İnsan zəkasının qüdrətindən qaynaqlanan cəhdlər keçmişdə də, indi də muharibə və münaqişələrdən qurtulmağın yollarının axtarışları ilə müşayiət edilib. Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində özünə yer alan "Həll olunmayan münaqişə yoxdur" qənaəti də təsdiqləyir ki, beynəlxalq təşkilatlar, regional dövlətlər kollektiv şəklində, müstəsna hallarda isə tək-tək dövlətlər müharibələrin dayandırılmasında vasitəçilikdən yan ötməyib.
Son dərəcə əhəmiyyətli və xeyirxah addım olmasına baxmayaraq, vasitəçilik və sülhyaratma həmişə fikir ayrılıqlarına səbəb olub. Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl hər hansı bir təşkilat olmadığından, sülhyaratma addımlarının yalnız 1945-ci ildə BMT-nin yaranmasından sonrakı dövrdən başladığına diqqət yetirməliyik. Bunu rəqəmlərin dili ilə ifadə etsək, daha anlaşıqlı olar. BMT-nin movcud olduğu illər ərzində 80 dövlətin hərbi birləşmələri və digər təyinatlı mütəxəssislər sülhyaratmada iştirak ediblər.
Müstəqil Azərbaycan dövləti də bu istiqamətdə müəyyən təcrübəsi olan dövlətlərdən sayılır. Qeyd edək ki, Azərbaycan da 1999-cu ildən etibarən sülhməramlı əməliyyatlarda iştirak etməkdədir.
Dünyanın digər dövlətləri kimi, Rusiyanın da bu istiqamətdə kifayər qədər təcrübəsi var. Məlumatlarda bu dövlətin 12 min hərbçisinin BMT-nin mandatı altında sülhməramlı əməliyyatlarda iştirakı əks olunur. Sonuncu addım isə hələ bu statistikaya daxil edilməyib. Söhbət 2020-ci ilin noyabrın 10-da Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev, Rusiya Federasiyası Prezidenti Vladimir Putin və Ermənistan Respublikasının Baş naziri Nikol Paşinyanın imzaladığı birgə Bəyanata əsasən Dağlıq Qarabağ ərazisinə göndərdiyi 1960 nəfərlik sülhyaratma qüvvələrindən gedir. Digər tərəfdən, ictimai dairələdə bu hadisə ətrafında müxtəlif və əsaslı düşüncələr səslənir və proqnozlar ortaya qoyulur. Zənnimizcə, son iki ay ərzində Qarabağda baş verənlərə bir qədər geniş elmi yanaşma tələb olunur.
Sülhyaratmanın münaqişəni tamamilə aradan götürmə vasitəsi olmasına elmi-nəzəri müstəvidə də tam əminlik öz təsdiqini tapmır. Böyük dövlətlərin silahlı qarşıdurmaya son qoymaq səmtində atdığı bu tipli addımlarla dünyanın siyasi arenasında öz imicini möhkəmləndirmək məqsədini güdür. Gerçəkdə isə sülhyaratmanın özü də münaqişənin qeyri-ənənəvi davamına bənzəyir. Xatırladaq ki, diplomatiyanı da müharibələrin qeyri-hərbi vasitələrlə davamı adlandırırlar. Məhz ona görə də sülhyaratma prosesinə siyasi bir proses və yaxud dövlətlərin, beynəlxalq təşkilatların əlaqələndirilmiş formada davranışı kimi də baxmaq olar.
Britaniyalı tədqiqatçı Ç.Dobbi sülhyaratmanın mövcud formalarını sistemləşdirərək beş qrupda baxılmasını təklif edir.
1. Münaqişənin qabaqlanması: Bu zaman hadisələr ardıcıllıqla izlənilir və böhran vəziyyətindən açıq münaqişəyə keçəcəyi ehtimalı yüksəldiyi şəraitdə diplomatik səylərlə tərəfləri gətirmək məqsədi ilə danışıqlar intensivləşdirilir və preventiv olaraq münaqişə zonasına hərbi güc yerləşdirilir.
2. Humanitar yardım göstərilməsi: Bu addımda humanitar yardımlar göstərilir, qaçqınların və məcburi yerdəyişməyə məruz qalmış insanların öz yerlərinə qayıtması təmin olunur, onların təhlükəsizliyinə şərait yaradılır. Münaqişədən əziyyət çəkən mülki əhaliyə iqtisadi və sosial yardımlar göstərilir.
3. Hərbi dəstək əməliyyatları: Bu addım daxili qarşıdurma şəraitində olan siyasi qüvvələr arasında hakimiyyətin qan tökülmədən ötürülməsinə dəstək verilir, münaqişədə olan tərəflərin tərkisilah olunmasına, buraxılmasına, dinc həyata qayıtmasına şərait yaradılır.
