyasi məsələləri müzakirə edən “İslamda dini düşüncənin yenidən inşası” kitabı da sözügedən dövrün məhsulu kimi ortaya çıxmışdır.
M.İqbalın ingilis dilində yazdığı “İslamda dini düşüncənin yenidən inşası” kitabı ilk dəfə 1930-cu ildə “İslamda dini düşüncənin yenidən inşasına dair altı mühazirə” adı ilə Lahorda nəşr olunmuşdur. Kitab mütəfəkkir ədibin 1928-1929-cu illərdə Hindistanın Madras, Aliqarx və Heydərabad universitetlərində verdiyi altı konfransın materiallarını əhatə edirdi. Eyni zamanda, kitabda M.İqbalın kiçik bir ön sözü də təqdim olunmuşdur. Daha sonra M.İqbalın kitaba “Din mümkündürmü?” adlı yeddinci konfransı əlavə olunaraq 1934-cü ildə yenidən dərc edilmişdir. Əsas etibarilə urdu və fars dilində mənzum əsərlər yazan M.İqbalın bu kitabı nəsrlə yazılmışdır.
Peyğəmbərlik konsepsiyası və müsəlman mədəniyyəti məsələləri M.İqbalın bir sıra əsərlərində diqqət mərkəzindədir. Müasir dünyada da islam dininin önəmli olduğunu irəli sürən “İslamda dini düşüncənin yenidən inşası” kitabında “Müsəlman mədəniyyətinin ruhu” adlı bölmədə həmin cəhətlər bir daha mütəfəkkir ədib tərəfindən ön plana çəkilmişdir.
M.İqbalın düşüncəsinə görə, İslam dini dinamik bir xüsusiyyətə malik olduğu üçün onun müxtəlif zaman və şəraitlərdəki insan dünyagörüşü və mədəniyyətə uyğunluğu problemi yoxdur və bu baxımdan da İslam mədəniyyəti bütün dövrlər üçün öz varlığını mühafizə edir. İqbal belə düşünür ki, İslam peyğəmbərinin dünyanın son peyğəmbəri olması da bu dinin insanın ağlı və mənəvi yetkinliyinin zəruri mərhələsinə yetişdiyinin göstəricisi olduğunu ifadə edir. Buna görə də İqbal müsəlman mədəniyyətinin şərhində, ilk növbədə, peyğəmbərlik konsepsiyası və İslam peyğəmbərinin müsəlman mədəniyyətinin formalaşmasındakı roluna xüsusi əhəmiyyət verir.
M.İqbal Məhəmməd peyğəmbərin meraca yüksəldikdən, yəni ilahi məqamla bu qədər yaxın təmasdan sonra insanlar arasına dönüşünün dünya nizamı və insan varlığı üçün mənəvi-psixoloji məqamlarına diqqəti yönəldir. Peyğəmbərin dönüşünü M.İqbal belə şərh edir: “Mistik “vəhdət təcrübəsi”nin huzurundan geri dönmək istəməz. Və məcbur olduğu üçün döndüyü zaman da onun dönüşü geniş mənada insanlar üçün çox böyük bir şey ifadə etməz. Peyğəmbərin dönüşü isə yaradıcıdır. Peyğəmbər tarixin güclərini kontrol etmək və beləcə də yeni bir ideallar dünyası yaratmaq üçün özünü zamanın çarxına daxil edər. Mistik üçün “vəhdət təcrübəsi”nin hüzuru son arzudur, peyğəmbər üçün isə hədəf insanların dünyasını tamamilə dəyişdirməsinə hesablanan, dünyanı sarsıdacaq psixoloji güclərin öz içində oyandırılmasıdır”. Filosofa görə, peyğəmbərin “yeni ideallar dünyası” müsəlman mədəniyyətinin əsas göstəricisi olmalıdır. İqbal düşünür ki, peyğəmbər özünü kəşf edir və maddi dünyada tarixin gözü qarşısında özünü təzahür etdirir. Peyğəmbərlik konsepsiyasını araşdırmaq onun insanlara ötürdüyü mesajların ruhundan yayılan kültürəl dünyanı incələməkdir.
