Bəhram bütün hökmdarlar içərisində tayı-bərabəri olmayan biri idi. O, ədəb elmlərindəndən xəbərdar, bir çox dillərdə fəsahətli idi. O, yığıncaq və mərasimlərdə ərəbcə, hədiyyələr əta edərkən farsca, qara camaatla dəri dilində, covkan oyununda pəhləvi, döyüşərkən türk, ov edərkən zabili (Sistan), fiqhlə məşğul olarkən ibri, tibb barədə hind, astrologiya barədə roman dilində danışırdı. Bəhram gəmiçilərlə nəbati, qadınlarla hirəvi (Herat) dillərində danışırdı. (əs-Səalibi)
"Həft peykər"də farsların "ərəb tərbiyəsi görmüş çöllü" adlandırdığı Sasani şahı Bəhram Gur barədə yuxarıda deyilənlər məşhur ərəb alimi Əbu Mənsur əs-Səalibinin "Ğurər əxbər muluk əl-furs" əsərindən götürülüb. Bu yazıya məhz belə bir başlanğıc verməyimizə səbəb əs-Səalibinin Nizami qəhrəmanının kosmopolitan ruhunu olduqca dolğun əks etdirməsidir. Bəli, Nizami bu əsərdə "Şahnamə"dən təsirlənib, "Şahnamə" qəhrəmanının dastanını söyləyib, amma tam fərqli bir obraz, fərqli süjet və kompozisiya yaradıb ki, bu da onu Firdovsidən daha çox ərəb müəllifləri ilə yaxınlaşdırır.
Kosmopolitan düşüncə, multukultural dəyərlərin gündəmə gətirilməsi o dövrdə yalnız Nizamiyə deyil, İslam dünyasında bir çox müəlliflərə xas cəhət idi. Səbəb İspaniyadan tutmuş Çinədək böyük bir ərazinin özünün İslam çərçivəsinə sığmayan rəngarəng xarakteri idi.
Marşal Hodgson İslam mədəniyyətinin yayıldığı böyük ərazilərdə yaranan mədəniyyətin, fikir və düşüncə məhsullarının yalnız İslamla bağlı olmayıb, həm də İslama tapınmış xalqların qədim bilgilərini, inanc və adətlərini əks etdirdiyini iddia edərək "İslamicate" (İslamicate - İslam üslubunda) terminini işə saldı. İslamicate, adətən, İslamın yayıldığı coğrafi ərazilərə xas mədəniyyətlə əlaqəli işlənir. Bu ərazilərdə yaranan müxtəlif din və dil daşıyıcılarının yaradıcılıq nümunələri məhz İslamicate xarakterində olub özündə İslamla yanaşı, qədim Ellin mədəniyyətini, yunan fəlsəfi fikrini, həm monoteist dinləri, həm də əski dini inancları, zərdüştlik, manixeyçilik kimi konfessiyaları cəmləyir. Bu mədəniyyətin əsas yazıları ərəb və fars dillərində olsa da, o, beynəlmiləl xarakter daşıyır.
Bundan əlavə, Marşal Hodgsonun fars mədəniyyətinin və fars dilinin yayıldığı ərazilərdəki mədəniyyətlə bağlı "Persianate" terminini işlətdiyini görürük. Marşal Hodgsonun bu mülahizələri əslində İslam mədəniyyəti, yaxud fars ədəbiyyatı, fars mədəniyyəti kimi məşhurlaşan ədəbi-mədəni proseslərin daha dərin qatlara və daha dərin əhatə dairəsinə malik olduğunu göstərir. Cənub qonşularımızın öz adlarına çıxdıqları böyük bir mədəni irsin də həm qaynaqlarının, həm də yarandığı mühitin çox rəngarəngliyi və yalnız dil baxımından fars olması qəbul olunmalıdır.
Çex alimi Yan Rıpka isə Xaqani yaradıcılığından bəhs edərkən belə bir şairin divanının məhz müsəlman və xristian dünyalarının sıx dini-mədəni əlaqələrə malik olduğu Zaqafqaziya mühitində yetişə bildiyini vurğulayır. Eyni fikirləri Nizami poeziyası barədə də söyləyə bilərik. Böyük şairimiz Nizaminin ədəbi yaradıcılığı konkret dini, etnik və coğrafi çərçivəyə sığmayan bəşəri irsdir. Sanki şair yaşlandıqca ümumbəşəri dəyərlərin əhəmiyyətini daha dərindən anlayıb məhz bu məqsədlə kosmopolitan ruhlu "Yeddi gözəl"i yaratmışdır.
Nizaminin dövründə dünya anlamı coğrafi baxımdan yeddi iqlimlə bağlı idi. Nizami də yeddi iqlim gözəlinin timsalında bəşəri bir əsər - romantik-erotik, əxlaqi-didaktik və qəhrəmanlıq poeması yaradır və bura hətta astroloji elementlər daxil etməyi də unutmur. Amma əsərin xarakteristikası bununla bitmir; şair, görünür, onu illər boyu düşündürən bir sıra məsələləri, qu quşunun son nəğməsi kimi, bu əsərə saxlayır.
Əsərdə ərəb tarixi və mədəniyyəti ilə sıx bağlılıq mövcuddur. Nizami ilk baxışda Firdovsinin yolu ilə gedərək bir Sasani hökmdarının hekayətini verir. Amma Firdovsinin çoxsaylı qəhrəmanları içərisində məhz V Bəhramın - ərəb mühitində böyümüş şahzadənin seçilməsi də təsadüfi deyil. Burada şair istər-istəməz ərəb-əcəm münasibətlərini gündəmə gətirir. Nizaminin böyük ustalıqla nəzmə çəkdiyi mövzu, əslində, ərəb müəlliflərinin çox sevdiyi bir dövrü, İslamaqədərki ərəb tarixinin ən şanlı dönəmini əks etdirir. Belə bir dönəm Nizamiyə qədim ərəb mədəniyyətini, həyat tərzini, adət və ənənələrini tərifləmək imkanı verir. Digər tərəfdən, şair romalı bir memarın - Simnarın və yeddi iqlimi təmsil edən gözəllərin obrazını yaratmaqla əsərinin etnik-mədəni əhatə dairəsini daha da genişləndirmiş olur.
Ərəb mənbələrinə xas belə bir cəhət var ki, bu əsərlər adətən bir-birini təkrarlayırlar. Müəyyən mövzunu gündəmə gətirən alimin məqsədindən asılı olmayaraq, sonrakılar da onun dediklərini təkrarlayırlar. Bir şüubi müəllif bu təkrarçılıq müstəvisində ərəbləri tərifləyə bildiyi kimi, bir ərəb təəssübkeşi də əcəm düşüncəsini əks etdirən xəbərləri yayımlaya bilər. Eyni hal Nizaminin "Həft peykər"inin ərəb qaynaqlarında da nəzərə çarpır. Eyni xəbərlər müxtəlif dini-etnik təmayüllü alimlərin əsərində əks olunur. Bu zaman xəbərin qaynağını müəyyənləşdirmək üçün tarixi-xronoloji ardıcıllığa nəzər salmalı oluruq.
