- Rafael müəllim, Azərbaycanda andlılar iclasçıları institutunun yaradılmasını nəzərdə tutan müddəanın "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanundan çıxarılması məsələsi cəmiyyətdə, elə parlamentin, üzvü olduğunuz Hüquq siyasəti və dövlət quruculuğu komitəsinin özündə birmənalı qarşılanmadı, bunun kəskin əleyhinə olanlar da, lehinə olanlar da oldu. Siz özünüz də bu müddəanın qanunvericilikdən çıxarılmasının qatı tərəfdarlarındansınız. Nəyə görə hesab edirsiniz və etdiniz ki, bu müddəa qanunvericilikdən çıxarılmalıdır?
- "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanuna dəyişiklikləri nəzərdə tutan qanun layihələrini parlamentə həm qanunvericilik təşəbbüs hüququndan istifadə edərək Baş Prokurorluq, həm də Ali Məhkəmə təqdim etmişdi. Baş Prokurorluğun layihəsinə görə qanunvericilikdən andlı iclasçıların çıxarılması məsələsi qoyulurdu. O müddəa qanunvericilikdə onsuz da belə deyək, işləməyən, dondurulmuş bir müddəa idi. Bilirsiniz, qədim bir deyim var, pis qanun işləməyən qanundan daha yaxşıdır. Həmin müddəa da qeyd etdiyim kimi, ötən dövrdə qalmışdı belə, işləmirdi. Daha da konkretləşdirmiş olsaq, qanunvericilikdə keçid müddəası var idi ki, Azərbaycanda hüquq islahatları tamamlanandan sonra andlı iclasçılar institutu fəaliyyətə başlayacaq. Amma hüquq islahatları elə bir prosesdir ki, uzun sürən bir prosesdir, belə deyək, konkret, son həddi olmayan bir prosesdir. Yəni, qanunvericilikdə təkmilləşmə, islahat elə həmişədən olan bir şeydir. Ona görə gözləməli deyildik ki, nə vaxt ki, hüquq islahatları bitəcək, ondan sonra andlı iclasçılar müddəası işləyəcək, bu, absurd bir məsələ idi. Onsuz da belə götürsək, andlı iclasçılar institutunun özünün Azərbaycan qanunvericiliyinə gətirilməsini əvvəldən düzgün hesab etmirdim. Deməli, dünyada bir anqlo-sankson hüquq sistemi, hüquq ailəsi var, bir də qitə, kontinental hüquq ailəsi var. Azərbaycan da anqlo-sakson hüquq ailəsinə daxil olan ölkə deyil. Azərbaycan kontinental hüquq sisteminə daxil olan ölkədir. Yəni, anqlo-sakson hüquq sisteminə daxil olan ölkələrdə əsasən andlı iclasçılar məsələsi var, özü də bu, hələ çoxdan var və olub, neçə əsr bundan əvvəl. Ona görə andlı iclasçıları institutunun Azərbaycana, yəni, kontinental hüquq sisteminə gətirilməsini əvvəldən düzgün hesab etmirdim. Çünki dünyada inkişaf elə bir istiqamətdə gedir ki, hər hansı bir məsələnin həllində peşəkarlardan, onların əməyindən, onlardan istifadə tendensiyası hökm sürür. Artıq bu tendensiya daha sürətlə gedir. Amma biz bilirik ki, andlı iclasçılar peşəkarlar deyil. Onlar peşəkar hüquqşünaslar deyillər. Hər bir sahədə olan səhv ağır nəticələrə səbəb olduğu kimi, hüquqi məsələlərdə də belə situasiya çox ağır nəticələrə səbəb olur. Ələlxüsus da məhkəmə səhvləri. Əgər nəzərə alsaq ki, məhkəmə səhvlərini edənlər peşəkar hüquqşünaslardır, peşəkar hakimlərdir, bu prizmadan yanaşsaq, görün andlı iclasçıların nə qədər səhv etmə ehtimalı var. Bir də ki, andlı iclasçıları yalnız təqsirlilik məsələsini həll edirlər. Yəni, filan maddə üzrə bu insan təqsirlidir, yoxsa təqsirli deyil. Amma cəzanı hakim müəyyən edir. Təqsirlilik elə bir hüquq