Aygün BAĞIRLI
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini
Səməd Vurğunun Üzeyir Hacıbəyli haqqındakı "Böyük bəstəkar" və "İnsan qəlbinin tərənnümçüsü" adlı məqalə və məruzələri böyük bəstəkarın yaradıcılığının kəsb etdyi estetik dəyərin, monumentallığın dərkidir, - desək yanılmarıq. Vurğun Üzeyir sənətinin mahiyyət və ideyasını çox yığcam, aydın və özünəməxsus üslubda təqdim edir. Şair, Üzeyirin bəyin yaradıcılığını insanı və həyatı təsdiq edən sənət kimi xarakterizə edib vurğulayır ki, bu əsərlərdə yaşanılmamış hisslərə, duyğulara rast gəlməzsən. Burada hər şey insan qəlbinin, onun ilıq duyğularının və eyni zamanda, idrakının məhsuludur, bu sənət nümunələrində ürək və fikir, hiss və düşüncə vahid harmoniya yaradır. Buna görə də Səməd Vurğun Üzeyir sənətini gerçəkliyin, həyat həqiqətlərinin simfoniyası hesab edir.
Üzeyir Hacıbəyli sənəti soyuq şüurun məhsulu deyildi. Onun yaradıcılığında lirik notların duyğulara emosional təsiri ilə insanı mübarizəyə səsləyən, cəsarət və yenilməzlik, vüqar və qürur aşılayan motivlər həmahəngdir. Burada həm insan duyğularını dilləndirən "Sənsiz" və "Sevgili canan" kimi romanslar, hisslərin şahanə ifadəsi olan "Leyli və Məcnun" kimi opera, həm də insanın qorxu hissini boğan, onda fövqəlgüc və yenilməzlik hiss etdirən "Koroğlu" kimi əsər, S.Vurğunun ifadəsi ilə desək "diqqətəşayan" hadisə - "Cəngi" janrı da var. S.Vurğun "Koroğlu" operasının tamaşaya qoyulduğu günü mədəniyyətimizin tarixi bayram günü hesab edirdi. S.Vurğuna görə, bu opera dünya və milli musiqi mədəniyyətinin yüksək nailiyyətlərinin, müəllifin zəngin yaradıcılıq təcrübəsinin ifadəsi kimi bütün mədəni ölkələrin mənəvi tələblərinə cavab verən əsərdir. "Operanın mürəkkəb və zəngin simfonik quruluşu, milli musiqi alətlərimizlə Avropa musiqi alətlərinin həmahəng bir dillə danışması, vokal musiqi sənətinin inkişafı üçün yazılmış klassik ariyalar, kütləvi və qəhrəmanlıq səhnələrini ifadə edən mürəkkəb və həyəcanlı musiqi nömrələri, iki-üç səsli xor sənətinin gözəl nümunələri və bütün bunların vahid bir ahəngi Üzeyir sənətinin yüksək mədəniyyətini nümayiş etdirir". S.Vurğun qeyd edir ki, Üzeyir bəy bu əsərdə 400 il əvvəlki tarixi hadisələrə müraciət etsə də, öz əsrinin, eyni zamanda, sabahın da nəbzini tutmağı bacarmışdır. "Koroğlu" operası Şərqin və Qərbin estetik təfəkkürü zəminində ortaya çıxmışdır.
S.Vurğun Üzeyir bəyin "Leyli və Məcnun" operasının da yüksək estetik dəyərindən bəhs edir, bu əsəri Azərbaycan mədəniyyətinin orijinal mənəvi məhsulu, poeziya və musiqisinin gözəl incisi kimi qiymətləndirirdi. Onun fikrincə, Nizami və Füzulinin ecazkar qələmi ilə dünyada tanınan bu ərəb əfsanəsi XX əsrdə Üzeyirin musiqi fırçası ilə daha da bitkinləşdi, tamamlandı və populyarlıq qazandı. S.Vurğun Üzeyirin bu mövzuya təsadüfən müraciət etmədiyini, azad düşüncənin, azad sevginin əsrlər boyu söz və fikir adamlarını narahat etdiyini söyləyirdi. Üzeyir də azad fikir və azad eşq haqqında söz demək ehtiyacını bu əsər vasitəsilə ödədi. İnsanlığın faciəsini, mənəvi məhkumiyyətini o da belə - içindən gəldiyi kimi cizgilədi. S.Vurğuna görə, o, bu cizgiləmədə XX əsr insanının zövqünü, ruhunu, mənəvi tələb və təbəddülatını önə çəkdi. Bu ərəb əfsanəsi özümüzünküləşdi, qəlbə daha məhrəm, daha yaxın oldu.