M.İqbalın düşüncələrində peyğəmbərlik mistik şüurun bir növü kimi müəyyənləşdirilir. Bu şüurun “vəhdət təcrübəsi” öz sərhədlərindən aşmağa və müştərək həyatın güclərini yenidən yönləndirməyə və ya yenidən şəkilləndirməyə meyllidir. Şəxsiyyəti etibailə sonlu həyata sahibdir, lakin yeni həyat istiqamətlərini təzahür etdirmək üçün öz içindəki sonsuz dərinliyə gömülür. M.İqbal peyğəmbərin öz varlığının kökü ilə olan əlaqəsinin universal xarakterə malik vəhy olduğunu söyləyir: “Öz varlığının kökü ilə olan bu bağlantı qətiyyən sadəcə insana aid deyil. Əslində, “vəhy” kəlməsinin “Quran”dakı istifadə tərzi “Quran”da onun həyatın universal bir sifəti olduğunu göstərir”.
M.İqbal İslam dini və peyğəmbərinə qədər dünya fəlsəfi sisteminin məhdudiyyətlərinə və yeni peyğəmbərlik konsepsiyasının fərqli tərəflərinə diqqəti yönəldir. Əvvəlki fəlsəfi sistemin zəifliyini İqbal bu şəkildə ifadə edir: “Lakin unutmamamız lazımdır ki, qədim dünyadakı bu sistem inşası müəmmalı dini inancların və ənənələrin sistemli hala gətirilməsindən irəli gedə bilməyən mücərrəd düşüncənin əsəri idi və bu həyatdakı konkret vəziyyətlərdə bizə yol göstərə bilməz”. İslam peyğəmbərini peyğəmbərlər silsiləsinin davamı kimi diqqətə alan və eyni zamanda, onu fərqli dünyagörüşü və müasirlik bucağından dəyərləndirən M.İqbal çox önəmli bir qənaəti dilə gətirir. İqbal peyğəmbəri “vəhyinin qaynağı baxımından qədim dünyaya, vəhyinin ruhu baxımından isə modern dünyaya aid edir”.
M.İqbal üçün İslamın meydana gəlməsi induktiv ağlın doğuşudur. Filosofun dünyadərkində ağıl hər zaman vacib yer tutur. Çünki İqbala görə, insan, ilk növbədə, arzu və instikləri ilə idarə edilir. İnsanı ətrafının alisi edən induktiv ağıl isə onun üçün böyük bir uğurdur. İslamın meydana gəlməsinə də İqbal həmin kontekstdə yanaşmışdır. Filosofun fikrincə, İslamda peyğəmbərlik özünü ortadan qaldırmaq ehtiyacını kəşf etməklə kamala çatmışdır. Bu durum həyatda davamlı olaraq varlığını qorumaq, tam mənlik şüurunu qazanmaq üçün güclü bir idrakı zəruri edir. İslamda din adamları və mirasla keçən krallığın ortadan qaldırılması, “Quran”da tez-tez ağıl və təcrübəyə dəvət edilməsi və “Quran”ın insan biliyinin qaynağı kimi təbiəti və tarixi vurğulaması sözügedən məsələlərdən qaynaqlanmaqdadır: “Həqiqətən də, Quran həm “Ənfusi”ü (mənliyi), həm də “Afaq”ı (aləmi) biliyin qaynağı hesab edir. Allah ayələrini həm daxili, həm də xarici təcrübədə bildirir”. Demək, İslam dininin peyğəmbərlik konsepsiyası ağıla, daxili və xarici təcrübəyə əsaslanan idrakı müsəlman mədəniyyəti üçün zəruri bir cəhət kimi qiymətləndirir. “Quran” ayələrinə də istinad edən İqbal daxili və xarici təcrübəni şərh edir və onların əhəmiyyətini göstərir.
