Xalqımızın bitib-tükənməyən sərvəti olan, folklor materialları, şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri hər zaman toplayıcılarını sevindirir, eyni zamanda, bu cür toplama prosesləri yeni nümunələrin ortaya çıxmasına, xalqımızın mənəvi tarixi haqqında gizli qatların aşkarlanmasına səbəb olur.
Bu mənada AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları hər ilin aprel-oktyabr ayları ərzində muxtar respublikanın yaşayış məntəqələrində olur, daha çox uzunömürlü, yaşlı insanlarla söhbətlər edir, folklor nümunələri, yeni dialektoloji materiallar, dil faktları, şivə və ləhcə xüsusiyyətlərini üzə çıxarır, toponomik və onomastik məqamları aşkar etməyə çalışırlar. Bu ekspedisiyalar zamanı elmi heyətlərdə də qarışıq komandalar təşkil edilir və hər hansı informatorla eyni anda həm folklor istiqamətli, həm dil istiqamətli söhbətlər edilərək məlumatlar qeydə alınır.
Ekspedisiyalara uzun illərdən bəri gedilsə də, hər dəfəsində açılmayan, xəzinə dolu sandıqlarla rastlaşırıq. Bu dəfəki səfərimiz də yeni faktların üzə çıxarılması ilə biz tədqiqatçı və toplayıcıları sevindirdi. Çünki indiyə qədər qarşılaşmadığımız dil faktları və folklor nümunələri ilə tanış olduq. Naxçıvanın incisi sayılan, hər cəhətdən öz zənginliyi ilə digər bölgələrdən seçilən Ordubad rayonunun Dəstə kəndində üz tutduğumuz bir evdə adları Zəhra olan iki nənə ilə söhbətimiz folklor və dil faktlarını zənginləşdirdi.
Yüksək qonaqpərvərlik mədəniyyəti ilə seçilən ordubadlılar səfərimizin məqsədi olan mənəvi yaddaş xəzinəsindən qiymətli daş-qaşlar toplama məqsədimizdə də öz qonaqpərvərliklərini əsirgəmədilər.
Azərbaycanda ailə dəyərləri hər zaman qorunmuş və yüksək tutulmuşdur. Bu gün də bu belə davam edir. Xalqımız ailə böyüklərinə hörmət etməyi uşaqlara körpəlikdən öyrədirlər. Bu hörmətin içində özündən böyüklərə öz adları ilə deyil, tutduğu statusa görə müraciət olunmasına da xüsusi diqqət yetirilir. Bunun üçün də ailə fərdlərinə müraciət üçün lüğətimizdə müəyyən dil vahidləri mövcuddur. Məsələn ata, ana, bacı, qardaş, əmi, xala, qayın, baldız, qayınarvadı və s. Bu adlar ədəbi dil faktı olduğu üçün hər kəs tərəfindən bilinir. Ancaq bölgələrimizdə bir sıra fərqli müraciətlər də qarşımıza çıxır. Məhz biz də Zəhra nənələrdən bu mənada ilk dəfə eşitdiyimiz qohumlara müraciət etiketlərini böyük sevinclə və maraqla qeydə aldıq. Özünəməxsus şirin şivə xüsusiyyətləri olan Ordubad regionuna uyğun şirinliklə danışan Zəhra Qənbərova ailədə "qəyin"lərə (qayınlara) bu kəndə məxsus müraciət formalarından danışdı. Belə ki, çox qardaşlı ailəyə gəlin gələn qız öz qayınlarına böyükdən kiçiyə olmaqla aşağıdakı şəkildə müraciət edir:
"Mirzə" - böyük qəyin
"Ağadadaş" - ikinci qəyin
"Baladadaş" - üçüncü qəyin
"Dadaş" - ən kiçik qəyin
Qayınlarda olduğu kimi, qayınarvadları da bu kənddə böyükdən kiçiyə belə adlandırılır:
"Hanımcanı" - böyük qayınarvadı
"Şirincanı" - kiçik qayınarvadı
"Sonacanı" - ondan kiçik qayınarvadı
"Həmdəmcanı" - yaşıd olan qayınarvadı
Zəhra nənələr yaşadıqları Ordubad rayonunun Dəstə kəndində baldızlara da yaşa, yaxud böyük-kiçikliyinə görə xüsusi xitabla müraciət edirlər. Belə ki, baldızlar böyükdən kiçiyə görə belə adlandırılırlar:
"Şahbacı" - böyük baldız
"Ağabacı" - ortancıl baldız
"Balabacı" - kiçik baldız
Bu müraciətlərin hər biri təkcə bizim üçün deyil, aid olduğu elm sahələrimiz üçün də yeni oldu. Bundan əlavə, bu müraciətlər bir daha xalqmızın ailəyə, özündən böyüklərə və kiçiklərə olan hörmətini göstərir. Deməli, gəlinlər hörmət mənasında baldıza, qayına, qayınarvadına adları ilə deyil, onları ifadə edən daha fərqli əzizləyici adlarla müraciət edirlərmiş. Sevindirici haldır ki, bu adlar bu gündə həmin bölgədə yaşayır. Maraqlı məqam həm də odur ki, bundan əvvəlki dövrlərə aid nə hər hansı bir yazılı mənbədə, nə toplama mətnlərində, nə dilçilik, dialect materialında, nə də yazıçı və şairlərimizin əsərləridə tam şəkildə bu müraciət şəkillərinə rast gəlinmişdir.
Bu baxımdan qeyd edək ki, bu adlar dialektoloqlar kimi, folklorçulara da dəyərli material oldu. Və bəzi folklor mətnlərində ayrı-ayrı nümunələrdə ifadə olunan belə sözlərin mənasını tam aydın şəkildə başa düşməyimizə gətirib çıxartdı.
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşları olaraq bu cür ekspedisiyalarda əldə etdiyimiz hər bir yeni nümunə xalqımızın zəngin söz yaradıcılığının üzə çıxarılması baxımından bizə böyük sevinc bəxş edir. Elmi dövriyyəyə yeni materiallar qazandırır.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunun Dəstə kəndində qarşımıza çıxan, qayın, qayınarvadı və baldıza bu cür müraciət şəkillərinin ölkəmizin digər bölgələrində də olub-olmadığını deyə bilmərik. Lakin bu cür toplama prosesləri özlüyündə ölkəmizin digər bölgələrində də bu cür dil faktlarının olma ehtimalını düşünməyə əsas verir. İstər sadə oxucular, istərsə də elm adamları Azərbaycanın digər şəhər, qəsəbə və kəndlərində, hər hansı bir yaşayış məntəqəsində bu cür müraciətlərin olduğunu müşahidə ediblərsə, onu qəzet vasitəsi ilə bizə bildirsələr, qarşılıqlı elmi müqayisələrə və ortaq elmi araşdırmalara böyük köməklik etmiş olarlar.
Biz əminik ki, zəngin xalq yaradıcılığına sahib olan xalqımızın hər bir nümayəndəsinin sinəsi açılmamış xəzinələrlə zəngindir. Hər gedilən ekspedisiyalar da bizə yeni-yeni xəzinələri üzə çıxarmağa köməklik edəcəkdir.
Çinarə RZAYEVA
Nuray ƏLİYEVA
Elxan YURDOĞLU
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşları, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları
çap et