Amin NAMAZLI
Nə vaxt ki qorxuram, özümü pis hiss edirəm, nənələrimin tilsimlərini sehrli köynək kimi əynimə geyinirəm, onların səsi ilə tilsimlər oxuyuram... Mən bu tilsimlərdən qorxmamağı, dərdləri, bəlaları dəf etməyi öyrənmişəm. Nənələrim qorxularımı, mənə pis təsir edən şeyləri üzərlik odunda yandırıb, tüstüsünü ciyərlərimə doldurub, du(v)alarıyla tüstüdən, tilsimdən qalxan geyindiriblər.Ağırlıq-yorğunluğumu gah odla, gah suyla canımdan sivirib töküblər. Bu tilsimləri eşidəndə istər-istəməz rahatlıq tapıram. Bu şeirşəkilli qoruyucu tilsimlərin poetik, folklorik tərəfindən başqa, psixolojik, mifik arxa planın olduğu da aşkardır. Bir tilsiminvə bir neçə inancın işığında tilsimlərin mifik təfəkkür sarıdan qaynaqlarına baxaq.
Azərbaycan folklorunda, mifik təfəkküründə uşaqlarla bağlı, onları nəzərdən, ağırlıqdan qorumaqla bağlı çoxsayılı inanc, tilsim, ovsun var, amma onlardan bəlkə ən məşhuru anaların, nənələrin övladlarını çimizdirib bitirəndən sonra bir qab su ilə bu şeir şəkilli tilsimi oxumasıdır. Fərqli-fərqli oxunan bu tilsimi bir neçə variantı qarşılaşdıraraq bütöv bir hala salaraq analiz edək:
Ağırlığın, uğurluğun (yorğunluğun)
dağlara, çaylara, daşlara
zırtlayan qarılara, dul arvadlara
hürən itlərə, uçan quşlara
caynağı balamı söyləyənlərin
sağ gözünə, sol gözünə
əti balamın ağzına
La İlahə İlllah, Muhammədən Rəsulallah.
Filoloji tərəflərinə toxunmadan bu tilsimi analiz edəcək olsaq, ilk sətir Zərdüşt inancının bir təzahürünə bənzəyir. Novruz bayramında odun üstündən adlayan şəxs bu inanca görə, ağırlıqlarından arınır, təmizlənir. Burada isə təmizləyici rolunu su oynayır, bu iki inanc və ifadənin eyniliyi, atalarımızın su və odun arındırıcıxüsusiyyətinə inandıqlarının bir nişanəsidir. “Dağlar, çaylar, daşlar” motivləri də bu tilsimdə əbəs yerə işlənilməyib. Hər predmentin mifik arxa planı var.
Dağ-daş-çay
Azərbaycan folklor nümunələri arasında dağa-daşa çevrilən insanlarla bağlı onlarla əfsanə məlumdur. Çox zaman sözündən dönən, əhdini pozan, günaha düçar olan personaj cəza olaraq dağa-daşa çevrilir, beləliklə, dağ-daş onu bu rüsvayçılıqdan təmizləyir. Bəzən istəmədiyi birinə ərə veriləcək qızların dağa-daşa, gül-çiçəyə çevrilməsi də əfsanələrdə öz əksini tapır. Burada da o qızın saf hissləri dağa-daşa dönərək öz ülviliyini qoruyur. Azərbaycanın bəzi bölgələrində övladı tələf olan zahı qadının 40-ı çıxandan sonra olan uşaq oğlandırsa, balaca bir qız uşağı çaya, axar suya göndərilir və ondan 40 daş yığması istənilir. Bu 40 daş bir qab suya tökülür vəbu suya dualar oxuduqdan sonra uşağı tələf olan ana qüsul alır, suyun qalanı ilə də evi-eşiyi təmizləyirlər. Mən şəxsən Gədəbəydə bu adətin şahidi olmuşam. Deməli, daş və su motivinin birlikdə təsir gücü daha da artır, bütün evi-ocağı təmizləyə, arındıra bilir. Yenə bu inancın uşaqla bağlı olması da olduqca maraqlıdır. Mifolojik predmetin sayı artdıqca inanc şəkil dəyişə, güclənə bilir. Buradakı “dağ-çay-daş” birlikdə daha güclü inanc və təsir formalaşdırır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində daş şər ruhları uzaqlaşdırmaq, pisliyi sovuşdurmaq üçün də başqa şəkildə qarşımıza çıxır. Can verən adam canını tapşıra bilmədikdə ovcuna qəmbər daş qoyulur və bununla da adamın rahat can verəcəyinə inanılır. Başqa bir inanca görə, evdə ölü düşəndə və ölününağzını yummaq mümkün olmayanda ölünün ağzına daş qoyurlar, beləliklə, onun evə başqa bədbəxlik gətirməsinin qarşısını alınır. Ölüm və daş əlaqəsi ilə bağlı bir başqa inanca görə isə, ölünü yerdən götürəndən sonra evin içindən olmayan bir adam gəlib həmin yerə daş qoymalıdır, bununla pis ruhlar, şər qüvvələr evdən aralı düşür. Daş kultuna inanclarda, alqış və qarğışlarda tez-tez rast gəlmək mümkündür.