M.İqbal öncə daxili təcrübəyə diqqət yetirir: “Fikrin funksiyası daxili təcrübə sahəsində yeni bilik koridorları açmaqdır, islamın inanc formulasının ilk yarısının (La ilahə illəllah) erkən dövr mədəniyyətlərinin ilahi bir xüsusiyyət verdiyi təbiət güclərini ilahi cəhətlərdən təmizləyərək insanın xarici təcrübəsi ilə bağlı müşahidə ruhunu yaratması və dəstəkləməsi kimi”. Yəni İslam dini ifrat mistisizmi qəbul etmir, o insan ağlı, idrakı və təcrübəsini də daim diqqətdə saxlayır. Bu baxımdan filosof ədib islamda sufizmin də məqsədinin mistik təcrübələri ümumiləşdirməkdə görmüşdür. İslam dini özündən əvvəlki mistik düşüncədən fərqli olaraq daxili təcrübəni insan biliyinin qaynaqlarından sadəcə biri kimi qiymətləndirir, digər ikisi kimi təbiət və tarixi göstərir: “Quran”a görə başqa iki qaynaq da vardır: təbiət və tarix. Bu qaynaqlardan bəhs olunduğu zaman islamın ruhu ən yaxşı şəkildə görülməkdədir. “Quran” “günəşdə”, “ayda” (Fussilət: 37), kölgənin uzanmasında (əl-Furqan: 45), “gecənin və gündüzün ard-arda dəyişməsində (əl-Bəqərə: 164), insanların rənglərinin və dillərinin müxtəlifliyində” (ər-Rum: 22), “xalqlar arasında uğur zamanı və məğlubiyyətin dəyişməsində” (Ali-İmran: 140) - əslində, insanın hissi qavrayışına təsir edən bütün təbiətdə - gerçəkliyin ayələrini görür. Və müsəlmanların vəzifəsi bu ayələr üzərində düşünmək, sanki “lal və kor kimi” (əl-Furqan: 73) keçib getməməkdir, çünki “həyatda bu ayələri görməyənlər gələcək həyatın gerçəklərini görməyəcəklər” (əl-İsra: 72). M.İqbal belə hesab edir ki, “Quran”dan örnək gətirdiyi ayələrdəki həqiqətlərin müsəlman dünyasına bəlli olması “Quran”ı yunan fəlsəfəsi işığında araşdıranlara da mühüm bir dərsdir. Belə ki, “Quran”ın konkret olanlar üzərindəki vurğusu İslam dininə görə aləmin dinamik, sonlu və genişlənməyə açıq olduğunu təsdiq edir. Bunun fərqində olan müsəlman filosofları da artıq “Quran” və yunan fəlsəfəsi arasındakı fərqi anlamalıdırlar. İqbala görə, Quranın konkret ruhu və yunan fəlsəfəsinin nəzəriyyəni sevib fakta, təcrübəyə laqeyd yanaşan spekulyativ təbiəti arasında ciddi fərq vardır və sözügedən cəhət müsəlman mədəniyyətinin gerçək ruhunu ortaya çıxarır. Bu da modern mədəniyyətin təməllərini təşkil edir.
M.İqbal müsəlman filosofların görüşlərinə tənqidi yanaşmış, onlardakı önəmli cəhətləri qeyd etməklə yanaşı, yunan fəlsəfəsini təqlid edən məqamlarına da diqqət etmişdir. M.İqbal müsəlman mədəniyyətinin üzərindəki pərdəni qaldırmaq məqsədini daşımışdır. Bu cəhət də filosof ədibin İslam dini haqqındakı görüşlərini bir sıra cəhətləri baxımından klassik filosofların və din alimlərinin əsərlərindən fərqləndirməkdədir.
