(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)
Seraya Şapşalın XX yüzilliyin başlanğıcında Azərbaycanın cənubunda, Təbrizdəki fəaliyyətini onun zəngin ömür yolunun çox da parlaq və şərəfli səhifələrindən saymağın mümkünsüzlüyü yuxarıda müasirlərinin rəylərinə əsasən göstərilib. Lakin həqiqət naminə qeyd edək ki, o, soydaşlarımız arasında yaşadığı dövrdə xalqımıza, dilimizə və mədəniyyətimizə ehtiram nişanəsi olan işlər də görmüşdü və həmin məqamlara əsaslanaraq yaxşı mənada yalnız "Şapşal-məmur" yox, "Şapşal-azərbaycanşünas" haqda da danışmaq olar.
Belə düşünməyə əsas verən qaynaqlardan biri alimin 1935-ci ildə Polşa Elmlər Akademiyası xətti ilə Krakovda, məşhur Yagellon Universiteti nəşriyyatında çap etdirdiyi "İran Azərbaycanı türklərinin xalq ədəbiyyatı nümunələri" kitabıdır. Əsərdə toplanan zəngin filoloji-linqvistik materiallar aydın göstərir ki, Qacarlar səltənətində yaşadığı illərdə Şapşal tək siyasi intriqalarla, sərvət toplamaqla, Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının məxfi tapşırıqlarını yerinə yetirməklə və mühafizəkarlara qoşulub Məşrutə inqilabının qarşısına maneələr çıxarmaqla məşğul olmamışdı.
O, eyni zamanda bütün bu xoşagəlməz əməllərindən yüksəkdə dayanan, hətta həmin "fəaliyyətin" gətirdiyi üz qarasını bəlli ölçüdə aradan qaldıran bir işlə - arasında yaşadığı, xoş münasibət və qonaqpərvərliyini gördüyü xalqın dilinə, ədəbiyyatına təmənnasız xidmətlə də məşğul olurmuş. Tək elə bu fakt ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycan türklərinə münasibətdə siyasi baxımdan qaragüruhçu mövqedə dayanan Şapşala elm adamı və yaradıcı şəxsiyyət kimi müəyyən tarixi obyektivliklə, hətta rəğbət hissi ilə yanaşmağa əsas verir.
"İran Azərbaycanı türklərinin xalq ədəbiyyatı nümunələri" kitabının əsasını onun Təbrizdə, habelə Cənubi Azərbaycanın digər mahal və kəndlərində yerli azərbaycanlı-türk əhalinin dilindən yazıya aldığı folklor materialları-nağıllar, lətifələr, tapmacalar, atalar sözləri, zərb-məsəllər, eləcə də poetik parçalar-təsniflər, gəraylılar, bayatılar və s. təşkil edir. Cənub türkcəsinin dialekt xüsusiyyətləri qorunmaqla mətnlər S.Şapşalın özü və həmkarı-karaim əsilli türkoloq A.Zayançkovski tərəfindən polyakcaya tərcümə edilmişdi. "Nümunələr"i tam əsasla Azərbaycan folklorunun polyak dilində ilk müxtəsər antologiyası adlandırmaq mümkündür. Müəllif Cənubi Azərbaycanda yaşadığı illər ərzində toplanmış şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərinin mühüm bir qisminin fasiləsiz yerdəyişmələri zamanı itirildiyini də təəssüf hissi ilə qeyd edir.
Seraya Şapşalın əhatəli giriş məqaləsi ilə açılan kitaba karaimşünas alim T.Kovalskinin hazırladığı azərbaycanca-polyakca-almanca lüğət də əlavə olunmuşdu. Həm də lüğət yalnız bu əsərlə bağlı Azərbaycan folkloru nümunələrindəki söz və ifadələrin izahını ehtiva etmirdi. Burada daha geniş mənada Azərbaycan folklorunu, xalqın yaşam tərzini, mənəvi və ictimai-mədəni özünəməxsusluqlarını göstərən, üstəlik də müəyyən bir qismi mətnlərdə təsadüf olunmayan anlayışların şərhi öz əksini tapmışdır. Bir sözlə, Şapşal və yardımçıları - prof. A.Zayançkovski ilə prof. T.Kovalski dövrün imkanları və elmi səviyyəsi daxilində kifayət qədər elmi, akademik nəşr hazırlamağa, zəngin folklorumuzun cənub qolunu Avropada tanıtmağa çalışmışdılar.
