( IV yazı )
Postmodern Azərbaycan nəsrində dekonstruksiya yalnız kanonik mətnlər və arxetiplər üzərində qurulmur, daha müasir ədəbi mətnlərin də dekonstruktiv variantları yaradılır. Bu baxımdan maraq doğuran, obyekt olaraq seçilən əsərlərdən biri Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" romanıdır. Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsəri əbədi ədəbi mövzulardan birinə - iki gəncin cəmiyyətin yazılmamış qanunlarının qarşısında davam gətirə bilməyib məğlub olmasına, nakam sevgiyə həsr edilib. Əsəri bir məhəbbət macərası oxumaq istəyi ilə mütaliə etmək niyyətində olan oxucu sadə bir sevgi süjeti ilə deyil, polifonik bir əsərlə qarşılaşır. Getdikcə mövzu şaxələnir, yazıçı cəmiyyətin müxtəlif qatlarını, fərqli problemləri, insan təbiətinin mahiyyətini, həyatın mənasını, cəmiyyət və insan dilemmasını bu sevgi süjeti simvolikası vasitəsilə açır, əsərin alt qatlarında həmin dövrdə cəmiyyətin problemi olan, amma açıq deyilməsi mümkün olmayan mətləblərə toxunur. "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"nin əsas qəhrəmanları olan, daha öncə yazılan "Ağ liman" əsərində də xatırlanan Zaur və Təhminənin sevgisi cəmiyyətin yasaqlarına təhdiddir. Oxucuların əksəriyyəti üçün Zaur obrazı qəbuledilən, ənənəvi olsa da, Təhminə obrazı dövr üçün çox koloritli, qeyri-adi və qəbuledilməz idi. Azad sevgi anlayışının olmadığı bir zamanda Təhminə ürəyinin hökmünü cəmiyyətin hökmlərinə qarşı qoyur.
Təhminədən fərqli olaraq Zaurun sevgisi cəmiyyətin qanunlarını sındıracaq qədər güclü deyil. Beləliklə, cəmiyyətin "düzgün, əsl kişi" qəhrəmanı, öz sevgisinə sahib çıxa bilməyən Zaur sevgini sonsuz və yeganə həqiqət hesab edən, cəmiyyətin "əxlaqsız" damğası vurduğu Təhminənin cəsədi üzərindən keçərək normal həyat qurur. Ancaq cəmiyyətin ona geyindirdiyi qiyafənin altındakı qəlbi hər zaman bu dünyada cəmiyyətin qanunlarına belə meydan oxuyacaq SEVGİNİN - Təhminənin, "beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"nin olduğunu ona xatırladır.
Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" romanı yazıldığı dövrdən bu günədək oxucular arasında öz populyarlığını qoruyub saxlaya bilmişdir. Əsərin ekranlaşdırılmasından sonra isə Təhminə və Zaur obrazları yalnız oxucular deyil, həm də tamaşaçılar tərəfindən sevilən və tanınan obrazlara çevrildi. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında bu romanın motivləri əsasında iki yeni əsər - Günel Anarqızının "Altıncı" romanı və Ziyad Quluzadənin "Kəpənəkdoğan" əsərləri qələmə alınmışdır.
Günel Anarqızının "Altıncı" romanı Təhminənin gündəliyi şəklində yazılmışdır. Mübhəm mətləblərin ifadəçisi olan gündəlik janrının köməyi ilə yazıçı Təhminənin Zaurdan əvvəlki, Zaurla birgə yaşadığı və Zaurdan sonrakı həyatının daha geniş, daha incə ştrixlərlə zəngin, duyğularla yoğrulmuş təsvirini təqdim edir. 2018-ci ildə "Ədəbiyyat məcmuəsi"ndə (2019-cu ildən jurnal "Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı" adlanır) dərc olunan "Qadın ədəbiyyatı" müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində" adlı məqaləmizdə Təhminə obrazının kişi müəllif (Anar və Ziyad Quluzadə) və qadın müəllif (Günel Anarqızı) tərəfindən fərqli təqdimi və interpretasiyası haqqında söhbət açarkən "Altıncı" əsərini tədqiqata cəlb etmişdik. "Altıncı" Təhminənin bir obraz kimi yenidən açılmasını, fərqli qavranılmasını təmin etsə də, əsər "Beşmərtəbəli evin altıncı" mərtəbəsi əsərini dekonstruksiya etmir, Anarın təqdim etdiyi süjet xəttinə sadiq qalır. Bu səbəbdən bu məqalədə əsas diqqət çəkəcəyimiz əsər Ziyad Quluzadənin "Kəpənəkdoğan" romanıdır.
