Çox illər öncə Moskvada bir söhbətimizi xatırlayıram. Açıq şəkildə dedin ki, “niyə siz (yəni o zaman üzdə olan gənc tənqidçilər) ancaq bir qrupdan yazırsınız? Nə Azərbaycan şeiri, nə də Azərbaycan nəsri bu bir qrupdan ibarət deyil ki?” Mən də təxminən belə bir canqurtaran cavab verdim: “Şəxsən mənim məqsədim çağdaş Azərbaycan şeirindən və ya nəsrindən bütöv, fundamental yazmaq deyil. Mən öz zövqümün ölçüsündə maraqlı bildiyim problemlərdən yazıram”. Gənclik ötkəmliyi ilə deyilsə də, bu söhbət təsadüfi deyildi.Sənin də nə qədər iddialı bir şair və ədəbiyyat, mədəniyyət adamı olduğunuzu mən gözəl bilirdim. O vaxt çox yaxın olmasaq da ziyalı parametrlərin mənə yaxşı tanış idi. Xüsusilə Anarın “Qobustan”da,Ə.Əylislinin “Azərbaycanda”, Y. Səmədoğlunun “Ulduz”da, İsaq İbrahimovun və Elçinin Yazıçılar Birliyində, Mövlud Süleymanlının, Vaqif Əlixanlının radioda, Vidadi Paşayevin “Gənclik” nəşriyyatında, S.Rüstəmxanlının “Yazıçı” nəşriyyatında, Vidadi Məmmədovun, Natiq Səfərovun çayxanada etdiklərini sən “Gənclik” nəşriyyatında edirdin.
Bu prosesi dəqiq adı yeniləşmə, yenilik arayışları ,özünəqayıdış, özünüdərk idi, Qərb-Şərq düşüncə sintezinin yenidən xalqa qayıdışı və sovet ideologiyasının yaratdığı çox böyük əngəllərlə mübarizə idi.
Stalin buzlarını əridən Xruşşov qatı antimodernist və qurama bir siyasətçi olsa da, buzların çatlamasında onun əhəmiyyətli rolu, missiyası var idi.
Azərbaycanda hər 15-20 ildən bir başı kəsilən ziyalı nəslinin yeni bir qanadı mədəniyyətdə bəhrə vermiş, İsa Hüseynov, İsmayıl Şıxlı, Sabir Əhmədli, Çingiz Hüseynov kimi yeni vizyonlu, qələmli ədəbiyyat adamları, Qara Qarayev, Arif Məlikov kimi daha sonralar Vaqif Mustafazadə, Tahir Salahov kimi sənət adamları yeni baxışla Mirzə Cəlilin, Sabirin, Üzeyir bəyin, Ə.Hüseynzadənin, Əhməd Ağaoğlunun, Müşfiqin böyük Qərb-Şərq sintezini bərpa etmək yoluna çıxmaqla əslində Azərbaycan Demokratik Respublikasından, bilavasitə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və onun silahdaşlarından, fikirdaşlarından gələn böyük əqidə yolunu təmizləməyə başlamış, yeni şərtlərlə əzəli və əbədi kriterlərə, milli –demokratik dəyərlərə yol açmağa başlamışdılar.
Dəmir divarlar, sərt təqiblər, ideoloji tabuların üsulları, fəndləri külli miqdarda problemlər yaratsa da, bir-birinə yaxın olan bu iki nəslin 50-ci illərin sonlarından başlayan düşüncə mücadiləsi yalnız yeni mədəniyyət faktı deyil, Xudu Məmmədovun, Azad Mirzəcanzadənin, Süleyman Əliyarlının, sonradan Aydın Məmmədovun adı ilə bağlı elm faktı, Anarın, Y. Səmədoğlunun, Elçinin, İsi Məlikzadənin, Fərman Kərimzadənin, Vaqif Səmədoğlunun, Fikrət Qocanın, Isa İsmayılzadənin, daha sonralar sənin, Ramiz Rövşənin, Vaqif Nəsibin, Sabir Rüstəmxanlının, Vaqif Bayatlının, Seyran Səxavətin... adı ilə bağlı yeni ədəbiyyat gerçəkliyi idi. Bu gerçəklikdə mən Ənvər Məmmədxanlı, İlyas Əfəndiyev, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Xəlil Rza ədəbi şəxsiyyətlərini, düşüncə və fikir adamlarını unutmuram və yuxarıda vurğuladığım “ədəbi zövq” kriterinin yol açdığı subyektivliyi, təbii ki, birtərəfli baxışı da gizlətmək istəmirəm.