Qeyd etmək lazımdır ki, qədim ərəb tarixi ilə bağlı bir çox xəbərlər kimi, Nemanın və Bəhramın əhvalatının da ərəb tarix elminin banisi Hişam ibn Muhamməd əl-Kəlbiyə (v. 819) aid edildiyini görürük. Əl-Kəlbinin bu barədə konkret bir əsəri zəmanəmizədək çatmamış, ona edilən istinadların çoxu rəvayətçilər silsiləsi ilə şifahi ənənəyə əsaslanmışdır. Ümumilikdə isə, ərəb mənbələrinin bu mövzu ilə bağlı xəbərləri bir tərəfdən əsərin kosmopolitan ruhuna işıq salır, digər tərəfdən isə ərəb antişüubiyyə hərəkatı ilə səsləşir. Bu səbəbdən, bu yazını "Həft peykər"in ərəb qaynaqlarını öyrənməklə başlamağı məqsədəuyğun hesab edirik.
"Həft peykər"in ərəb qaynaqları
Beləliklə, mövzunun mahiyyətinə varmaq üçün ilk öncə Nizami poemasının ərəb qaynaqları barədə məlumat verək. Poemada cərəyan edən hadisələrin böyük bir qismi həm ərazi, həm də tarix baxımından ərəblərlə bağlıdır. Digər tərəfdən, bu əsərin qaynaqları içərisində ərəb mənbələrinin böyük çəkisi vardır. Nizaminin bu əsəri yazmaqda məqsəd və məramı məhz ərəb mənbələrinin araşdırılması ilə aydınlaşır, onun bir çox motivləri, fikir və deyimləri ərəb mənbələri işığında müəyyənləşir. Digər tərəfdən, şairin öz dövrü ilə bağlı bəzi hadisə və məsələlər də (məs. atabəylik təsisatı) qədim ərəb xəbərlərinə, bəzən də əfsanə və rəvayətlərə bürünmüş şəkildə canlandırılır.
Nizami "Həft peykər"i yazarkən "gizli kitabları araşdırdığını, dünyanın ucqarlarından ərəb və dəri dillərində kitablar əldə etdiyini, Əl-Buxarini və ət-Təbərini oxuyub faydalandığını və başqa pərakəndə əsərlərlə tanış olduğunu" qeyd edir (Nizami Gəncəvi, Yeddi gözəl, Filoloji tərcümə, izahlar və qeydlər Rüstəm Əliyevindir. Bakı. "Elm" nəşriyyatı. 1983, s. 26). Əslində isə, Nizaminin qaynaqları yalnız ət-Təbəri və əl-Buxari ilə məhdudlaşmır və çox güman ki, o bu iki adı bir beyt daxilində həm də qafiyə naminə işlədib. "Yeddi gözəl"lə tanışlıq Nizaminin ərəb mənbələrindən azından bir ərəb ədibi kimi xəbərdar olmasından xəbər verir. Şairin ilk növbədə aşağıdakı mənbələrdən bəhrələndiyini zənn edə bilərik:
Ptolomeyin "Almagest" əsərinin ərəb tərcümələri və sabiliklə bağlı xəbərlər
Nizami kosmopolitan ruhlu, ümumbəşəri bir əsər yaratdığından onun yeddi iqlimlə bağlı düşüncələrlə tanışlığı təbii idi. Nizami əsərə Firdovsidən fərqli olaraq, yeddi iqlim gözəlinin hekayətlərini daxil edir.
İslam Şərqində yeddi iqlim fars və yunan olmaqla iki mənbədən qaynaqlanır. Nizamiyə yaxın fars mənbələri yeddi iqlimdən bəhs edib onu üçqat hikmət sahibi Hermesə aid etmişdir. İ.Y.Kraşkovski bu düşüncənin yunan kökünə üstünlük verir və göstərir ki, yeddi iqlimi fars coğrafiyasına bağlamaq cəhdləri olsa da, bu, sırf yunan mənşəli bir ideyadır. Həqiqətən də, "Yeddi iqlim" konsepsiyasının elm aləminə yunan elmi-fəlsəfi düşüncəsinin, ayrıca olaraq, Ptolomeyin gətirməsi qəbul olunmuş bir fikirdir. Kraşkovskiyə əsaslanıb Nizaminin məhz Ptolomeydən bəhrələndiyini qəbul edə bilərikmi?
Nizami Ptolomeyin "Almagest" əsəri ilə tanış ola bilərdi, çünki Nizamiyədək bu əsər beş dəfə ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Həmin tərcümələrdən yalnız ikisi - Həccac ibn Yusifə (bu şəxsi əməvilərin qəddar valisi Həccac ibn Yusiflə qarışıq salmamalı) və Abbasi xəlifəsi Mötədid Billahın (892-902) saray münəccimi, sabi inanclı Sabit ibn Qurraya aid tərcümələr zəmanəmizədək gəlib çatıb. Bakitəcfi göstərir ki, Nizamiyə qədər ərəbdilli ədəbiyyatda yeddi iqlimdən bir sıra tarix, coğrafiya və fəlsəfə alimləri (Hişam ibn Muhamməd əl-Kəlbi, əl-Kindi, əl-Məsudi, əl-İstəxri və b.) bəhs etmiş, eləcə də bəzi ərəb şairləri (Əbu l-Ətahiyə, ibn ər-Rumi) öz poeziyalarında bu barədə bilik nümayiş etdirmişlər. Ayrıca olaraq, yeddi iqlimlə bağlı İslam müqəddəslərinin, görkəmli şəxsiyyətlərin deyimləri, Əli ibn Əbi Talibə aid edilən kəlamlar da vardır: "Allaha and olsun ki, mənə əvəzində yeddi fələk altındakı yeddi iqlim üzərində (ağalıq) verilsə də, mən yuvasına buğda aparan bir qarışqanın belə haqqına toxunub Allaha qarşı çıxmaram" (Əli ibn Əbi Talib).
Beləliklə, artıq Nizami dövründə yeddi iqlim düşüncəsinin olduqca geniş yayılmasını iddia edə bilərik. Burada belə bir sual meydana çıxır: Nizami farsların həft keşvər ideyasından bəhrələnib, yoxsa yunanların yeddi iqlim konsepsiyasından?
Qeyd edək ki, bu iki düşüncə bir-birindən köklü şəkildə fərqlənir. Yunan yeddi iqlimi ("iqlim" sözü özü yunan mənşəli "climat"dan törəyib) müasir iqlim qurşaqlarına bənzər bir nəzəriyyədir. Burada iqlim anlayışı ekvatordan yaxınlıq və uzaqlıq prinsipi ilə ekvatora paralel üfqi xətlərlə müəyyənləşir. Nizamidə isə iqlimlər Çin, Hind, Xorasan, İran, Roma, Məşriq və s olmaqla, əsasən, ekvatora perpendikulyar xətlərlə bölünür ki, bu da fars həft keşvər anlamına daha yaxındır.
Paola Orsatti yazır ki, Nizamidə dünya yeddi ölkəyə bölünür. Onun mərkəzində ürəyin bədəndə tutduğu yer kimi yeri olan İran - ən gözəl ölkə dayanır. Bir sıra müəlliflər öz əsərlərində keşvər anlamında "iqlim" sözü işlətsələr də yunan əsilli iqlim keşvərdən fərqli xarakter daşıyır. Belə ki, Ptolomey düzənində iqlimlər ekvatora paralel düzülür, Nizami isə, iqlim sözünü işlətsə də, İran keşvər düzənini nəzərdə tutur .