Nəşrə müqəddimədə Şapşal dövrün yanlış ənənəsinə uyğun olaraq İran Azərbaycanı adlandırdığı Cənubi Azərbaycanın tarix və coğrafiyasına qısa ekskurs edir. Onun 104 min (əslində 129 min kv. km. olmalıdır - V.Q.) kvadrat kilometrlik ərazisi ilə bəzi Avropa dövlətlərindən böyük və iki İsveçrə boyda olduğuna diqqəti çəkir. Daha sonra akad. V.V.Bartolda istinadən indiki dövrdə də erməni və paniranist dairələrdə geniş yayılmış əsassız iddianı təkrar edir - Azərbaycan türklərinin bu ərazilərdə kütləvi şəkildə XI əsrdən etibarən məskunlaşdıqlarını bildirir (Məlum olduğu kimi, daha sonra meydana çıxan kəsrəviçilik Cənubi Azərbaycan əhalisinin türk əsilli olduğunu yerli dibli danır, elmi fikri Cənubdakı soydaşlarımızın türkləşmiş farslar olduğunu inandırmağa çalışırdı - V.Q.). Eyni zamanda hazırkı mərhələdə "İran Azərbaycanı" əhalisinin mütləq əksəriyyətini türklərin təşkil etdiyi, burada az sayda fars və kürdlərin də yaşadıqları göstərilir. Türk əhalinin özünün də Şahsevən, Qacar, Əfşar, Qarapapaq, Bəxtiyari, Salar, Qaşqay və s. tayfalardan ibarət olması haqda məlumat verilir.
Müəllif "Müqəddimə"də daha sonra yazır: "Altı il İran Azərbaycanının paytaxtı Təbriz şəhərində yaşadığım və ölkənin demək olar ki, hər yerini gəzib-dolaşdığım üçün bu yerlərin əhalisinin dilini mümkün qədər dəqiq və incəliklərinə qədər öyrənməyə çalışdım. Eyni zamanda İran Azərbaycanı türklərinin folklor və dialektologiyasını tədqiq etmək üçün çoxlu materiallar topladım. Düşünürəm ki, onların elmi fikrə açıqlanması yolu ilə V.V.Radlovun məşhur "Türk tayfalarının xalq ədəbiyyatı nümunələri" ("Obraztsı narodnoy literaturı tyurkskix plemyon") kitabında Azərbaycanın tamamilə diqqətdən qaçırılması ilə bağlı yaranmış boşluğu qismən də olsa, doldurmaq mümkün olacaq".
Alman əsilli rus türkoloqu akademik V.V.Radlovun (1837-1918) məşhur nəşri alimin dərindən araşdırdığı və dönə-dönə etnolinqvistik ekspedisiyalarda olduğu Sibir və Mərkəzi Asiya türk arealını əhatə edirdi. O, heç vaxt qarşısına İran və Qafqaz türklərinin xalq ədəbiyyatını toplamaq və araşdırmaq məqsədi qoymamışdı. Daha doğrusu, sırf fiziki cəhətdən belə imkanı olmamışdı. Bu baxımdan Şapşal həqiqətən bir qədər məhdud dairədə də olsa, məşhur həmkarının işinin davamçısı kimi çıxış etmişdi.
Müqəddimədə müəllif daha sonra azərbaycanşünaslığın folklor və linqvistik cəhətdən araşdırılması ilə bağlı XX yüzilliyin əvvəllərində Qərbdə bir sıra təşəbbüslərin meydana qoyulduğunu bildirir, fikrini əsaslandırmaq üçün alman şərqşünası K.Foyun və məşhur macar səyyahı H.Vamberinin əsərlərinə müraciət edirdi. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Şapşalın üz tutduğu hər iki avropalı tədqiqatçının bu istiqamətdəki səyləri uğurlu sayıla bilməzdi. Çünki K.Foy özünün "Azerbajchanische Studien mit einer Charakteristik des Südtürkischen" (Berlin, 1903) əsərinə daxil etdiyi azərbaycanca mətnləri bu dilin təbii daşıyıcısı olan Azərbaycan türkündən deyil, nestorian məzhəbinə mənsub İran mənşəli bir nəfər aysorun dilindən qələmə almışdır. Bu da öz növbəsində Azərbaycan türkcəsi və həmin dildə yaradılmış folklor nümunələrinin ilkinliyinə, təbiiliyinə ciddi xələl gətirmişdi. H.Vamberinin "Alt-Osmanische Sprachstudien mit einem Azerbajchanischen Texte als Appendix" (Leyden, 1901) kitabında Azərbaycan mətnləri kimi təqdim olunan materialların isə dil baxımından daha çox Osmanlı türkcəsinə aid olduğu nəzərə çarpmaqdadır.