institutudur ki, hətta, peşəkar hüquqşünaslar belə, burada çətinlik cəkirlər. Eyni zamanda, cinayət tərkibinin 4 ünsürü-cəhəti var. Təqsirliliyin bu cəhətlərdən hansının komponenti olduğunu isə bəzən peşəkar hüquqşünaslar belə müəyyən edə bilmirlər. Andlı iclasçı bunu haradan müəyyən edəcək? Yəni, filan məsələ üzrə bu təqsirlidir, yoxsa yox. Bundan başqa, peşəkar olmadığına görə onların hisslərinə çox güclü çıxışla ittiham mövqeyinin və ya müdafiə mövqeyinin-vəkilin, yaxud, prokurorun təsir etməsi mümkündür. Çünki onlar hüquqi məsələlərdə peşəkar deyillər.Bu isə məhkəmə səhvlərinin, bunu çıxışımda da dedim, daha çox artmasına səbəb olacaq ki, nəinki azalmasına. Bir də ki belə götürəndə hansı ölkələrdəki bu gün bu məsələ mövcuddur, orada bütün məhkəmə işlərinin yalnız bir faizi andlı iclasçılar tərəfindən baxılır. Qalanları hakimlərdən ibarət tərkibdə baxılır. Demək istəyirəm ki, andlı iclasçılar məsələsi qanunvericiliyə gətiriləndə demokratik çalar illüziyası yaratsa belə,amma məhkəmə sisteminə peşəkarlıq baxımından heç nə gətirməyəcəkdi. Məhkəmədə işlərə baxılmasının keyfiyyətinin yüksəldilməsinə heç bir töhfə verməyəcəkdi. Bu baxımdan, ilk gündən andlılar institutunun yaradılmasını nəzərdə tutan müddəanın ləğvinin tərəfdarıydım.
- Həmin məsələ komitənizdə müzakirə olunarkən komitə sədri Əli Hüseynli bildirdi ki, bunu tərəfdarları da, əleyhdarları da çoxdur, ancaq gəlinən nəticə budur ki, indiki reallıqda Azərbaycanda qanunvericiliyin bu müddəasına ehtiyac yoxdur və bu baxımdan, Azərbaycanda məhkəmə-hüquq sisteminin mükəmməlliyinin təmin olunmasının daha yeni variantları axtarılıb tapılmalıdır. Siz bu haqda nə deyərdiniz?
- Andlı iclasçılarıhətta, peşəkar hüquqşünaslar olsalar belə, mən düşünmürəm ki, onlar Azərbaycanda məhkəmələrdə işlərə baxılmasının keyfiyyətinin yüksəlməsinə bir töhfə verəcəkdilər. Müzakirələr zamanı deputat həmkarım Qüdrət Həsənquliyev dedi ki, andlı iclasçılar institutunun ləğv olunması məhkəmədə xalqın iştirakına son qoyulmasıdır. Ancaq mən düşünmürəm ki, bu , belədir. Yəni, bu formada iştirak, belə deyək, peşəkar bir sferada xalqın ucdantutma iştirakı düşünmürəm ki, müsbət bir hal olsun. Düşünmürəm ki, sıradan bir adam peşəkar bir məsələ, peşəkar bir keyfiyyət tələb olunan bir yerdə qeyri-peşəkarlıqla məhkəmə fəaliyyətinə nəsə müsbət bir çalar gətirmiş olsun. Amma o ki qaldı məhkəmələrin işinin yüksəldilməsinə, onların keyfiyyətinə, sözsüz ki, son dövrlərdə bununla bağlı Azərbaycanda çox böyük işlər görülür. Məsələn, 2006-cı il yanvarın 19-da ölkə prezidentinin Azərbaycan məhkəmələrinin müasirləşdirməsi və bəzi qanunvericilik aktlarına əlavə və dəyişikliklərin edilməsinə dair fərmanı çox mühüm, fundamental bir fərman idi. Orada ölkə Prezidenti birbaşa tövsiyə edir ki, presedent hüququ hüququn mənbəyi kimi Azərbaycan hüquq sisteminə gətirilməlidir. Həmçinin, orada Ali Məhkəmə tapşırılır ki, presedent hüququ öyrənilsin və digər məhkəmələrin işində istifadə olunması üçün tövsiyə edilsin. Yəni, presedent hüququnun gətirilməsi çox mühüm bir məsələ idi. Bundan başqa, son illər ölkədə məhkəmələrin, məhkəmədə çalışan hakimlərin sayının artırılması məsələsi