Məhz iqlimlərin "Yeddi gözəl"dəki təqdimi Paolo Orsattiyə haqq qazandırır. Bəli, Nizami iqlimləri ekvatora paralel düzülən Ptolomey iqlimlərindən fərqlənir. Bu baxımdan, o, şübhəsiz ki, fars yeddi keşvərindən bəhrələnib. Amma Nizaminin bu poemasında astroloji təsəvvürlər o qədər güclüdür ki, onun həm "Almagest"ə , həm də bir sıra qədim astroloji bilgilərə, o cümlədən sabiliyə bələd olması şübhə doğurmur. Bu səbəbdən, bizim fikrimizcə, Nizami hər iki qaynaqdan faydalanıb. Şair özü də qəhrəmanlarından Münzir ibn Nemanın tərifində onun Almagestdən xəbərdar olmasını bildirir: "Münzir göylər hesabını bilən bir möcüzə idi. O, yeddi ulduzun və on iki bürcün sirrini bilirdi. O, həndəsə xəttləri ilə işləyərək əl-Məcisti kimi minlərlə məsələ həll etmişdi" .
Bir məsələni də qeyd edək ki, Orta əsrlər İslam dünyasında "Almagest" ən dəyərli əsərlərdən sayılıb. Deyilənə görə, ərəb xəlifəsi əl-Məmun (h. 813-833) Bizans imperatorunu bir döyüşdə məğlub edərkən, ondan aman diləyən imperatora bildirir ki, ancaq Ptolomeyin "Almagest" əsərinin müqabilində döyüşü dayandıra bilər. Bu xəbər özü ərəb mühitində nücum elminə, ulduz falına inamın güclü olduğu dövrdə "Almagest"in nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etməsindən xəbər verir. Xüsusilə saraylarda bu əsərin qiyməti böyük idi. "Almagest"in ulduz kataloqu hər dəqiqə münəccimlərlə məsləhətləşən ərəb xəlifələrinə çox lazım idi. Təsadüfi deyil ki, Nizaminin gənc müasiri Nəsrəddin Tusi (1201-1274) Almagesti şərh edib "Təhrir əl-macist" adlı əsər yazmışdır.
Ulduzlara xüsusi qüdsiyyət verən sabilər Ptolomeyin əsərinin tərcüməsində xüsusi səy göstərmişlər (Sabilik barədə bax A.Qasimova, Cahiliyyət ərəblərinin əqli-mənəvi durumu). "Həft peykər"lə tanışlıq zamanı sabi ayin və inancları ilə sıx bağlılıq müşahidə edilir. Ola bilsin ki, Nizami sabiliklə bağlı mənbələrə yaxından bələd olub. Sabilikdə yeddi fələk (beş planet, Ay və Günəş) mələklərlin məkanı sayıldığından, göz cisimlərinə ibadət dini ayinlərin əsasında dayanıb. "Həft peykər"dəki memarlıq üslubunda künbəzlərə xüsusi önəm verilməsi, göy cisimlərinin ayrı-ayrı rənglərlə əlaqələndirilməsi Sabi məbədgahlarını xatırladır. Sabilikdə məbədgah, göy cismi və rəng düzəni belədir:
Günəş (Şəms) - qızıl rəng; Saturn (Zuhəl) - qara rəng; Yupiter (Müştəri) - sarı və ağ rəng; Mars (Mirrix) - qırmızı rəng; Venera (Zöhrə) - ağ rəng; Merkuri (Utarid) - xüsusi bir rəng bilinmir; Ay - ağ rəng
Nizami poemasında astroloji biliklərə xüsusi önəm verilir. Şair əvvəl poemanın "Meracnamə"sində yeddi planet və yeddi rəngi gündəmə gətirir və bununla sanki sonrakı astroloji fikirlər üçün hazırlıq yaradır:
O (Məhəmməd peyğəmbər s. - A.Q.)
Utaridə öz əlinin gümüş işlərindən,
Öz qalay kürəsindən rəng bağışladı.
Zöhrənin başına isə ay işığından
civə rəngli örtük saldı.
Onun çapdığı göy yollarının tozundan
Günəşin başına qızıl tac qoydu.
Gecənin xəlifəsinə yaşıl geyindirib
Qırmızı paltarı Mirrix üçün saxladı.
Müştərini başdan-ayağa qədər
Başağrılı görüb ona səndəl sürtdü.
Keyvanın tacı onun qədəmini öpərkən
Bayrağını ənbərlə qaraya boyadı.
Sonrakı hissələrdə şair bu rəngləri ulduzları təmsil edən günbəzlərə köçürür. Poemada Bəhramın ziyarət etdiyi yeddi günbəzdəki rəng simvolikası da bu cür izlənilir. Biz Simnarın tələbəsi Şidənin də ulduzşünas olduğunu görürük. Onun inşa etdiyi günbəzlər barədə şair yazır:
Ulduzşünas hər günbədin rəngini
Öz ulduzunun məcazına münasib etmişdi.
Keyvan qismətində olan günbəd
Müşk kimi qara rəngdə gizlənmişdi.
Müştəri mayalı günbədin
Rəngi və bəzəyi səndəl (rəngində) idi.
Pərgarı Mirrixlə çəkilmiş (günbədin)
İşində qırmızı gövhər işlənmişdir.
Günəşdən xəbər verən (günbəd)
Sarı idi, çünki qızılla örtülmüşdü.
Zöhrənin zinətilə ümidlənən (günbədin)
Üzü Zöhrənin üzü kimi ağ idi.
Öz ruzusunu Utariddən alan isə,
Qalibiyyətdən firuzə rəngində idi.
Bürcünə Ay yol tapmış (günbəd)
Şahın taleyindən yamyaşıl idi.
Sabiliklə bağlı digər diqqəti cəlb edən cəhət ibadətgah memarlığının yalnız astrologiya ilə deyil, həm də ezoterik riyazi-həndəsi biliklərlə əlaqəli olmasıdır. Sabilikdə hər bir ulduz məbədgahının özünəxas memarlığı olub. Göy cisimləri həndəsi fiqurlarla əlaqələndirilib. Bundan əvvəlki cahiliyyət ərəbləri ilə bağlı kitabımızda əl-Məsudiyə əsasən qeyd etdiyimiz kimi, Hərran sabilərinin bir çox məbədləri dairəvi binalar-künbəzlər şəklində olmuşdur. Bundan əlavə, onların altıbucaqlı heykəl əz-Zuhəl (Saturn məbədi), üçbucaqlı heykəl əl-Müştəri (Yupiter məbədi), uzunsov heykəl əl-Mirrix (Mars məbədi), dördbucaqlı heykəl əş-Şəms (Günəş məbədi), ortası uzunsov, dördkünc olub özü üçbucaq şəkilli heykəl əl-Utarid (Merkuri məbədi), ortası dördbucaqlı, özü isə üçbucaqlı heykəl əz-Zuhrə (Venera məbədi) və səkkizbucaqlı heykəl əl-Qamər (Ay məbədi) olub.