Azərbaycan türkcəsi və folklorunun özünəməxsus keyfiyyətlərini əks etdirən çağdaş tədqiqatlar sırasında Şapşal H.Ritterin, O.Şatskayanın, Əhməd Cəfəroğlunun və Ceyhun Hacıbəylinin ötən əsrin 20-30-cu illərində Berlin və Paris kimi Avropa paytaxtlarında meydana çıxan araşdırmalarına da diqqət yetirmişdi. Qeyd edək ki, son iki azərbaycanlı müəllif S.Şapşalın müasirləri idi. Çap etdikləri əsərlərdəki dil materialı isə daha çox Şimali Azərbaycanla bağlı idi.
Belə ki, İstanbul Universitetinin doktorantı Ə.Cəfəroğlu bayatıya və Gəncə dialektinə dair "75 Azerbajdanicshe Bajaty in der Mundart von Gendze" ("Gəncə dialektində 75 Azərbaycan bayatısı") əsərini 1930-cu ildə, məşhur alman türkoloqu Fridrix Gizenin rəhbərliyi altında Breslauda (indiki Vroslav, Polşa) hazırlamışdı. C.Hacıbəyli isə Qarabağ dialektinə və folkloruna dair "Le dialecte et le folk-lore Karabagh-Azerbaidzjan du Caucase" (Qarabağ-Qafqaz Azərbaycanı dialekti və folkloru) araşdırmasını 1933-cü ildə Parisdə, fransız şərqşünasların "Journal Aziatique" məcmuəsində (sayı CCXXII, s.31-144) çap etdirmişdi. Maraqlı və diqqətəlayiq haldır ki, S.Şapşal Cənub folkloru və Təbriz dialektini ehtiva edən toplusu ilə sanki bu tədqiqatları tamamlamışdı. Nəticədə Cənubda yaranan şifahi ədəbiyyatla bağlı boşluğun qismən də olsa aradan qaldırılmasına, tədqiqlərin ümumazərbaycan səciyyəsi qazanmasına zəmin yaratmışdı.
S.Şapşal 1932-1934-cü illərdə İstanbulda Əhməd Cəfəroğlunun naşirliyi və redaktəsi altında çıxan "Azərbaycan Yurd Bilgisi" jurnalının fəaliyyəti, mündəricə və müəllif kollektivi ilə ümumən tanış idi. Naşir-redaktorun milli ədəbiyyat, tarix, folklor və dialektologiyaya, eləcə də Qərbdə və Şərqdə azərbaycanşünaslıq tədqiqlərinə dair məqalələrini yüksək qiymətləndirir, bütünlükdə dərgini haqlı olaraq "Azərbaycan haqqında bütöv biliklər ensiklopediyası" adlandırırdı.
Cənubi Azərbaycan xalq ədəbiyyatı nümunələrinə dair əsərində isə müəllif Firudin bəy Köçərlinin "Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı" (Tiflis, 1903, rus dilində) və "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair materiallar" (Bakı, 1925), Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər" (İstanbul, 1922), İsmayıl Hikmətin iki cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (Bakı, 1928) və s. ciddi elmi araşdırmalardan yaradıcı surətdə faydalanmışdı. Sonuncu üç əsərin Şimali Azərbaycanda meydana çıxdığına və bu bölgədə yaranan ədəbi nümunələrin tədqiqinə həsr olunduğuna diqqəti çəkən S.Şapşal "İran Azərbaycanı türklərinin folklor irsinin bu ölkənin dili və ədəbiyyatı haqda mövcud təsəvvürləri daha da genişləndirəcəyinə" ümid bəslədiyini bildirirdi. Şübhəsiz, İranda fars şovinizminin gücləndiyi, Pəhləvi rejiminin hər vasitə ilə ölkənin tarixini türk izlərindən təmizləməyə, yerli türklərin guya monqol-tatar fütuhatı nəticəsində dilini dəyişən farslar olduğunu sübuta çalışdığı dövrdə S.Şapşalın Avropanın mühüm elm mərkəzlərindən birində Cənubi Azərbaycanla bağlı belə bir əsər çap etdirməsi özlüyündə təqdirəlayiq hal sayılmalıdır.