Əslində Məmməd müəllim, bu əbədi, elmi siyasi axınların gücünü, xidmətlərini, dəyərini, qiymətini anlamaq və dərk etmək üçün çox yazılmalı, yaxın və əlbəttə ki, nisbətən uzaq tarixin bir çox məsələlərinə yenidən baxılmalıdı.Ətrafına topladığın o gənclər ədəbiyyat dərnəklərindən, çayxanalardan, universitet-komsomol hay-küyündən uzaq olan başqa cür düşünənlər idi. “Azərbaycan”la, “Qobustan”la, “Ulduz”la bərabər çiyin-çiyinə, həm də onlardan fərqli vizyonda çalışmaq, mariginal düşüncəni toplamaq, bütövləşdirmək olduqca vacib idi və olduqca da böyük işlər görüldü. Əgər “Gənclik” olmasaydı Nəcəf Nəcəfovun rəhbərlik etdiyi yeni jurnalistika olmayacaqdı.
Məmməd müəllim, Elçibəy dövründə Azərbaycan televiziyasına rəhbərlik etdin. O zaman mən də hökumətdə işləyirdim, arabir görüşürdük. Bu ağır zamanda sizin” Aşıq məktəbi” adlı konsepsiyanızın özümüzünkülər tərəfindən nə qədər tənqid edildiyinin şahidlərindən biri də mənəm. Aşıq sənətini ictimai-siyasi fikir meydanına qoşan, “muğam-aşıq” sənəti bütövlüyünü konsepsiyalaşdıran ziyalılardan biri də sənsən desəm, həqiqətini demiş olaram.
İndi Türkiyəyə doğma kəndindən, ata evindən gətirdiyin təmizliyin, cəsarətin işığında yaşayırsan. Türkiyə bizim ikinci vətənimiz, doğma yurdumuz olsa da, can yerimiz Azərbaycandır.
Məmməd İsmayıl qələmiylə, zəhmətiylə yaşayır. Amma Məmməd İsmayıl bu dünyaya yalnız uşaqlarını saxlamaq, ailəsini dolandırmaq üçün gəlməyib. O gəlib ki, bu dünyaya anasının öyrətdiyi bir kəlmə sözü desin, anasından aldığı bərəkəti paylaşsın.
Məmməd İsmayılın missiyasını anlamayanlar bizim dilimizi, şeirimizi, mədəniyyətimizi, mənliyimizi anlamayanlardır.
Bu yaxınlarda ünlü alim V.Jirmunskidən tərcümə etdiyin “Türk qəhrəman eposu” kitabını oxudum. Sizə ürəkdən təşəkkür edirəm. Bu tərcümə mənə Əli bəy Hüseynzadənin Adam Smitdən türkcəyə çevirdiklərini xatırlatdı. Çox sağ olun.
Məmməd müəllim, sizi ən yaxşı anlayanlardan biri də mənən. Amma yenə də şükür. Şükür ki, minlərlə tələbələrin, yetirmələrin var. Şükür ki, qələmin əlindədir və o qələm 50 ilk bundan öncəki kimi vicdanının, əqidənin, ürəyinin dediyini yazır. Çox şükür ki, övladlarınla qürur duyursan və əsla onlardan şikayət eşitmirsən.
Qədim şumerlər deyərdilər ki, insan taleyinin ardınca gedir. Taleyin sənin yazdıqlarındır.
Dünyada ondan başqa nə qalacaq ki, Məmməd qardaş? Sənə və balalarına can sağlığı, xoşbəxtlik arzulayıram. Səndən az yazsam da, səni düşünən, sözünə ehtiyacı olan adamlardan biri də mənəm. Sənin yetirmələrindən biri də mənim yerlim idi –rəhmətlik şair Hüseyn Əfəndi. Onun bir dəfə ah çəkib dediyi bir sözü heç unutmuram: “Məmməd İsmayıl kimi adamlar olmasa, bu dünyanın dərdini çəkmək olmaz, ay müəllim”. Sonra buna yaxın sözü rəhmətlik Akif Səməddən eşitdim. İndi Çanaqqala Universitetini qurtaran tələbələrdən eşidirəm. Və əlbəttə ki, ürəkdən sevinirəm, qürur duyuram.
Haqq nəzilər, üzülməz, Məmməd müəllim.
Tanrı səni qorusun, şair qardaşım.
Hörmət və ehtiramla,
Kamil Vəli Nərimanoğlu
İstanbul, 5 mart 2014
çap et