Bu üçlüyün bir digər hissəsi “çay”, yəni su motivinə də qısaca toxunaq. “Yuxumu suya danışım”, “su kimi get, su kimi gəl”inanclarından üzü bəri su-çay kültü də arındırıcı, təmizləyici funksiya daşıyır. Bəs bu inancın uşaqları qoruyan tilsimdəki yeri nədir? Qədim Türk inancında mövcud olmuş ilahə Öləng həmişə su ilə yanaşı xatırlanıb. Ehtimal ki, Öləng su, yaşıllıq ilahəsi olub, daha sonra gənclik, evlilik ilahəsi kimi anılıb. Keçən yüzillərin sonunda bu ilahə unudulmuş və öz yerini İslam dini yayıldıqca Xızır-İlyas kultuna verib. Su, çay, yaşıllıq ilahəsi Öləngin evlilik, gənclik ilahəsi olan tərəfi onu bu tilsimə gətirmiş ola bilər. Çox simvolik olsa da, burada evlilik ilahəsi, gənclik ilahəsi Öləngdən yardım diləmək istənilmiş ola bilər (Öləng üçün bax: Mirəli Seyidov - “Öləng”in izi ilə, Azərbaycan (12), 1965).
Fərqli-fərqli situasiyalarda və folklorumuzun müxtəlif nümunələrində daş və su (məsələn: yağışla bağlı ovsunlarda), dağ və ağac (atalar kultu və s.) kimi mifolojik kombinasiyalar, çarpazlaşmalar bəzən güclü, bəzən də zəif xüsusiyyətlərlə qarşımıza çıxmaqdadır.
Qarılar, dul arvadlar
Azərbaycan mifik təfəkkürünə görə, dul qadınlar, yaşlı qarılar həmişə şərlə assosiasiya olunub. Bu personaların nəzərinin güclü olduğu, uşaqlara zərər verə biləcəyi düşünülüb. Uşağı pisniyyət, dedi-qoducu qadınlardan qorumağı önəmli bildikləri üçün əcdadımız bu personajları mənfi enerji, güc kimi qəbul edərək övladlarının qorunmasını diləmişlər.
Hürən itlər, uçan quşlar
Tilsimdəki bir digər önəmli hissə hürən itlər və uçan quşlar motividir. “Yediyimiz çörək itlərin payıdır” söyləmi də daxil olmaqla folklorumuzda it və itə olan inancla bağlı bir xeyli nümunə var. İnsanların günahı ucbatından göylərə çəkilən çörək məhz itinulamasına, yalvar-yaxışına görə yenidən insanlara bəxş edilib. O səbəbdən əsrlərlə evlərdə ilk bişən çörəyi yeməyib, qapıdakı itə pay ediblər. Bu tilsimdə simvolik yer tutsa da, əcdadımızın itə olan inancını, dəyərini kiçik tilsimdən belə görmək mümkündür. İtlər zaman-zaman şər olaraq da xatırlanıb. İt ulaması mənfi təsir kimi qəbul olunub. Amma yenə itlərin şər ruhları, pisliyi dəf etməsi inancı da var. Azərbaycanın bəzi bölgələrində it kəlləsini bağa qoyurlar ki, bağ-bağata nəzər eləməsinlər. Bu inanca görə, it kəlləsi bağı bəd nəzərdən qoruyur. Bu tilsimdə bu ifadənin yeri, anlamı müzakirə mövzusu olsa da, itin inanc sistemimizdə önəmli yeri var.
Uçan quşlar, onların caynağı, əti bu tilsimdəbəlkə də ən önəmli predmetlərdir. Qədim türklər quşların insanları qoruduğuna inanırdılar. Eyni zamanda, uşaqların qoruyucu ilahəsi Umay Ana da quş şəklində təsəvvür və təsvir olunub. Şamanlar şər ruhlardan qorunmaq üçün baş geyimlərinin üstünə quş başı taxardılar. Yakutlarda geniş yayılmış inanca görə, quşların caynaqlarından bəzək əşyası kimi istifadə edir və bununla şər ruhların uzaq duracağına inanırdılar.
Azərbaycan nağıllarında “bacılı-bacılı” deyə ötən, çətin vəziyətdə olan insanı xilas edən, korların gözünə şəfa olan, bulaq başında, su kənarında ağac başında rast gəlinən quş da qoruyucu ruhlardan biridir. Bu quşun su kənarında, ağac başında yaşaması da mifik təfəkkürün iç-içə keçməsinin bir nümunəsidir. Burada su və ağac zəif predmentlər olsalar da, quşla birlikdə daha güclü inanc formalaşdıra bilib. Bu quş motivinə “Mərd və Namərdin nağılı” kimi nağıllarda da rast gəlmək mümkündür.
Bu qoruyucu, hami ruhların, çox güclü inanc olan Umay Ananın yanı sıra “beşikquşu”, “şeşə” kimi bəd ruh kimi xarakterizə olunan quşlar da var. Əsrlərlə bu quşların 40-ı çıxmamış uşaqlara, beşikdə tək qoyulan uşaqlara xətər yetirdiyinə inanılıb.
Tilsimin son cümləsi olan kəlimeyi-şəhadət də İslamın təsiriylə bu tilsimdə öz yerini alıb. Digər qədim inanclarda da olduğu kimi, bəzi keçmiş inanclar, maskalanaraq, kiçik dəyişikliklərlə yeni dinin və onun kültlərinin təsiri ilə xırda dəyişikliklərlə yaşayıblar. Bu ifadə də bu tilsimə bir növ qüsul bənzəri xarakter və anlam yükləyərək, İslamın qadağa və prinsiplərindən qoruya bilib.
çap et