4. Hərbisizləşdirmə əməliyyatları: Bu zaman silahlı birləşmələrin tərkisilah olması (silahları təhvil verməsi), mövqelərini tərk etməsi, təhlükəsizlik zonasının yaradılması və s. addımlar nəzərdə tutulur. Bu əməliyyatlar həm də bir sıra reabilitasiya yönümlu tədbirlərə yol açır, keçmiş silahlıların dinc həyata qayıtmasına hesablanır.
5. Hərəkətin (yerdəyişmənin) məhdudlaşdırılması: Sülhyaratma təcrübəsi göstərir ki, münaqişə tərəflərindən hansısa öz əməllərini gizli davam etdirməyə meyilli olur, necə deyərlər, "Saman altından su axıdır" və münaqişənin yenidən alovlanmasına şübhə yaranır. Məhz belə olduqda sərbəst gediş-gəliş məhdudlaşdırıla bilər.
Bu gün 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanan üçtərəfli bəyanatla yaradılan beş kilometr enindəki dəhlizə və Xankəndinə aparan yola nəzarəti həyata keçirən rusiyalı sülhməramlılar deyəsən, bu istiqamətdə hər şeyi nəzarətdən kənarda qoyublar. Halbuki dəhliz yalnız mülki əhalinin öz evlərinə qayıtması üçün deyil, həm də erməni silahlılarının torpaqlarımızdan maneəsiz çıxıb getmələri üçün nəzərdə tutulub. Təəssüf ki, sənəd imzalanandan sonrakı dövrdə də bizim nəzarət etmədiyimiz ərazilərdə yetərli sayda əlisilahlı yuvalanmışdı və təsdiqləndi ki, onların bu ərazilərə gəlişi atəşkəsdən sonra baş tutmuşdu. Bəs sülhməramlılar hansı haqla buna göz yummuşdular? Hər dəfə Rusiya tərəfi Xankəndinə qayıdan insanların sayını böyük fəxrlə dilə gətirir. Bu günə qədər 50 mindən artıq erməni Rusiya sülhməramlılarının böyük canfəşanlığı ilə geri qayıdıb. Ancaq bunların kimliyi haqqında isə bizə heç nə məlum deyil. Belə olmasaydı, heç bir statusu olmadığı halda burada, bizim torpaqlarımızda, özünü hələ də prezident kimi aparanlarla, üzdən-iraq nazirlərlə Rusiya sülhməramlıları yeni-yeni istiqamətlərdə "humanitar işbirliyi" qurmazdılar. Axı onların buna heç bir səlahiyyəti yoxdur. Xankəndinə qayıdanlara ev-ev gəzib tibbi yardım göstərən rusiyalı həkimlər, xəstəxana, doğum evi tikən, çoxmənzilli binalar layihələşdirən fövqəladə hallar əməkdaşları doğurdanmı humanitar təfəkkürə qabil olduqlarını təsdiqləyirlər? Məhz bu məqamda yenə də türk qardaşlarımızın qəti inadı ilə Rusiya ilə imzaladığı memoranduma əsasən birgə monitorinq qrupunun yaradılmasını alqışlamaq lazımdır. Yalnız bundan sonra 10 noyabrdan üzü bəri Qarabağda davam edən sülhyaratma prosesində Rusiya sülhməramlılarının hansı addımları hansı şəkildə atdığına nəzər yetirmək mümkün olacaq. Çünki yazılanlar bir çox hallarda elə kağız üzərində qalır, yaxud yazılanların tam mənası fərqli interperitasiya olunur. Rusiya sülhməramlıları bir çox addımlarını bizim arzulamadığımız ardıcıllıqda həyata keçirirlər və özü də yubadılmadan, əhəmiyyətinə diqqət ayırmadan. 44 günlük müharibə günlərində xeyli sayda mülki əhali Ermənistanda sığınacaq tapmışdı.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bütün müsahibələrində aydın şəkildə bəyan etmişdi ki, biz Qarabağın erməni əhalisinin bütün hüquqlarını müdafiə etməyə hazırıq. Ardınca Rusiya Prezidenti Vladimir Putin də Qarabğın Azərbaycan ərazisi olduğunu dünyaya çatdırdi. Bəs bundan sonra hansı məntiqlə rusiyalı sülhməramlı kontingentin komandanlığı əli xalqımızın qanına batan cinayətkarlarla əslində, öz funksiyalarına heç bir aidiyyəti olmayan fəaliyyət nümayiş etdirir? Birinci növbədə, Azərbaycana qayıdan hər bir erməni Azərbaycan bayrağının altından keçərək bu dövlətin vətəndaşı olaraq onun qanunları ilə yaşayacağını de-fakto təsdiqləməli idi, pasportunu təhvil verməli, nəqliyyat vasitəsinin qeydiyyatını aparmalı idi. Əksinə olaraq, müharibənin nəticələrindən əməlli-başlı dərs almayan ermənilər öz bayraqlarını Rusiya bayrağı ilə yanaşı asırlar. Buna nə demək olar? Necə olur ki, Ermənistanın xarici işlər naziri Xankəndinə gəlir? Bəlkə yuxarıda sadaladığımız funksiyalardan beşincisindən (hərəkətin məhdudlaşdırılması) onların heç xəbəri yoxdur? Diplomatiyada ən çətin şey dillə deyilməyəni anlamaqdır. 30 ilə yaxın dövrdə şəhər və kəndlərimizi xarabazara çevirənlər bilməlidir ki, artıq başqalarının qoltuğuna qısılıb öz havalarında oynaya bilməyəcəklər. Bu şans onlara yalnız yaşamaq üçün verilib. Biz daha müqəddəs şəhidlərimizin qanı bahasına qaytardığımız VƏTƏN torpaqlarımızın bir qarışını da siyasət oyununa qurban verməyəcəyik.