Müqəddimədə də göstərildiyi kimi, kitaba 1903-1905-ci illər arasında azərbaycanlı-türk əhalinin yaşadığı Təbriz, Urmiya, Marağa, Ərdəbil, Sərab, Culfa, Miyanə, Zəncan kimi şəhərlərdə, habelə Təbriz yaxınlığındakı kənd və qəsəbələrdə yerli sakinlərin dilindən yazıya alınmış nağıllar, tapmacalar, atalar sözləri, məsəllər, bayatılar, gəraylılar, xalq mahnıları, qismən də erotik ədəbiyyat nümunələri daxil edilmişdir. Yalnız bir neçə folklor nümunəsi 1928-ci ildən gec olmayaraq Rusiyada və Türkiyədə, Cənubdan olan azərbaycanlılardan dinlənilmiş və yazılmışdır.
Kitabın polyak və qismən də Avropa oxucusuna ünvanlandığını nəzərə alan S.Şapşal bura daxil etdiyi folklor nümunələrinin hər birinin janr özünəməxsusluqları haqda qısa məlumat verir, onların fərqli poetik-üslubi cəhətlərini göstərməyə çalışırdı. Məsələn, müəllif xalis türk ruhu ilə seçilən Azərbaycan nağıllarının ənənəvi "Biri var idi, biri yox idi..." şəklində, fars təsirinə məruz qalan nağılların isə "Amma raviyani-əxbar və naqilani-asar və tutiyani-şəkkər dəhani şirin göftar..." şəklində başladığına diqqəti çəkir. Eyni zamanda Azərbaycan nağıllarının trafaret başlanğı kimi ənənəvi sonluğa ("Göydən üç alma düşdü...") malik olması da nəzərdən qaçırılmamışdı.
S.Şapşalın Azərbaycan nağıllarındakı Şah Abbas ilə "Min bir gecə"dəki xəlifə Harun ər-Rəşid arasında apardığı müqayisələr də maraq doğurur. Müxtəlif xalqların folklor təfəkküründəki yaxınlığın, oxşarlığın konkret nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Təbriz sakini Mir Əli Seyid Musa oğlunun dilindən yazıya alınan "İki qardaş" nağılı isə S.Şapşala Qrimm qardaşlarının oxşar mövzu və fabulaya malik eyni adlı nağılını xatırlatmışdı. Ümumiyyətlə, o, Cənubi Azərbaycan ərazisində "Ağılsız arvad, ağıllı kişi və dəyirmançının nağılı", "İki qardaş", "Şah Abbasın nağılı", "Yalançını nağılı", "Sultan İbrahimin nağılı", "Misir padşahının qızı" və s. populyar nağılları canlı xalq danışıq dilinin bütün özünəməxsusluqlarını əks etdirməklə ilk dəfə yazıya almışdı.
Məcmuəyə istisna kimi 1923-cü ildə əslən Mərənddən olan savadlı Azərbaycan türkünün - Mirzə Seyfullanın dilindən qələmə alınmış "Dər babi rişi-büləndi-sərkərdeyi-Həmədan" ("Həmədan sərkərdəsinin uzun saqqalı haqqında" - V.Q.) adlı ərəb-fars və köhnə Osmanlı tərkibləri ilə dolu olan nağıl da daxil edilmişdi. Müəllif bu folklor nümunəsini məcmuəyə salmaqla Azərbaycan türklərinin sadə və təmiz danışıq dili ilə farscanın təsiri altında formalaşmış mövcud "ədəbi dil" arasındakı fərqi göstərməyə çalışmışdı.
Bayatıların Bayat, varsağıların Varsaq tayfasının adı ilə bağlılığı məsələsində Əhməd Cəfəroğlunun fikirləri ilə razılaşan S.Şapşal Azərbaycan poetik folklorunun geniş yayılmış başqa bir nümunəsinin - gəraylıların Krım yarımadasındakı türk əsilli xan sülaləsi- Gireylərlə əlaqəsi haqqında kifayət qədər əsaslandırılmayan ehtimal da irəli sürmüşdü. Müəllif fikrini Şah Abbasın hakimiyyəti illərində saray münaqişələri nəticəsində ölkəsini tərk edən Krım xanı Şahin Gireyin bir müddət Səfəvilər sarayında yaşaması və çoxunda vətən həsrəti motivi yer alan gəraylıların da onun adı ilə bağlılığı fikrinə tərəfdar çıxmışdı.