Gördüyümüz kimi, Sabilikdə memarlığın ezoterik mahiyyəti həm də pifaqorçuluq təliminə yaxındır: Sabi məbədgahlarının arxitekturası riyazi elmlər və həndəsə ilədə üzvi şəkildə bağlı olub bu elmləri mistik istiqamətə yönəldirdi. Məbədgahlar göylərlə, mələklər vasitəsi ilə Allahla əlaqələndirilir. "Həft peykər"in baş memarı Simnarın da həm münəccim, həm də bir sufi münəccim kimi göylərlə ilişgisini görürük. Nizami qeyd edir ki, Simnar göyün üzüörtülü sirlərindən xəbərdar olub. Nizaminin təsvirində o, bir bənna olsa da, yüz rəssama dərs verər. O, həm də münəccimdir, ulduzları ölçür, üstürlabla işləyr. Şair onu rumlu Bulinasa bənzədir. Məncə, Bulinasla Nizami eramızdan əvvəl III-IV əsrlərin qovşağında yaşamış yunan filosofu və riyaziyyatçısı Polyaenus Lampsacusu nəzərdə tutb. Polyaenus həm də astronomiyadan bəhs edib. Onun Aya həsr edilmiş kitabı olub.
Nizami Simnarla bağlı bölümdə həm də "Təngluşa"dan bəhs edir. "Tənglusha" kimi tanınan kitabın müəllifi eramızın birinci əsrində yaşamış, astroloq Teucerdir. James Holden onun qədim Misirdən, indiki Qahirə yaxınlığındakı Babylon adlanan qəsəbədən olduğunu bildirir. Onun astrologiyaya dair bir sıra əsərləri olub (Holden, 32). Bu əsərlər pəhləvi və ərəb dillərinə tərcümə edilmiş, tərcümə prosesində müəllifin adı təhrif edilərək Tinkarus kimi verilmişdir. Məşhur kitablarından biri islam dünyasında "Təngəluşa" kimi tanınıb. Rüstəm Əliyev bu kitabın Maninin Ərtəng kitabına müqabil bir kitab olduğunu bildirir. Axtarış imkanlarının zəif olduğu bir dövrdə alim, görünür, Bürhan-e Qatedən bəhrələnərək "Təngəluşa"nın "Hakim Luşanın kitabı" olduğunu bildirir.
"Həft peykər"dəki astroloji tutum bir məsələyə də diqqət yetirməyimizi vacib edir. Henri Korbin sabiliklə şiəliyin ismaili qolu arasında sıx bağlılıq olduğunu, dərin ezoterik düşüncənin onları birləşdirdiyini iddia edir. Əqidəcə ortodoks sünni məzhəbli Nizami Gəncəvinin poetik təxəyyülü və ilham pərisi batini təlimlərə, o cümlədən, ismaililiyə də açıq idi. Təsadüfi deyil ki, A.Krımskiy Nizamininqara geyimli şahzədəsinin təsvir etdiyi dağ başındakı "cənnət bağı" ilə ismaililiyin ekstremist qolu olan assasinlərin (həşşaşiyyun) Əlamut qalasındakı bağı arasında bənzərlik görür.
Qeyd edək ki, Nizaminin dövründə siyasi qətllər və terror bayrağını daşıyan ismaili-assasinlər insanları çox məşğul edirdi. Xüsusilə Şirvanşahlar sarayında şairlərin ismaillilklə əlaqədə suçlanması adi hal idi. Səlcurların məşhur vəziri Nizamülmülkü, bunun ardınca Məlikşahın özünü qətlə yetirmiş assasinlərin dağ başındakı Əlamut qalası barədə əsrarəngiz xəbərlər dolanırdı. Məşhur səyyah Marko Polo burada terrorçu fədailərin hazırlanmasını belə təsvir edib:
Şeyx (Həsən əs-Səbbah) iki dağ arasındaki bir vadinin ətrafını qapadıb buranı hər cür meyvənin yetişdiyi, indiyədək görülməmiş gözəllikdəki və böyüklükdəki bir bağa çevirtmişdi. Bağın içərisində gözqamaşdırıcı zinətlər və rəsmlərlə bəzənmiş hücrələr var idi. Bülbül kimi cəh-cəh vuran, nəğmə oxuyan gözəli qadınlar və gənc qızlar, cazibəli rəqslər edərək ətrafda dolanmaqda idilər. Şeyx, müridlərinin həqiqətən də Cənnətdə olduqlarına inanmaları üçün, buranı bal, şərab, süd və sular axan bulaqlarla, bir-birindən gözəl hurilərlə dolu Cənnət kimi düzənləmişdi. ...Şeyxin seçdiyi həşşaşi fədailərindən başqa heç kimsə bu baxçaya girə bilməzdi. Baxçanın girişində böyük bir qala inşa edilmişdi. Qaladan başqa heç bir yerdən buraya giriş yox idi... Fədailər iksir içirdilərək dərin bir yuxuya salnır, sonra onlar qruplar halında baxçaya daşınır, gənclər gözlərini açdıqda özlərini cənnət baxçasında görür, buranın gerçək Cənnət olduğuna inanırdılar".
Cənnəti bu cür "dadan" fədailər Şeyxin göstərişi ilə istənilən adamı qətlə yetirməyə həvəslə gedirdilər.
"Həft peykər"də diqqəti cəlb edən başqa cəhət yeddi şahzadə qızın konkret təsvirlərinin verilməməsi, onların şəxsiyyət kimi görsənməməsi, mücərrəd şəkildə rənglər, rəmzlər, göy cisimləri, əsrarəngiz hekayətlər ilə əlaqəli təqdimidir. Sabilikdə planetlər mələklərlə əlaqələndirilir. Hər bir planetin öz mələyi olur. Gəlin, yeddi gözəllərə bir daha nəzər salaq: hər gözəl bir künbəzdə, hər künbəzin öz rəngi, hər künbəzin öz ulduzu. Sabilikdə də hər mələyin öz məbədgahı, hər məbədgahın öz rəngi, hər rəngin də öz ulduzu. Sabilikdə və qədim ərəb təsəvvürlərində mələklər qız kimi təsəvvür olunub. Nizaminin təsvir etdiyi bu mücərrəd gözəllər sabi mələkləri olmasalar da, onları çox xatırladır. Nizami əsər boyu ruhi və cismani amillər arasında gözəl bir tarazlıq yaradır. Şairin ezoterizmi nə qədər güclü olub insanı xəyal aləminə aparsa da, onu real həyatdan, gündəlik qayğılardan ayırmır.
Əbu Osman Əmr ibn əl-Bəhr əl-Cahizin "Kitab əl-hayavan" və "Kitab əl-buxələ" əsərləri
Əl-Cahiz "Kitab əl-hayavan" da rumlu Sinimmara (memarın adı bütün ərəb mənbələrində bu cür verilir) kiçik bir bəhs həsr edib. Burada Sinimmarın Xavarnaq qalasından, hökmdarın memarı qalanın başından atıb məhv etməyindən və hadisə ilə bağlı ərəb şeirlərindən söhbət gedir.
Bundən əlavə, "Yeddi gözəl"də yer alan bir motiv Nizaminin əl-Cahizin "Kitab əl-buxələ" (Xəsislər haqqında kitab) əsərinə də bələd olmasına dəlalət edir. Nizami yazır ki, bir gün bir şah qara geyimli bir qəriblə rastlaşır. Ondan nə səbəbə qara geyindiyini soruşur. Şah soruşduqca, qərib inadkarlıq edib sirrini açmır. Şah deyir:
Mən iraqlı oldum, o, xorasanlı.
Mənim yalvarmağım ona heç əsər etmədi.
