"Heç vaxt, heç kəs onlara qalib gələ bilməyəcək" - 10 illik Sovet-əfqan müharibəsinin (1979-1989) dəhşətlərinə həsr olunmuş "9-cu rota" filminin hərbçi qəhrəmanının əfqan xalqı haqda söylədiyi fikirdir bu. Təbii ki, filmin rejissoru Bondarçuk Sovet İttifaqının (əfqanlar, bizim babalarımız kimi, ona "Şurəvi" deyirdilər) bu müharibədəki məğlubiyyətinə dünya miqyasında haqq qazandırmaq üçün ekran əsərində mütləq belə bir fikrə yer ayırmalıydı. Əslində isə söylənilən tərif əfqan xalqına deyil, Sovet ordusuna ünvanlanmışdı; yəni Sovetin əldə edə bilmədiyi qələbəni heç bir dövlət qazana bilməz (sətiraltı mənada: "Buna yol da verilməz")
Filmdə Sovet-rus əsgərlərinin humanizminə də geniş yer ayrılıb. Sovet ordusunun 9-cu rotası bir əfqan kəndini düşmənlərdən təmizləməkçün (o vaxt o düşmənlər mücahidlər idi və Sovet əsgərləri onları "dux", yəni "ruh" adlandırırdı) ora girirlər. Əsgərlərdən biri həyətlərin birini bomboş, qapı ağzında isə kiçik, 10 yaşlı oğlan uşağını görüb avtomatını endirərək çıxıb getmək istəyəndə arxadan ona dəyən güllələr kürəyini deşik-deşik edir.
Sən demə, humanistcəsinə davranıb uşağa qıymamağı ona həyatı bahasına başa gələcəkmiş. İntiqam olaraq rota bütün kəndi yandırıb çıxır. Bəli, bu, filmdir. Əfqanıstana "öldürməkçün deyil, əmin-amanlıq yaratmaqçün girən sülhməramlı" Sovet ordusu haqda bir ekran dastanı.
2007-ci ildə, "9-cu rota"dan iki il sonra Amerikanın çəkdiyi "Çərpələng uçuran" filmini bir növ Əfqanıstandakı nüfuzları uğrunda müharibə aparan iki fövqəldövlətin ekran müharibəsi də adlandırmaq olar. Filmdə belə bir kadr var: Sovet ordusunun Əfqanıstana girməsiylə ölkəsindən baş götürüb Amerikaya qaçmaq istəyən bir maşın dolusu əfqanı Sovet əsgərlərinin nəzarəti altında olan keçid məntəqəsində yoxlama üçün saxlayırlar. Rus əsgər maşına diqqət edərkən gözü, qucağında körpəsi olan, gənc əfqan xanıma sataşır: "Yarım saatlığa o qadını mənə kabinədə vaxt keçirməyə verməsəniz, sizi məntəqədən buraxmayacam" - deməsiylə maşındakıları dəhşət bürüyür. Lakin yaşlı əfqan rus əsgərinin ona tuşlanmış silahı qarşısında dayanaraq, ölümü bahasına olsa da, buna yol verməyəcəyini bildirir. Doğrudur, Sovet mətbuatında bu kadrla bağlı Amerika kinosuna çox hədyanlar söylənsə də, fakt faktlığında qalır: işğalçının apardığı müharibənin bir "sifət"i var, o, namus, abır-həya tanımır.
Ancaq qeyd edim ki, Amerika da Əfqanıstana hücumundan sonra əfqan xalqına russayağı mədhiyyələr söyləməyi unutmamışdı. Məhz belə mədhiyyələr Əfqanıstanın işğalı siyasətini pərdələməkçün ən uğurlu vasitə olub işğalçıların əlində. ABŞ-ın həmin filmdən iki il sonra çəkdiyi, əfsanəvi kino qəhrəmanı Rembonun Əfqanıstandakı şücaətlərindən bəhs edən növbəti filmin sonunda bu titrlər gedir: "Film Əfqanıstanın igid xalqına həsr olunmuşdur". Diqqət etsək, "9-cu rota" ilə bu filmdəki qeyd etdiyim cümlələr arasında məna və mahiyyət fərqi deyil, cüzi bir ifadə fərqi var. Bu filmlərin ümumi cəhəti birdə ondadır ki, onlar bu ölkələrin tarixən "imperiyalar məzarlığı" ləqəbi qazanmış Əfqanıstandakı müharibələri haqdadır.