Ziyad Quluzadənin postmodern Azərbaycan nəsrinin maraqlı nümunələrindən olan "Kəpənəkdoğan" romanında Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsəri tam şəkildə dekonstruksiya edilmişdir. Ziyad Quluzadə Anarın süjetinə alterantiv süjet yaradaraq Təhminə-Zaur sevgisinin evlilikdən sonrakı taleyinin mümkün bədii həllərindən birini təqdim edir. Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"nin "Kəpənəkdoğan"da dekonstrukiyaya uğradığı məqamları aşağıdakı kimi əyaniləşdirə bilərik:
1. Zamanın dekonstruksiyası. Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsəri XX əsrin 70-ci illərində qələmə alınmışdır və romanda da həmin dövrün realiləri əks olunur. Ziyad Quluzadənin "Kəpənəkdoğan" əsərində (2011) Təhminə və Zaur XXI əsr oxucusunun çağdaşlarıdır. Hər iki əsərdə məkan (Bakı) toxunulmaz olaraq qalır.
2. "Təhminə və Zaur". "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsərinin əsasında çəkilən filmin və çox zaman oxucular tərəfindən əsərin də bu cür adlandırılması bu tandemin sevgi cütlüyü (Leyli və Məcnun, Fərhad və Şirin, Vərqa və Gülşa və b.) kimi qəbul edildiyindən xəbər verir. Ziyad Quluzadənin qəhrəmanları isə sevginin sehrini gündəlik həyatın keşməkeşlərində itiriblər. "Təhminə və Zaur" sevdası romanda keçmiş məhəbbətin uzaq və dumanlı xatirəsi, fon kimi çıxış edir.
3. Təhminə obrazının dekonstruksiyası. Anarın Təhminəsi azad sevgi uğrunda mübarizə apararkən cəmiyyətin yasaqlarını pozsa da, oxucu onun məhəbbətinin saflığına inanır, onu qorxmaz, mübariz bir qadın kimi tanıyır. "Kəpənəkdoğan"ın qəhrəmanı olan Təhminə isə cəmiyyət qarşısında məğlub olaraq onun yazılmamış qanunlarını etirazsız qəbul edən bir qadına çevrilir. "Yeni" Təhminə qızının başına gələn hadisənin cəmiyyətin gözündə anormal, qəbulolunmaz olmasından dolayı Zaur Məryəmi evdən qovarkən etiraz etmir, balasını ərinin statusuna, cəmiyyətin qanunlarına və cəmiyyət tərəfindən "qəbul olunan" olmaq üçün qurban verir.
4. Zaur obrazı. "Kəpənəkdoğan"ın Zauru "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsərindəki sələfindən xarakter baxımından seçilmir. Qocalsa da, yenə cəmiyyətin "sıravi əsgəri" kimi fəaliyyət göstərir. Zaur daxilən fərqli həyat istəsə də, "cəmiyyətə yarınmaq", "hamı kimi olmaq" istəyi daha güclüdür. "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"ndə şayiələrə görə Təhminədən vaz keçən Zaur burada daha dəhşətli bir hərəkətə yol verir: karyerası üçün balasından üz döndərir, onu ölümün ağuşuna atır.
5. Məryəm və rəmzi-mistik qat. Anarın Təhminəsi ana olmaq şansını həmişəlik itirmişdi. "Kəpənəkdoğan"ın qəhrəmanları olan Təhminə və Zaurun isə Məryəm adlı bir qızları var. Adını daşıdığı Müqəddəs Məryəm kimi bakirə ikən hamilə qalan və qiyamət xəbərçisi olan kəpənəklər dünyaya gətirən Məryəm əsərin əsas qəhrəmanıdır. Məryəm həm cəmiyyətin, həm də Təhminə-Zaur tandeminin imtahanı və sonudur. Məryəm obrazı vasitəsi ilə Ziyad Quluzadə əsərə Anarın təqdim etdiyi süjetdə olmayan rəmzi -mistik qat gətirir. Əsərdə həm xristian fəlsəfəsi ilə bağlı məqamlar (Müqəddəs Məryəm, İsa, kilsə, yeni eranın başlanğıcı, xilaskar və yenidən doğulma), həm də şərq fəlsəfəsi, sufizmlə bağlı məqamlar (kəpənək uzaq şərq arxetipi və sufi simvoludur) əksini tapmışdır.
6. "Təhminə effekti". "Kəpənəkdoğan" əsərində Təhminənin anasının da gündəliyindən parçalar verilir və bu priyomla Ziyad Quluzadə Təhminənin yeni obrazının ştrixlərini daha da qabarıq təqdim etməyə nail olur. Oxucu Təhminənin anası - Təhminə-Məryəm xətti üzrə gündəliklər vasitəsilə hadisələri izlədikcə nəsillər boyu davam edən "Təhminə effekti" ilə qarşılaşır. Əsərdə gündəlik janrından priyom kimi istifadə edilməsi obrazların daha inandırıcı və səmimi qurulmasına, oxucunun diqqətinin fokuslanmasına səbəb olur.
Beləliklə, "Kəpənəkdoğan" romanında "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"nin dekonstruktiv variantının yaradılması Anarın əsərinin əsas mətn olaraq qəbul edilməsini şərtləndirir və romanı kanonlaşdırır. Bu roman həm də postmodern Azərbaycan nəsrində zaman baxımından daha yaxın olan bədii mətnlərin dekonstruksiyası vasitəsilə dekonstruktiv prosesin növbəti etapının başlandığını göstərir.
çap et