S.Şapşalın Cənubi Azərbaycan xalq ədəbiyyatı nümunələri kimi kitaba daxil etdiyi, hazırda isə əslində mövcud olmayan dübbələr də diqqəti çəkir. Müəllifin araşdırmalarına əsasən ərəb və ibrani dillərində "sataşmaq", "ayıbını faş etmək" mənalarını bildirən "dübbə" sözü sonralar farsların və Cənubi Azərbaycan türklərinin folkloruna açıq-saçıq ifadələrin, hətta yazılı nitqdə məqbul sayılmayan söyüş və təhqirlərin üstünlük təşkil etdiyi satirik-pornoqrafik şeir formasının adı kimi daxil olmuşdur. Ədəbsiz, etikadan uzaq ifadələrin yer alması səbəbindən bu şeir şəklini müəyyən mənada Azərbaycan aşıq ədəbiyyatındakı hərbə-zorbalarla müqayisə etmək qeyri-mümkündür. S.Şapşalın yazdığına görə, hətta onun Təbrizdə yaşadığı dövrdə şəhərdə "Əhli-dübbə" adlı gizli ədəbi klub, yaxud dərnək də mövcud olmuşdur. Həmin klub, yaxud dərnəkdə əsasən bu və ya digər səbəblərə görə cəmiyyətdən narazı qalanlar - uğursuz şairlər, vəzifəsini itirmiş məmurlar, ictimai əxlaqa asi olanlar və b. toplaşır və öz "istedadlarını" açıq-saçıq şeirlər, yaxud qafiyəlmiş qaba, kobud təhqirlər vasitəsi ilə ortaya qoyurdular.
"Nümunələri"n müqəddiməsində ədəbi-bədii fikrimizə yad olan bu "janr" haqda oxuyuruq: "Deyilənə görə, ilk dübbələrin yaradıcısı İran Azərbaycanın məşhur şairi, Qaracadağlı Nəbati (Seyid Əbülqasim Nəbati (1812-1873) - nəzərdə tutulur - V.Q.) olmuşdu. Bu poetik janrın banisi kimi onu hətta "pir" adlandırmışlar. Lakin əslində şair ədəbi şöhrətini XIX əsrin 40-50-ci illərində, Nəsrəddin şahın hakimiyyətinin başlanğıc dövründə son dərəcə yüksək qiymətləndirilən nəcib və ləyaqətli şeirləri ilə qazanmışdır". Göründüyü kimi, Seraya Şapşal yanlış fikrinə düzəliş verdiyi, Nəbati yaradıcılığının tam fərqli istiqamət daşıdığını göstərdiyi üçün əlavə izahata ehtiyac yoxdur. Doğrudur, Nəbatinin yaradıcılığında ustalıqla ifadə edilmiş erotika nümunələrinə də təsadüf edilir. Amma şair heç vaxt "dübbə" yaradıcılığı səviyyəsinə enməmişdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kitabda yer alan "dübbələrin" heç bir poetik dəyəri yoxdur və onlar ümumən ədəbiyyat anlayışı ilə bir araya sığmırlar. Dübbə nümunələrinin polyakcaya tərcüməsi zamanı bir çox sözlərin yerinə nöqtələrin düzülməsi də bu "janrın" etik-əxlaqi və mənəvi dəyərlərin yüksək qiymətləndirildiyi həqiqi xalq yaradıcılığından nə qədər uzaq olduğunun göstəricisi sayıla bilər.
Başqa bir maraqlı cəhət S.Şapşalın Azərbaycan folklorunun istər Cənubda, istərsə də Şimalda yazılı ədəbiyyata təsirini izləmək istiqamətində göstərdiyi səydir. Doğrudur, belə analogiya axtarışları epizodik səciyyə daşıyır, lakin istənilən halda müəllifin Azərbaycan mədəniyyətinə bələdliyini göstərir. Məsələn, Şapşal XX əsr milli nəsrimizin təkrarsız hekayə nəvislərindən olan Ə.Haqverdiyevin "Ayın şahidliyi" novellasının "Tacirin oğlu" adlı Azərbaycan nağılının motivləri əsasında yazıldığını, həmin nağılın isə süjet, kök və mənşə etibarı ilə "Min bir gecə"yə gedib çıxdığını inandırıcı dəlillərlə sübut etmişdir.