"BİR DƏ QAYIT VƏ ÖZÜNÜ YADA SAL"
Mövlana Cəlaləddin Rumidən gətirdiyim bu kəlamı xatırlatmaq yerinə düşür, məncə. Çünki Əfqanıstanın keçmişi dünyanın bu mütəfəkkir şairinin də keçmişiylə bağlıdır. Belə ki, Ruminin anadan olduğu Bəlx şəhəri indiki Əfqanıstan şəhəri adlansa da, əvvəllər İranın Xorasan vilayətinə aid olub. Mövlananın təxəllüsləri sırasında Cəlaləddin Bəlxi də var. Həmçinin, Zərdüştün də Bəlxdə anadan olduğu bildirilir. Digər böyük mütəfəkkir şair Əlişir Nəvainin də dünyaya gəlişini ilk salamlayan doğma torpaqdır Əfqanıstan.
Təbii ki, bu gün Mövlananın Türkiyə, Əlişir Nəvainin Özbəkistan dühaları kimi tanınması onların Əfqanıstanla bağlılığını təkzib etməməlidir. Sözsüz, bu, köhnə tarix olsa da, Əfqanıstanda 20-yə yaxın millətin (özbək, türkmən, tacik və sair) yaşadığını nəzərə alsaq, hər bir şərqli öz qəlbində dühalarını əziz tutduğumuz Mövlana, Nəvai qədər doğma bir Əfqanıstan görəcək. O Əfqanıstan ki, bu gün öz ağrı-acısıyla dilləndirir hər birimizi. Niyə? Axı niyə tanımadığımız Talibana bu qədər nifrət, hiddət yaransın bizdə? Bəlkə onlar Əfqanıstanın dünyada keçmişimiz olan Mövlana, Nəvai, Zərdüşt adıyla sevilməsini istəyirlər, öz keçmişləri olmaq arzusundadırlar? Niyə axı biz Talibanın balaca bir qızın, corabsız gəzdiyinə görə, guya ayağını kəsib sonra da bu ayaqla futbol oynaması şayiəsinə inanmalıyıq? Bu "faktı" mənə tanınmış jurnalistlərimizdən biri söyləyərək ona inanmağıma çalışmışdı. Şəxsən mən görmədiyimçün buna inana bilmirəm. Talibanın rəsmi bəyanatınasa inanmaq istəyirəm: "Qadınların işləməsinə,oxumasına maneə olmayacağıq!"
SİYASƏTİN SƏNƏTDƏKİ ƏSL SİMASI...
Siyasət siyasətçilərin öz mətbəxində hazırlansa da, onun əsl simasını tərəqqipərvər ictimaiyyət çox vaxt sənət əsərlərində - güzgüdəki kimi görə bilir. Xüsusilə müasir fotoqrafiya sənətində bu mümkündür. Bu sənət əsərlərindən birinə diqqət edək:
...Adda-budda kollar görünən bir dərədə qürub vaxtıdır. Başı çalmalı, ağ ləbbadəli, uzun ağ saqqallı bir qoca köhnə, sınıq-salxaq taxtın üstündə oturub kitab oxuyur. Arxa planda uca dağlar görünür. Uca dağların da, qocanın da başı sanki səmadan baxır. Güman etmək olar ki, qocanın oxuduğu Qurandır. Şəkildə qocadan başqa heç kəs görünmədiyindən, onun bu oturduğu məkanda tək olmadığını məhz əlindəki o müqəddəs kitab pıçıldayır seyrçiyə. Qocanın öz mənəviyyatıyla oturduğu məkanın təbiəti bir vəhdət təşkil edir: o, əfqanıstanlıdır.
Təsvir etdiyim bu foto sənəti nümunəsinin müəllifi Əfqanıstana, onun başı müharibələrdən açılmayan xalqına məhəbbətlə tanınan - əslən azərbaycanlı- fransız fotoqraf Reza Deqatidir.