Əl-Cahizin "Xəsislər" kitabında əhvalat Xorasanın Mərv şəhərinin əhli ilə bağlı verilib. Göstərilir ki, bir mərvlinin yolu tez-tez İraqa düşürdü. Hər dəfə də o, bir iraqlının evində qonaq qalır, yeyib-içir, dincəlirdi və iraqlıya da "bir gün yolun Mərvə düşsə, gör sənin bu yaxşılığından necə çıxacam", - deyirdi. Günlər keçir. Bir gün iraqlının yolu Mərvdən düşür və uzun müddət evində qonaq saxladığı mərvlini axtarıb tapır, yaxınlaşıb qucaqlaşır, salamlaşır. Amma mərvli özünü tanımazlığa vurur. Yol paltarında olan iraqlı əvvəl əmmaməsini, sonra üst geyimini çıxarır ki, bəlkə tanıya. Mərvli onu heç görmədiyini bildirir və "lap dərindən çıxsan belə, səni tanıyan deyiləm", - deyir.
Qeyd edək ki, "Kitab əl-buxələ"də "xəsis obrazlarının əksəriyyətinin fars əsilli olduğunu görürük. Əl-Cahiz bu əsəri antişüubiliyin təsiri altda yazıb, amma fikirlərini yumoristik üslubda təqdim edib". Nizaminin bir beyti onun əl-Cahizin bu əsərindən də xəbərdar olmasına dəlalət edir.
Ət-Təbərinin "Tərix əl-muluk va r-rusul" əsəri
İbn Cərir ət-Təbərinin "Tərix əl-muluk va r-rusul" əsərində (839-923) Bəhramla bağlı mövzu iki bəhsdə əks olunub. Birincidə Xavarnaq qəsrinin inşası ilə bağlı əhvalat verilir. İkinci bəhsdə Bəhramın əhvaları təqdim olunur. Bu əsər Nizaminin birbaşa təsirləndiyi qaynaq olduğundan, ona ayrıca yer ayırmağı lazım bilirik. Ət-Təbəri hadisələri aşağıdakı ardıcıllıqla təsvir edir:
Yəzdigüdün övladları körpə vaxtı həlak olurdu. Oğlu Bəhram dünyaya gələrkən onu səfalı Hirəyə göndərir. Nemana oğlu üçün Xavarnaq qəsrini tikməyi əmr edir. Neman Xavarnaqı Sinimmar adlı memara tikdirib onu səxavətlə mükafatlandırır. Sinimmar Günəşlə birlikdə dövr edən qəsr tikməyə qadir olduğunu bildirir. Neman Sinimmarı Xavarnaqın ən uca qülləsindən yerə atdırır. Bir dəfə Xavarnaqda oturub ətraf aləmin gözəlliyini seyr edən Neman dünyanın faniliyi barədə düşüncələrə dalır və sarayı tərk edib səhraya üz tutur, bir daha qayıtmır. Oğlu Münzir onun yerinə hakimiyyətə keçir.
Bütün bunlar birinci hissənin xəbərləridir. Bundan sonra "Bəhram Gurun zikri" hissəsi gəlir:
Bəhram dünyaya gələrkən münəccimlər onun fars torpağından kənarda böyüməsini lazım bilir. Bəhramın tərbiyəsi Münzir ibn Nemana tapşırılır. Münzir körpəyə biri fars, ikisi ərəb olmaqla üç süd anası seçir. Bəhramın təlim-təhsili ilə fars, rum, ərəb alimləri məşğul olur. Bəhram şiri və vəhşi eşşəyi öldürür, Münzir onun bu igidliklərini əks etdirən rəsmlər çəkdirir. Bəhram atası Yəzdigürdün sarayına gedir. Amma ata-oğul münasibətləri yaxşı olmur. Roma imperatorunun qardaşı sülh danışığı üçün saraya gələrkən, Bəhram onun köməyi ilə atasından Hirəyə qayıtmaq izni alır. Yəzdigürd vəfat edir, amma farslar ərəb tərbiyəsi görmüş, ərəb xislətli Bəhramın taxt-taca sahib olmasını istəmirlər, öz aralarından Kəsra (Xosrov) adlı bir nəfərə beyət edirlər. Bəhramın taxt-tacını qaytarmaq üçün Münzir on minlik bir qoşunla Ktesifona yürüş edir.
Bundan sonra farslarla danışıqlar aparılır, fars tərəfi vaxtilə Bəhramın atasından gördükləri zülmü yada salır və bu səbəbdən Bəhrama taxt-tac vermək istəmədiklərini bildirirlər. Bərham farsların qarşısında nitq söyləyib əsas məqsədinin taxt-tac sahibi olaraq atasının dağıtdığı düzəni yenidən qurmaq olduğunu bildirir. Bundan sonra tacı iki şirin arasından götürmə əhvalatı gəlir. Bəhram tacı götürdükdən sonra onu ilk alqışlayan Xosrov (Kəsra) olur və o, Bəhrama yeddi iqlimi əhatə edən mülkünü verdiyini bildirir. Adamlar hamısı Bəhrama dua edib onun hakimiyyətini qəbul edir.
Bəhram hakimiyyətə iyirmi yaşında gəlir, bu münasibətlə ölkədə yeddi gün şadlıq və istirahət olur. Sonra Bəhram əyləncələrlə gün keçirir və bundan istifadə edən türk Xaqanı onun ölkəsinə hücum edir. Bəhram Azərbaycana gedib atəşkədədə qələbə üçün dua edir. Bəhramın əyanlarından bir qismi Xaqana tabe olmağa razılaşsa da, Bəhram döyüşə girib Xaqanı məğlub edir və onu öz əlləri ilə öldürür. Bəhram Azərbaycana qayıdıb atəşkədəyə gedir və Xaqanın qaş-daşla bəzənmiş əklilini ora bağışlayır Ət-Təbəri davam edib yazır ki, bir gün ova çıxan Bəhram bir vəhşi eşşəyin ardınca qaçıb bir quyuya (cubb) düşür. Anası çoxlu pul-para ilə gəlib insanları nə qədər çalışdırsa da, Bəhramı tapmaq mümkün olmur.
Daha sonra ət-Təbəri bir daha Bəhramın Xaqanı məğlub edib məmləkətinə dönməsindən, əhalini itaətə çağırmasından, Xaqanın dürlə bəzənmiş qılıncını Azərbaycandakı atəşkədə - məbədgaha bağışlamasından, Xaqanın arvadını ora xidmət üçün verməsindən, xalqı qələbə münasibətilə üç il xəracdan azad etməsindən danışır. Bəhram Xaqan üzərində qələbəsini bir kitaba yazdırır. Sonra Bəhram Hindistana hərbi yürüş edir, burada döyüş fillərini öldürür. Hindliləri məğlub edib hind şahzadəsinə evlənən Bəhram şad halda vətənə dönür. Daha sonra Bəhram Romaya hərbi yürüş edir. Onun vəfatından sonra oğlu II Yəzdigürd hakimiyyətə gəlir.
Gördüyümüz kimi, Nizami ət-Təbəridən bol-bol bəhrələnsə də, "Həft peykər"də rast gəldiyimiz bəzi məsələlər ət-Təbəri tarixində yoxdur. Bura Fitnənin hekayətini, Bəhramın yeddi iqlim şahzadələri ilə əhvalatını, Rast Rövşən hekayətini misal olaraq göstərə bilərik (Çox güman ki, Nizami axırıncı əhvalatı Nizamülmülkün "Siyasətnamə"sindən əxz etmişdir. Nizamülmülk vəzirin adını Rast-Rəviş kimi verir). Əlbəttə, bənzərliklər çoxdur, amma bənzər cəhətlərin özündə də şair fərqliliyə meyillidir. Məs. ət-Təbəridə Bəhram sonda bir quyuya düşüb yox olur (gəlir, Nizamidə isə, mağarada qeybə çəkilir. Mağara Platon fəlsəfəsindən bu yana həmişə ezoterizmlə bağlı olub. Bu səbəbdən, Nizami qəhrəmanını mağarada qeybə çəkdirir. Əsərin bu cür sonluğu da onu "Şahnamə"dən fərqləndirir; "Şahnamədə" Bəhram öz əcəli ilə, yatağında dünyasını dəyişir.