Seraya Şapşalın informatorları haqda verdiyi məlumat da maraqlıdır və ümumilikdə, həmin dövr azərbaycanlılarının bilik və intellekt səviyyəsini, düşüncə tərzini, mental xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq baxımından diqqəti çəkir. Müəllif onları təqdim edərək yazırdı: "Kiçik istisnalarla mənə nağıl danışanlar, şeir söyləyənlər sadə və savadsız insanlar idilər. Məsələn, mənim "Neçə yaşın var?" sualıma "Şah taxta əyləşəndə doğulmuşam" - cavabını verirdilər. Atalarının yaşı haqda soruşanda onun məsələn, "ikimci yol urus gələndə" - yəni 1828-ci ildə doğulduğunu bildirirdilər. Bəziləri qohumunun, yaxud qardaşının ölümü haqqında danışanda "ömrünü sənə bağışlayıb" - deyirdilər. Bunun nə zaman baş verdiyi ilə bağlı sualın cavabında isə "Naxoşluq vaxtı" - deməklə kifayətlənirdilər. Belə başa düşürdüm ki, xatırladılan ifadə ilə Azərbaycanda vəba epidemiyasının yayıldığı ili nəzərdə tuturlar". Karaim türkü Şapşalın bu maraqlı və özünəməxsus müşahidələri gözəl nasirimiz Ə.Haqverdiyevin "Mütrüb dəftəri" hekayəsinin oxşar şəkildə düşünən və danışan personajlarını xatırladırlar...
Əvvəldə də qeyd edildiyi kimi, həyatının bir neçə ilini Azərbaycanın cənubunda keçirmiş Şapşalın ölkəmiz və xalqımızla bağlı fəaliyyətini iki mərhələyə bölmək mümkündür. Birinci mərhələdə o, ilk yazıda da inandırıcı faktlarla göstərdiyimiz kimi, daha çox siyasətlə məşğul olmuş, təmsil etdiyi rus sarayının maraqlarını və şəxsi mənfəətini güdmüşdür. Lakin daim Qacar sarayında və ölkə həyatında cərəyan edən intriqaların mərkəzində dayansa da, filoloji araşdırmalarından da kənarda qalmamış, Cənubi Azərbaycanda özünün bir sıra gələcək kitab və məqalələri üçün material toplamışdır.
İkinci mərhələdə isə Azərbaycandan uzaqda olmasına rəğmən, S.Şapşal bir vaxtlar arasında yaşadığı, yaxın təmas qurduğu xalqın dilinə və folkloruna elmi münasibətini ortaya qoymuşdu. İllər sonra söz sənətimizin, xalq ədəbiyyatımızın tədqiq və təbliğinə kiçik də olsa, töhfəsini verməyə çalışmışdı.
Bir vaxtlar Mirzə Şəfi irsinin Qərbdəki təbliğatçısı (və təəssüf ki, mənimsəyicisi!), alman şairi və tərcüməçi Fridrix Bodenştdet müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında haqlı olaraq kəskin ifadələrlə ədəbi oğurluqda suçlanırdı. Və elə həmin dövrdə keçmiş Almaniya Demokratik Respublikasından olan filoloq Leon Nebentsal sovet mətbuatında "Sevməyə daha çox əsas var" adlı polemik ruhlu məqalə ilə çıxış etmişdi. Məqalədə alman şərqşünasının ustadına münasibətdə kəmfürsətliyi etiraf olunmaqla yanaşı, məhz Fridrix Bodenştdin təqdimat və tərcümələri sayəsində Mirzə Şəfi irsindən ayrı-ayrı nümunələrin yaşadılması və həm də onların sayəsində şairin dünya şöhrəti qazanması inandırıcı dəlillərlə isbata yetirilmişdi. Bu səbəbdən də alman mütərcimi yalnız ittiham etməyin deyil, həm də xidmətlərini dəyərləndirməyin zəruriliyi vurğulanmışdı.
Şübhəsiz, artıq istər mənfi, istərsə də müsbət əməlləri ilə tarixdə yerini tutmuş Seraya Şapşalı müasir dövrün meyar və tələbləri baxımından ittiham etməkdən, yaxud sevməkdən söhbət gedə bilməz. Sadəcə, onun ötən əsrin 30-cu illərində Azərbaycan mədəniyyətinin Avropada tanıdılmasına və təbliğinə verdiyi mütəvazi töhfə öz elmi dəyərini almalıdır.
çap et