AZƏRBAYCAN, DEQATİ VƏ ƏFQANISTAN...
Reza Deqatinin Əfqanıstana aid əsərlərilə çoxumuz onun Bakıda keçirilən sərgisində tanış olmuşuq. Mən isə bu əsərlər haqda hələ 15 il öncə, Azərbaycanın görkəmli sənətşünası, mərhum yazıçı və jurnalist Sara xanım Nəzirovan vasitəsilə məlumat ala bilmişdim. Parisdə olarkən Reza Deqatinin fərdi sərgisində iştirak edən Sara xanım onun belə bir sərgisinin Bakıda da keçirilməsinin təşəbbüskarı olmuşdu. Sonra ömrü vəfa etməsə də, sərginin şəhərimizdə reallaşması onun ruhuna bir rahatlıq verib, məncə. 2009-cu ildə Sara xanımla birlikdə Parisdə olan hüquq müdafiəçisi Tamilla xanım Zeynalova ilə görüşüb Deqatinin Əfqanıstana məhəbbətini əks etdirən əsərləri haqda sənətə dəyər verən bir ziyalı sözü dinləmək istədim.
Tamilla xanım çoxlarının tanımadığı Əfqanıstanı məhz Deqati kamerasının gözü ilə gördüyünü söylədi. Onun dediklərindən bir daha anlaşıldı ki, Deqati böyük sənətkardır. İlk növbədə ona görə ki, tək konkret bir insanın dərdini bütün bəşərə aid edə bilir. Deqati üçün Əfqanıstan mövzusu öz ağrı-acısıyla tək bir ölkənin deyil, bəşərin dərdidir. Onun fotolarındakı əfqan uşaqlar bütün dünya uşaqları kimi gözəl və şirindir, lakin uşaq əllərindəki qabar və kirlə, sifətlərində və paltarlarındakı toz-torpaqla onlar həm də kasıb və köməksiz həyatlarını təcəssüm etdirirlər. Əfqanıstan zəngin təbiətinin bir hissəsi olan bu uşaqlarla qurmaq istəyir öz gələcəyini. İmkan verəcəklərmi?..
Hazırda Əfqanıstanda vəziyyət yenə də gərgindir və orada nə baş verdiyi hələ tam aydın deyil. Bildiyimə görə, Deqati çəkilişlər üçün yenə də Əfqanıstana yollanıb. Mən dəqiq bilirəm ki, onun çəkdiyi fotolardan həqiqəti öyrənə biləcəyəm. Başı üzərində dünya siyasətbazlarının qara buludları dolaşan Əfqanıstanı müşahidə edən, özünü heç bir siyasi qüvvəyə mənsub bilməyən Deqatinin kamerası həm də tərəqqipərvər dünyaya əmin-amanlıq çağırışı ola biləcək.
BƏS KİNO?
Fotoqrafiya sənətindən danışarkən fotonun kino sənətinin əsasında durduğunu da unutmamalıyıq. Məqalənin əvvəlində Əfqanıstan mövzusunda dünya kinosunun iki nümunəsini xatırlatdım. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, fotoqrafiyada sənətkarın siyasi mənsubluğu aşkar görünməsə də, kinoda bunu gizlətmək olmur. Bu mənada, Əfqanıstan müharibələri haqda çəkilmiş filmləri antisovet və antiamerikan deyə 2 cəbhəyə bölmənin özü də hardasa həqiqətə yaxın olmaq deməkdir. Yəni həmin filmlərdə bu fövqəldövlətlərin Əfqanıstanda öz nüfuzlarını möhkəmlətməklə bağlı bir-biriylə davası var. Bu xüsusda nə qədər film adı sadalamaq olar: Rusiyanın "Qara nərə balığı" (1992), "Ayaq" (1991), "Pişəvərvadisi" (1991), "Qardaşlıq" (2018), "Yük" (1990), "Əfqan" (1991), "Karvan ovu" (2003), Amerikanın "Çarli Nilson müharibəsi" (2007), "Bir nömrəli məqsəd" (2012), "Sağ qalan" (2013), "Kavaleriya" (2018), "Reportyor xanım" (2016), "Quzular üçün şirlər" (2007) kimi filmləri həmin qəbildəndir. Bu filmlərin hamısında bir həqiqət var: İstilaçı qüvvələr qanlarını bu ölkənin üstünə töküb gedirlər, onu sakit yaşamağa qoymurlar. Milyon-milyon əfqan bu üzdən qaçqın düşür öz diyarından. Əfqanıstan qadınlarının oxuduqları xalq nəğmələrinin məzmunu belə, müharibədən-müharibəyə dəyişir: bir nəğmədə "Sevgilim rus əsgəri olduğu üçün ürəyim yara bağlayıb" oxunanda, sonrakı nəğmədə bu, "Sevgilim amerikan əsgəri olduğu üçün ürəyim yara bağlayıb" şəklinə düşür. Beləcə, müharibələr poliqonuna çevrilən Əfqanıstanın öz kinematoqrafları da gah rus, gah amerikan mövqeyindən çıxış edirlər.