Əl-Məsudinin "Muruc əz-zəhəb" əsəri
Nizamidən əvvəl yaşamış müəlliflərdən Əbu l-Həsən Əli ibn Hüseyn əl-Məsudi (v.957) də Bəhramın hekayətinə toxunmuşdur. Əl-Məsudinin "Muruc əz-zəhəb" əsərindəki məlumatlar xronoloji ardıcıllıq gözlənilmədiyindən xaotik və qısa xarakter daşıyır. əl-Məsudi Bəhram barədə başqa bir əsərində - "Əxbər əz-zəmən" əsərində ətraflı yazdığını bildirir. Təəssüf ki, əl-Məsuduinin həmin əsəri zəmanəmizədək gəlib çatmayıb. Məsudiyə aid edilən "Əxbər əz-zəmən" əsərinin 1966-cı il Nəcəf nəşrində Bəhram Gur barədə heç bir məlumat yoxdur. Nəşr olunmuş bu əsər kiçik həcmli bir kitab olub (281 səhifə) ya güclü ixtisara məruz qalmış, ya da başqa müəllif tərəfindən yazılıb sonradan Məsudiyə aid edilmişdir. "Muruc əz-zəhəb" kimi iri həcmli bir əsərdə dəfələrlə bu və ya digər xəbərin daha geniş təfsilatının "Əxbər əz-zəmən"də olduğunu bildirən əl-Məsudinin bu əsəri təbii ki, iri həcmli bir əsər olub.
Əbu l-Fərəc əl-İsfəhaninin "Kitab əl-əğani" əsəri
Özündə həm də "Leyli və Məcnun" dastanını ehtiva edən bu əsr, sözsüz ki, Nizaminin şəxsi kitabxanasında olub. "Kitab əl-əğani"- də "Xəbər əl-Xavarnaq" başlıqlı hekayətdə Firdovsinin toxunmadığı Sinimmarın (Nizamidə Simnarın) əhvalatı əks olunub. Əbu l-Fərəc əl-İsfəhani (v. 967) "Kitab əl-əğani" əsərində Xavarnaq sahibi Nemanı anasına nisbətlə "ən-Numan ibn əl-Şaqiqat" adlandırır və onun ana tərəfdən Bənu Şeyban qəbiləsinə bağlı olduğunu bildirir. Bu məlumat olduqca dəyərlidir, çünki İslamdan az öncə məhz şeybanilər farslarla Zu Qar döyüşünü edir. Əl-İsfəhani Nemanın baş götürüb saraydan getdiyini və haqqında bir daha xəbər eşidilmədiyini xüsusi vurğulayır. Digər müəlliflər qeyd etdikləri xəbərlərin mənbəyini göstərməyə çox da meyilli olmadığı halda, əl-İsfəhani Nemanın xəbərini Hişam ibn Muhamməd əl-Kəlbiyə istinadən Əli ibn əs-Səbbahdan eşitdiyini bildirir. Beləliklə, biz ərəb tarix elminin banisi sayılan əl-Kəlbinin Nizami poemasının qaynağı ola biləcək məlumatlar verdiyini zənn edə bilərik. Təəssüf ki, əl-Kəlbinin əsrləri zəmanəmizədək gəlib çatmadığından, onun məlumatlarını ancaq sonrakı mənbələrdə izləyə bilirik.
Əl-İsfəhani əsərdə Xavarnaqın inşa edilməsi səbəbindən bəhs edir və Simnarın (əsərdə Sinimmarın) əhvalatını verir. Daha sonra isə, o, Sasani hökmdarının Nemana Dəvasir və əş-Şəhbə adlı iki qarnizon verdiyini və Nemanın bu qarnizonlarla Şama hərbi yürüşlər etdiyini qeyd edir. Sonda əl-İsfəhani Nemanın taxt-tacını tərk edərək baş götürüb səhraya getməsini bildirir.
Abd əl-Qadir əl-Bağdadi (1030-1093) "Xizənət əl-ədəb va ləbb lubab lisən əl-arab" əsərində əl-İsfəhaninin bu xəbərini olduğu kimi təkrarlayır. Yeganə fərq əl-Bağdadinin öz məlumatına Əbu Təmmamın "əl-Həmasə" toplusundan mövzu ilə bağlı Əşcə əs-Suləmiyə aid bir şeir əlavə etməsidir.
Əs-Səalibinin (961-1038) "Əxbar muluk fars" əsəri
Əs-Səalibinin (961-1038) "Əxbar muluk furs" əsərinin "Günahkar (Əsim) Yəzdigürdün oğlu Bəhram Gurun qissəsi" (əs-Səalibi, 539-658) birbaşa fars tarixi və Bəhramla bağlı olduğundan Nizaminin diqqətini çəkə bilərdi. Ayrıca olaraq buradakı bəzi epizodlar "Həft Peykər"lə daha aydın şəkildə səsləşir; bu, Azadvarın (Azadənin, Nizamidə Fitnənin) hekayətidir. Nizamidən fərqli olaraq, burada Bəhram Azadvarı dəvəsinin tapdağı altına salıb öldürür. Əs-Səalibidə bir çox xəbərlər ət-Təbəridə olduğu kimi verilir. Lakin o, Bəhramın təlim-tərbiyəsinə, təhsilinə daha geniş yer ayırır. Ət-Təbəri kimi, əs-Səalibi də Bəhramın quyuya düşüb yox olduğunu bildirir.
Nizami Gəncəvinin "Həft Peykər"inin ərəb qaynaqları, sözsüz ki, yuxarıdakı mənbələrlə məhdudlaşmır. Şairə zəmanəmizədək gəlib çatmamış başqa mənbələr, məsələn, əl-Kəlbinin əsərləri də məlum ola bilər.
Əsərdə biz Nizaminin ərəb inanc və etiqadlarına, qədim ərəb astroloji təsəvvürlərinə, ərəb poeziyasına nə qədər yaxından bələd olmasını görürük. Əsərdə yalnız İslamla deyil, islamaqədərki düşüncə tərzi, ərəb adət-ənənələri, mövhumi təsəvvür və sınamaları ilə bağlı bəzi məsələlərin əks olunduğunu görürük, Şair qədim rəml sənətindən bəhs edir ("Əgər rəmlin yeddi xətti bir-birinə yar olsa, onlardan biri səadət nöqtəsinə yetişər.") şairlərə poeziyanın fövqəltəbii qüvvələr tərəfindən təlqini kimi əski təsəvvürlərə malik olduğunu nümayış etdirir. "Həft peykər"də bir neçə dəfə ərəb şairi Hassən ibn Səbitin bir beytindən əxz olunmuş motivi görürük. Bəhramın Xavarnaq qəsrində Yeddi gözəlin şəklini görməsini Nizami belə təsvir edir:
Gözəllikdən yaradılmış o şəkillərə tamaşa edirdi.
O, su önündə susuzluqdan yanan adam kimi dururdu.