çox önəmli məsələdir. Çünki hər bir hakimin üzərinə düşən iş yükü həddindən artıq çoxdur. Sadəcə, hakimlərin bunu görməyə fiziki imkanları belə çatmır. Bundan başqa, məhkəmələrin maddi-texniki bazasının yüksəldilməsi, elektron məhkəmə sisteminə qoşulması və sairə, bütün bunlar həm də ki, hakimlərin özünün peşəkarlığının, bütövlükdə məhkəmələrdə baxılan işlərin keyfiyyətinin artırılmasına səbəb olan hallardır. Amma andlı iclasçılar belə demək mümkünsə, sovet hökumətinin vaxtında bir hakimdən və iki iclasçıdan ibarət məhkəmə tərkibinə bənzəyir. Yadınızdadırsa, həmin iclasçılar da sağıcılar, çilingərlər, qaynaqçılar və yaxud digər insanlar-əmək qəhrəmanları olurdu ki, onların da elementar hüquq məsələlərindən xəbərləri belə yox idi. Mən özüm həmin dövrdə prokurorluq orqanlarında işləyən bir insan kimi deyirəm ki, onların, ümumiyyətlə, qanundan anlayışları belə yox idi ki, hər hansı bir məsələnin həllində də peşəkar bir mövqe nümayiş etdirsinlər. Çünki sağıcı, qaynaqçı və ya sürücü, yaxud, digər əmək qəhrəmanı öz sahəsinin mütəxəssisidir. Amma onlar hüquq sahəsində mütəxəssis deyil. Andlı iclasçılar da onlar kimi. Hətta, andlı iclasçıları ziyalılardan, peşəkar hüquqşünaslardan təşkil etsələr belə, inanın ki, bu da hansısa bir müsbət nəticə verməyəcəkdi. Çünki hakimlik məsələsi hüquqi məsələlərdir. Hüquqi məsələlər də həddindən artıq çətin məsələlərdir. Həddindən artıq yüksək peşəkarlıq tələb edən məsələlərdir. Bu gün məhkəmələrdə peşəkar hakimlər tərəfindən bəzən kifayət qədər səhvlərə yol verilir. İndi belə olan halda, qeyri-peşəkarlara bu işin tapşırılması, düşünürəm ki, ümumiyyətlə, düzgün olmazdı. Özü də ki, hər hansı səhvin düzəldilməsi o qədər də acı nəticələr vermir, nəinki hüquqi məsələlərdə səhvin olması. Çünki belə deyək söhbət cinayət qanunvericiliyindən gedir, hakimlərdən gedir. Burada hər hansı bir məhkəmə tərkibi bu insanın həyatında, konkret onun azadlıq hüququnda öz əksini tapır. Ona görə belə, çətin bir məsələnin - insanın azadlıq hüququ ilə bağlı olan bir məsələni qeyri-peşəkarlara tapşırılmasını düzgün hesab etmirəm.
- Yeri gəlmişkən, əgər 15-20 il bundan əvvəl insanların müəyyən bir kəsimi ədalətin, haqqın daha çox digər hüquq-mühafizə orqanlarında pozulduğu, tapdandığı qənaətində idilərsə, son zamanlar məhkəmələrdə tapdanması qənaətindədirlər. Sizcə, bu, niyə belədir, məhkəmələrə niyə bu qədər inam azalıb?
- Mən heç də düşünmürəm ki, məhkəmələrə inam azalıb. Amma bununla belə, məhkəmələrdə işlərə baxılmasının keyfiyyəti bu gün məni də qane etmir. Əgər hər hansı bir məhkəmədə, məsələn belə götürək, bəraət hökmü yoxdursa, bu, xoşagələn hal deyil. Bu da iki səbəbdən ola bilər. Ya məhkəmələr cəsarətsizlik göstərib bəraət hökmləri çıxarmırlar, ya da məhkəmələrə daxil olan işlərin keyfiyyəti-istintaq keyfiyyəti, təhqiqat keyfiyyəti həddindən artıq yüksəkdir. Amma mən düşünmürəm ki, məhkəmələrə daxil olan işlərin keyfiyyəti həddindən artıq yüksəkdir. Dünyanın hər yerində, o cümlədən, bizdə də bəraət hökmləri azdır, məhkəmələr, hakimlər bu məsələdə çox cəsarətsiz davranırlar. Amma bu o demək deyil ki, məhkəmələrə xalqın inamı azalıb.
Kamil HƏMZƏOĞLU
çap et