M.İqbal Qərb fəlsəfəsinə təsir göstərən müsəlman alim və filosoflarını da kölgədə qoymur, “Avropa elmi metodun islami qaynağını tanımaqda daha yavaş davranmışdır” deyərkən də bəzi məqamlarda Qərb tərəfindən etiraf olunmayan təsirə işarə edir. Filosof təcrübə metodunun Avropada kəşf edildiyini düşünməyin yanlış olduğunu irəli sürür. Çünki İbn Hazm və İbn Teymiyyənin əsərlərində induktiv metodun güvənilən yeganə arqument formulu olduğunu önə çəkmələri müşahidə və təcrübə metodunu da ortaya çıxarmışdır. Bu sadəcə nəzəri bir məsələ deyildir. M.İqbala görə, XIII əsr ingilis filosofu və təbiətşünası Rocer Bekonun təcrübə metodu ilə bağlı düşüncələrindən bəhs edərkən onun təhsilini İspaniyadakı müsəlman mədrəsəsində aldığını da unutmaq olmaz: “Həqiqətən, onun “Opus Majus”unun (“Böyük əsər”) beşinci bölümü İbn əl-Haytəmin “Kitab əl-Mənazir”nin (Book of Optics ) bir surətidir. Bütövlükdə, kitabda İbn Hazmın təsirini göstərən faktlar da vardır”.
M.İqbal belə bir qənaəti ifadə edir ki, müsəlman mədəniyyətinin ruhu ilə bağlı diqqət olunmalı ilk cəhət sözügedən mədəniyyətin bilik əldə etmək məqsədi ilə konkret, sonlu olana yönəlməsidir. İslamda müşahidə və təcrübə metodunun ortaya çıxması yunan düşüncəsinə sədaqətin deyil, əksinə onunla intellektual savaşının nəticəsidir: “Beləliklə, mən yunan düşüncəsinin İslam mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini müəyyən şəkildə təyin etməsi kimi yanlış düşüncəni kökündən sökmək istəyirəm”. İqbal “Quran” ayələrinə də istinad edərək əsaslandırır ki, bilik konkret olanla başlanılmalıdır, insan ağlının konkretin sərhədlərini aşması üçün, ilk növbədə, konkreti zəbt etməsi və onun üzərində hökmranlıq etməsi vacibdir. Quranın “ər-Rəhman” surəsindən “Ey cin və insan tayfası! Əgər göylərin və yerin ətrafından (çevrəsindən) kənara çıxa bilərsinizsə, çıxın. Siz (oradan) ancaq (qüdrət və) qüvvətlə (Allahın sizə bəxş etdiyi elmin qüdrətilə) çıxa bilərsiniz” ayəsini fikirlərini təsdiq etmək üçün örnək gətirən M.İqbal burada ağlın əhəmiyyətinə və insan mənəviyyatına diqqəti yönəldir, eyni zamanda, bu kontekstdə də İslam və yunan mədəniyyəti arasındakı fərqi göstərir: “Quran”da “həqiqətən, axır dönüş sənin Rəbbinədir!” (ən-Nəcm: 42) buyurulmaqdadır. Bu ayə “Quran”dakı ən dərin düşüncələrdən birini konkretləşdirir, çünki o konkret olaraq göstərir ki, son sərhəd ulduzlar istiqamətində deyil, sonsuz bir kosmik həyat və mənəviyyatda axtarılmalıdır. Bu son sərhədə olan ağlı səyahət uzun və məşəqqətlidir. Bu əzmi baxımından da İslam düşüncəsinin yunanlarınkından tamamilə fərqli bir istiqamətə hərəkət etdiyi görülməkdədir”
M.İqbal müsəlman mədəniyyətinin əsas cəhətlərini şərh etmək üçün geniş bir mənzərə yaratmış, İslam dinindəki peyğəmbərlik konsepsiyasının sadəcə bir dinin müjdəçisi və insanlığı doğru yola yönləndirən Tanrı elçisi kimi deyil, yeni mədəniyyətin başlanğıcı kimi də dəyərləndirmişdir. Uzun zaman İslamın antik yunan fəlsəfəsi işığında şərh edilərək yalnış məqamlara yol verilməsini M.İqbal tənqid edir və onun əks arqumentlərini irəli sürür. M.İqbal islam alimləri tərəfindən ilk dəfə ortaya qoyulan elm, bilik və metodları önə çəkməklə və onları “Quran”dakı ayələrlə təsdiq etməklə müsəlman mədəniyyətinin mütərəqqi cəhətlərini göstərməyə çalışır.
çap et