Hassən ibn Səbit peyğəmbərə həsr etdiyi bir mərsiyədə deyir:
Ey insanların ən yaxşısı! Səndən öncə mən çayın ortasında qalıb susuzluqdan yanan bir insan kimi idim.
Nizaminin başqa bir beytində isə şairin özünü məşhur ərəb şairi Əhməd ibn Abdulla ibn Süleyman Əbü l-Əla əl-Məərriyə (v. 1057) bənzətdiyini görürük. Əbü l-Əla gənc yaşlarında çiçək xəstəliyinə tutulmuş, bu xəstəlikdən sonra onun həm gözləri kor, həm də üzü çopur olmuşdur. Nizami yazır:
Mənim qanadım hələ yıxılmamışdan sınıq idi.
İndi ki, yıxılmışam, gör halım necə olar.
Əhmədciyin üzü elə əvvəldən nümunə idi.
Axırda da çiçək vurub çopur oldu.
Qeyd edək ki, Rüstəm Əliyev bu beyti Azərbaycandakı məşhur zərb-məsəlin dəyişmiş şəkli hesab edir: "Gözəlağa çox gözəl idi, üstəlik, vurdu bir çiçək də çıxardı".
Nizami yaradıcılığında ərəb poeziyası ilə səsləşən motivlər ayrıca bir tədqiqata mövzu olacaq qədər çoxdur. Bu bəhsdə ancaq bu kiçik qeydlərlə kifayətlənirik.
Kosmopolitan Hirə cəmiyyəti və Bəhram Gur
Nizami poemasında adı Sasani hökmdarı Bəhram Gurla əlaqələndirilən və Yəmən olaraq tanıdılan Hirə xanədanının qüdrətli bir dövlət olduğunu görürük. Hirədə Ləxmilərin sülalə ağalığı təxminən üç əsr, miladın 300-600 illəridə davam etmişdir. Ləxmilər dövləti İslamdan öncə ərəb siyasi, hərb və mədəni həyatında mühüm rol oynayan bir qurum olub. Bu sülaləyə bəzən "münzirilər" də deyilir. "Münzir" ayrıca bir qəbilə və ya əşirə adı olmayıb Hirə hökmdarlarının bir neçəsinin bu cür adlanması ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, bir neçə nəfər istisna olmaqla Hirə hökmdarları ya Neman (ərəbcə Numən), ya da Münzir adlanıb.
Məşhur Namara kitabələrində Ləxmi hökmdarı Əmr ibn Adinin oğlu İmruu l-Qeys "Bütün ərəblərin hökmdarı" adlanır. Sülalə hakimiyyətinin əsasını qoyan Əmr ibn Adinin siyasi güc nümayiş etdirərək Palmira hakimi Zenubiyyə ilə döyüşdüyü bildirilir. Maraqlı bir fakt kimi onu da qeyd edək ki, eramızın III əsrində manixeyçilik İranda təqib edilərkən, Ləxmilər xanədanı bir çox manixeyçiyə sığınacaq verib onları qorumuşdur. Bu fakt Ləxmilərin öz siyasətlərini Sasanilərin diktəsi ilə qurmadığına dəlalət edir. Qəribədir ki, Ləxmilər dövləti həm də Bizans imperatorluğunda ortodoks xristianlığın təqiblərindən qaçan bidətçi xristianların da sığınacaq yeri olub. Hirədə Nestorian məzhəbi geniş yayılıb.
Firdovsi kimi Nizami də bu dövləti Yəmən dövləti hesab edir. Nizami ət-Təbəri Tarixindən istifadə etdiyini qeyd edir. Yuxarıda gördüyümüz kimi, ət-Təbəri Xavarnaq sarayının Hirə ətrafında olmasını vurğulayır. Belə isə, Nizami nə səbəbdən Firdovsinin ardınca Hirədən deyil, Yəməndən bəhs edir? Əsər boyu ərəb mənbələri ilə tanışlıq nümayiş etdirən şairin Ərəbistan yarımadasının coğrafiyasına bələd olmaması ağlabatan deyil. Ola bilsin ki, qeyri-ərəblər arasında həmin dövrdə Yəmən yalnız Cənubi Ərəbistanı deyil, bütün ərəb ərazilərini bildirən bir toponim kimi işlənirdi.
Ərəblər bu dövləti öz şanlı tarixlərinin bir parçası hesab edirdilər. Adətən sasanilərin vassalı kimi təqdim olunan Hirə xanədanının tarixin müəyyən dövründə - məhz Nizaminin seçdiyi zaman kəsiyində, yəni əl-Əvar ləqəbi ilə tanınan Nemanın və onun oğlu Münzirin hakimiyyəti illərində (V əsrin birinci yarısında) Sasanilərdən heç də geri qalmayan, hətta Sasani taxt-tacına müdaxilə edəcək bir güc sahibi olması tarixi faktlardan məlumdur. Diqqəti cəlb edən əsas məsələ Nizamidə Hirə xanədanı ilə bağlı məlumatların tarixi həqiqətləri əks etdirməsidir. Firdovsi rəvayətində Sasani xanədanı ön plandadırsa, Nizamidə Neman ibn Münzirin dövləti diqqət mərkəzindədir. Nizamidə həmin dövrdə Hirə xanədanının özünün Sasani dövlətində siyasi məsələlərə təzyiq gücünü görürük. Həqiqətən də, o dövrdə Piqulevskayanın "fars ərəbləri" adlandırdığı Ləxmilərin "Sasanilərin göstərişi ilə fəaliyyət göstərməsini düşünmək böyük səhv olardı. Həm tarixi mənbələr, həm də epiqrafik abidələr Hirənin güclü bir dövlət olmasını sübut edir" (Piqulevskaya).
Qeyd edək ki, İran şahı Yəzdigürdün və onun oğlu V Bəhramın hakimiyyət illəri ərəb təəssübkeşi olan müəlliflərin sevdiyi zaman kəsiyi idi. Ərəb təəssübkeşləri Hirə xanədanı, münzirilərin qüdrəti ilə yanaşı, qədim ərəb memarlıq abidələrini də həvəslə təbliğ edirdilər. Xüsusilə Xavarnaq sarayı barədə, demək olar ki, bütün orta əsr mənbələrində xəbərlər var. Həm Xavarnaq, həm də Bəhram Gurun hekayəti, xüsusilə onun ərəblərin sayəsində itirilmiş taxt-tacına sahib durması ərəb təəssübkeşlərinin sevdiyi mövzular idi.
Nizaminin "Yəmən" adlandırdığı Hirə şəhəri etnik rəngarəngliyi və kosmopolitan cəmiyyəti ilə seçilirdi. İlk öncə "Yeddi Gözəl"lin qəhrəmanları ilə bağlı iki tədqiqatın başlığına nəzər salaq: Bunlardan biri Scott Savranın "Bahram V Gur: The "Arab" Sasanian King" məqaləsidir (sarvan). Digəri isə, rus şərqşünası Piqulevskayanın Münzirilər xanədanına həsr etdiyi bəhsin başlığıdır: "Sarstvo persidskix arabov". Sasani şahzadəsi Bəhramın ərəb, onun boya-başa çatdığı Hirənin və Ləxmilər dövlətinin fars dövləti adlanması Nizaminin seçdiyi mövzunun etnik rəngarəngliyindən xəbər verir. Beləliklə, şairin Bəhramın hekayətini yazmaqdan məqsədi ilk baxışda göründüyü kimi, "Şahnamə"dəki Sasani şahlığının tərənnümü olmayıb, müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin dialoqa girdiyi bir əsər yaratmaqdır.