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyələrində sülhyaratmanın təbiətinin axıra qədər öyrənilmədiyini nəzərə alsaq, bu əmələ geniş anlamda "güc" müstəvisində baxmaq tələb olunur. Sülhyaratmanı isə birbaşa qeyri-hərbi və yaxud "mülayim güc" adlandırmağın özü də çətindir. Xarici siyasətinin ardıcıl dəyişkənliyini nəzərə alsaq, böyük dövlətlərin hadisə və prosesləri qabaqcadan öz istəkləri məcrasına yönəltmək cəhdini onların strateji davranışının təməlində dayandığının şahidi olarıq. Bir vaxtlar ABŞ dövlət katibi Hillari Klinton uzaqgörənliklə deyirdi: "Bizim "ağıllı güc"dən istifadə etməyimiz qaçılmazdır. Bir qədər də dərinə baş vursaq, əminliklə sülhyaratmanı da "ağıllı güc" kateqoriyasına daxil edə bilərik. Ziddiyyətli yaşam tərzindən yaxa qurtarmayan dünyada sülh və inkişafın harmoniyasını qurmaq məqsədi daşıyan gücə, adının hansı şəkildə ifadə olunmasından asılı olmayaraq, bütün dövrlərdə ehtiyac olub, indi də var.
"Ağıllı güc" dövlətin öz ehtiyatlarını gözlənilən nəticələrin gerçəkləşməsinə hesablanan strategiyaya yönəltmək bacarığıdır. Hər bir dövlətin böyük strategiyası onun liderinin milli təhlükəsizliyi təmin etmək, zəngin həyat tərzinə nail olmaq və identikliyini qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Yaşadığımız günlər, şahidi olduğumuz hadisələr, dövlət başçımızın atdığı bütün addımlar bizi inandırır ki, bizim ağlımız da, gücümüz də bizimlə tərəfdaşlıq münasibətlərində olanlara bəllidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2020-ci ilin yekunlarına dair müşavirədə səsləndirdiyi fikirlər də məhz hər bir soydaşımızın müharibədən sonrakı həssaslıqlarına biganə olmadığından və heç vaxt olmayacağından qaynaqlanır. Həm sülhyaratma pərdəsi altında erməni oyunbazlığına qatılanlara və həm Ermənistan siyasi rəhbərliyinə Prezidentin "Qarabağ Azərbaycandır!" nidasını ömürlük unutmamaq üçün son xəbərdarlıq oldu. Yəqin ki, bundan sonra siyasi diplomatik leksikonda artıq işləklik qazananan "yumruq gücü" termininidən söz düşəndə yenilməz Azərbaycan Ordusunun Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin havada düyünlənən əli göz önünə gələcək. Axı bu, adi bir jest deyil, ZƏFƏR SİMVOLUDUR.
Hələ ki, proseslərin əməkdaşlıq məcrasında davam etdirilməsi üçün imkanlar genişdir. Bunu 2021-ci il 11 yanvar Moskva görüşü də təsdiqlədi. Heç şübhəsiz ki, nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizlərinin açılması nəticə etibarilə tərəflərə fayda gətirəcək. Hələ orta əsrlərdə fransız mütəfəkkiri Emerik Kryuse hərbi qarşıdurmaların ziyanlı olmasına işarə edərək yazırdı ki, "insanların rifahı naminə yollar salınmalı, ticarət inkişaf etdirilməlidir. Bilmək lazımdır ki, tacir əsgərdən daha çox fayda gətirir". Moskvada üçtərəfli bəyanat da məhz bu istəklə imzalanıb.
Vəliyulla CƏFƏROV
Bakı Dövlət Universiteti Diplomatiya və müasir inteqrasiya prosesləri kafedrasının dosenti
çap et