Məsələn, Əfqanıstanın məşhur rejissorlarından Barmak 1982-ci ildən ÜDKİ-də - Moskvadakı kinematoqrafiya institutunda təhsil almış və onun 2003-cü ildə Taliban hakimiyyəti əleyhinə çəkdiyi "Usama" filmi dünyanın bir çox mötəbər festivallarının yüksək mükafatını qazanmışdı. Hazırda Fransada yaşasa da, filmləri vətənində Taliban tərəfindən qadağan olunsa da, işğalçı dövlətlərə münasibətini gizli saxlamağa məcbur olaraq o, doğma ölkəsindəki acınacaqlı vəziyyəti sadəcə Talibanla bağlamadan bildirmişdi: "Məsələ ondadır ki, təhlükə mənbəyi təkcə Taliban deyil!"
Bəli, Əfqanıstanın dünya üzrə tərən-pərən düşmüş görkəmli insanları Əfqanıstanın acınacaqlı vəziyyətinin günahkarı olaraq yalnız Talibanı, vəhşət kimi təqdim olunan bu qüvvəni görmürlər. Bu məqamda Əfqanıstan mövzusunda çəkilib 2008-ci ildə "Oskar" almış digər bir filmi xatırlatmaq istərdim. Məşhur əfqanıstanlı yazıçı Xalid Hüseyninin "Çərpələng uçuran" əsaəri əsasında çəkilib bu film. O da ölkəsindən didərgin düşən bir əfqanıstanlı olaraq, elə mükafatından məlum olduğu kimi, sığındığı Amerikanın mövqeyindən baxaraq, Əfqanıstandakı xaosu Sovetin və Talibanın ayağına yazmalı olur və ürək ağrısıyla bildirir: "Mənim ana vətənim, 10 illərdir ki, müharibə şəraitində yaşayır. Mədəniyyətimiz, tariximiz yer üzündən silinmək üzrədir". BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının Sülhməramlı səfiri, Əfqanıstan əhalisinə humanitar yardım göstərən "Xalid Hüseyni" Fondunun təsisçisi olaraq Xalid Hüseyni, hazırkı vəziyyətdən qorxuya düşüb Vətənindən qaçan əfqanlardan onların pənah apardıqları ölkələrin üz çevirməməsiylə bağlı çağırış edib. Qeyd edim ki, bütün bunlara baxmayaraq, yazıçının Əfqanıstanda əmin-amanlıq yaratmaq vədləri ilə hakimiyyəti ələ alan Talibana da münasibəti birmənalı deyil. O, Talibanın verdiyi vədlərə əməl edəcəyinə ümid bəsləyir. Həm də bu, tək Xalid Hüseyninin deyil, dünyaya əmin-amanlıq arzulayan bütün tərəqqipərvər bəşəriyyətin bəslədiyi ümiddir.
Fars şairlərindən biri yazır: "Əfqanıstan Asiyanın ürəyidir və əgər bu ürək ağrıyırsa, onda bütün bədən şikəstdir".
Mən də ürək ağrısıyla deyirəm ki, dünya, səni and verirəm ədalətə: bu ürəyi ağrıtma!
çap et