Ləxmilər dövlətinin rəngarəng dini-etnik tərkibi barədə Isabel Toral-Niehoff yazır:
"Hirə Ərəbistan yarımadasının şimal-şərq rayonunda, daha doğrusu, Fərat çayının şərq sahilində yerləşirdi. Roma-Sasani sərhəd əraziləri arasında yerləşməsi onun mədəni həyatında dərin iz buraxır. Burada Roma, ərəb, İran və Suriya mədəniyyətləri qaynayıb qarışmışdı. Bu, həm mədəni hibridləşməyə, həm də Hirə əhalisinin özünün etnik rəngarəngliyinə gətirib çıxardı; Burada həm köçəri, həm də yarımköçəri ərəb tayfaları, arami kəndliləri, Suriya din xadimləri, İran zadəganları məskunlaşmışdı. Dini vəziyyət də müxtəlif icmaları əhatə edirdi. Burada nestorianlar, monofizitlər, ərəb bütpərəstləri, manixeyçilər, yəhudi və zərdüştilər və digər dini qruplaşmalar var idi".
Gördüyümüz kimi, Nizami qəhrəmanları olduqca rəngarən etnik-dini mənzərəli bir cəmiyyəti təmsil edirlər. "Həft peykər" özü məhz bu rəngarəngliyi nümayiş etdirir. Xüsusilə, yeddi iqlimin gündəmə gətirilməsi və yeddi iqlim gözəlinin söylədiyi rəvayətlərin də ümumi bir çərçivəyə salınması əslində, Nizaminin irqçilikdən, millətçilikdən, dini dözümsüzlükdən çox, yüksəkdə dayanan uca amallarından xəbər verir. Ön planda isə ərəb və fars toplumları yanaşı addımlayır, hətta bəzən ərəb motivlərinin daha da irəli çıxması müşahidə olunur.
Burada Bəhramın hekayətinin, ümumiyyətlə, sami xalqları ilə bağlılığının başqa bir tərəfinə də toxunmaq istərdik. Firdovsinin "Şahnamə"sində taxt-tacı ələ keçirən Bəhramın ana tərəfdən Şamiranşahdan olduğunu bildirməsi uzun müddət elm aləmində çeşidli mülahizələr doğurmuşdur. Mahmud Həsənabadi adlı İran alimi göstərir ki, Qərb və yəhudi alimləri Bəhramın anasının yəhidi qızı olmasını iddia etmişlər. Müəllif bildirir ki, "Şəhristanhaye İranşəhr" adlı pəhləvi mətnlərində bu qadının adı Şoşin kimi qeyd edilir və bu adda bir çox şəhərlərin həmin qadının şərəfinə salındığı iddia edilir (İstər-istəməz Şuşa barədə düşünməmək olmur). Həsənabadinin məqaləsindən belə bir fikir hasil edirik ki, Darmesterer, Nöldek, Çristensen, Widengren və Daryaee kimi Qərb alimləri "Şəhristanhaye İranşəhr"-dəki məlumatla "Şahnamədə"ki xəbər arasında yaxınlıq görüb Bəhramın anasının yəhudi olmasını iddia etmişlər. Yəhudi alimləri isə, Bəhramın anasını Şuşandoxt və ya Şuşindoxt adlandırmışlar. Bir sıra fars alimləri, o cümlədən, məqalə müəllifi Həsənabadi özü bu iddiaları rədd edib, Bəhramın təmiz fars kökənli olmasını bildiriblər. Onlar arasında "azəri" adlı bifars ləhcəsi uydurub "azəri" sözünü fars etnosu ilə bağlayan Əhməd Kəsrəvinin xüsusi canfəşanlıq etdiyini görürük.
Mənim fikrimcə, Bəhramın uşaq vaxtından Hirə sarayına göndərilməsinin əsas səbəblərindən biri məhz onun sami kökəninə bağlılığı ola bilər. Hirənin kosmopolitan cəmiyyətində yəhudilərin öz yeri olub. Hətta Hirə sarayında yəhudi şairlərinin müntəxəbatı belə tərtib edilib. Görünür, Bəhramın məhz Hirəyə etibar edilməsinin kökündə onun ana tərəfdən sami qanı daşıması dayanıb.
"Həft peykər"də Bəhramın ərəb, fars və yunan dillərindən xəbərdar olmasını görürük. Bu yazının əvvəlində Bəhramın az qala öz coğrafi müstəvisində ona məlum olan bütün dilləri mükəmməl bildiyini qeyd etmişdik. Əbu Mənsur əs-Səalibi İbn Xordadbehə istinadən, Bəhramın ərəbcə şeirlər yazdığını bildirir, hətta nümunə də gətirir. Beləliklə, yalnız Nizaminin təsvir etdiyi mühit deyil, onun əsas qəhrəmanı da kosmopolitan xarakterlidir.
Bəhram Gurun Hirədə təlim-tərbiyə görməsi və ərəb adət-ənənələrinə yiyələnməsi ərəb-fars mədəniyyətlərarası dialoqa dəlalət edir. Ərəb mənbələrində bu rəvayətlərə geniş yer ayrılması antişüubiyyə tərəfdarlarının marağına uyğun olub. Burada biz sasanilərin vassal dövləti olan Hirəni deyil, Sasani taxt-tacına kimlərin oturmasını müəyyənləşdirən bir güc görürük. O dövrdə Hirənin həqiqətən də həm siyasi çəkisi, həm də fəaliyyəti böyük olub. Görünür, bu rəvayətləri ilkin olaraq ərəb təəssübkeşləri üzə çıxarıb yaymış, sonra ərəb ənənəsinə xas bir tərzdə rəvayətlər geniş rəvac tapmışdır.
Beləliklə, Nizami Gəncəvini "Həft peykər"inin qaynaqları sırasında Orta əsr ərəb mənbələri mühüm yer tutur. Şair "Almagest"in ərəb tərcümələrindən, Cahizin "Əl-Hayavan" və "Kitab əl-Buxələ", ət-Təbərinin və əs-Səalibinin tarix əsərlərindən, əl-Məsudi, Əbu l-Fərəc əl-İsfahani kimi müəlliflərdən bəhrələnmişdir. Şairi "Yəmən" adlandırdığı Hirə xanədanının kosmopolitan mənzərəsi cəlb etmiş, şair bu müstəvidə özünün yüksək humanizm ideyaları üçün münbit zəmin tapmışdır.
Nizaminin ərəb mənbələrində müraciət etdiyi xəbərlər daha çox antişüubiyyə tərəfdarlarının sevdiyi əhvalatlardır; Nizami sanki özü də fərqinə varmadan qədim ərəb mədəniyyətini, ərəb müdriklik və igidliyini, qədim ərəb dövlətini və ərəb memarlıq abidələrini tərifləyir. Nizaminin memarlıq abidələrinin, xüsusilə Xavarnaq qəsrinin təsviri ilə fikirləri onun qədim sabilik inancından xəbərdar olmasına dəlalət edir. Əsər boyu özünü göstərən ezoterizmə əsaslanıb ortodoks sünni məzhəbli şairin poetik təxəyyülünə batini təriqətlərin, o cümlədən, ismaili düşüncəsinin də yad olmadığını söyləyə bilərik.
çap et