S.Vurğun Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığına milli musiqi, ümumiyyətlə estetik təfəkkür tariximizin bir mərhələsi kimi nəzər salır, bu irsin mədəniyyət tariximizin ümumi inkişafı ilə sıx bağlılığını qeyd edir və onun tərəqqisinə təsir gücünü açıqlayırdı. Onun müasirlərinin sənət və səhnəyə, yeni yaranan janrlara olan baxışlarına təsirindən bəhs edirdi. Məlumdur ki, Üzeyir sənəti, onun mədəniyyət tariximizə gətirdiyi novator yeniliklər öz çağdaşları tərəfindən birmənalı qarşılanmırdı. Bu radikal münasibət dövrü mətbuatda da yer alırdı. Həmin müəlliflər iddia edirdilər ki, teatr səhnəmizdə dram və faciələr var və bunların tərbiyəvi əhəmiyyəti yetərincədir. Opera və operettaya isə ehtiyac yoxdur. Onlar fikirlərini belə əsaslandırırdılar ki, Azərbaycan tamaşaçısı, müsəlman tamaşaçısı hələ operanı dərk etmək səviyyəsində deyildir. Üzeyir bəy isə "Səhnənin tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında" silsilə cavab məqalələrində məntiqi mühakimələrlə operanın kəsb etdiyi əhəmiyyəti, opponentlərinin isə fikirlərinin əsassız olduğunu sübut edirdi. S.Vurğun öz məruzələrində bu cür tendensiya müəlliflərini "yoxsul təbiətli" adlandırırdı. Ancaq sevinirdi ki, bu ikili münasibətlər Üzeyir bəyin yaradıcı təbiətinə, fitrətinə təsir edə bilməmişdir.
S.Vurğun Üzeyir bəydən təkcə bəstəkar kimi yox, bir dramaturq, musiqi nəzəriyyəçisi kimi də bəhs edir, onun "Azərbaycan musiqi ladlarının əsasları" adlı elmi əsərinin kəsb etdiyi dəyər və əhəmiyyətdən söz açır, bu əsərin daxili məzmun və nəzəri əsas etibarı ilə miqyaslılığını açıqlayırdı. Bu əsəri Azərbaycan musiqisini İran və Şərq musiqisindən ayırmayıb, orijinallığını və özünəməxsusluğunu inkar edənlərin nəzəriyyəsinə tutarlı cavab sayırdı. S.Vurğun həmçinin, Üzeyir Hacıbəylinin milli çalğı alətlərindən ibarət notlu orkestr yaratmasını tarixi hadisə hesab edirdi. "Rədd olsun tar və kamança!" deyən, Azərbaycan xalqını öz milli musiqi mədəniyyətindən məhrum etmək istəyən bir çox satqın xalq düşmənlərinin kütbaş nəzəriyyələrinə qarşı Üzeyir ilk dəfə milli musiqi alətlərimizin notlu orkestrini yaratdı. O, nəzəri və əməli olaraq tar, kamança, tütək, yastı balaban, qoşa zurnalar vasitəsilə simfonik əsərlərin ifa olunmasını sübut etdi".
S.Vurğunun böyük istedad və səmimiyyətlə qələmə aldığı "Böyük bəstəkar" və "Eşq olsun sənətkara!" şeirləri şairin Üzeyir Hacıbəylinin şəxsiyyəti, yaradıcılığı, mədəniyyət tariximizdəki misilsiz rolu haqqında düşüncələrinin ifadəsi baxımından parlaq əsərlərdir. Təsadüfi deyil ki, xüsusən "Eşq olsun sənətkara!" şeirinin misraları, hətta bütöv bəndləri dillər əzbərinə çevrilib:
Budur, baxır üzümə, baxır sənətkar gözü,
Yenə gülür-danışır, nəfəs alır Üzeyir,
Süzülür qəlb evimə onun hər odlu sözü,
Rübabının səsində qanad açır min şeir.
O, bu gün də bizimlə addımlayır yanaşı,
"Koroğlu"dan oxuyur
yenə zəfər ordumuz.
Ey Füzuli şeirinin bir bəstəkar qardaşı,
Şöhrət tapdı adınla bizim ana yurdumuz!
Ölüm sevinməsin qoy!
Ömrünü vermir bada
El qədrini canından daha əziz bilənlər.
Şirin bir xatirətək qalacaqdır dünyada
Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər.
S.Vurğunun Üzeyir bəy haqqındakı fikir və mülahizələri həm onun böyük sənətkarın yaradıcılığına olan ehtiramını və diqqətini, həm də istedadının başqa bir tərəfini - musiqi və musiqi nəzəriyyəsi haqqında geniş məlumatı olduğunu üzə çıxarır.
çap et