Muğam irsimiz və unudulmuş xanəndələrimiz

Muğam irsimiz adlı geniş bir dəryaya baş vurduqca  yeni-yeni tapıntılar ortaya çıxır. XX əsrin əvvəllərində səsini qrammofon vallarına yazdırmış xanəndələrimiz çoxdur. Heyif, onların çoxu unudulub. Lakin araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, bizim unudulanlardan  iki xanəndəmiz də var. Onlardan biri Məşədi Hilal Məmməd oğlu Zeynalovdur və o, Şuşada doğulub. Onun Azərbaycan Respublikasının Dövlət Səs Yazıları arixivində 30-dan çox səs ifası var. Paris Milli Kitabxanasında "Axşam oldu", "Sarənc", "Leyli-Məcnun", "Maç-Maç", "O xal nə xaldı" kimi 5 ifası mövcuddur. Onlardan ikisinin - "Leyli-Məcnun", "O xal nə xaldı" səs yazılarının surətini Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutu Paris Milli Kitabxanasından Azərbaycana gətirib. Başqa 3 səs yazısına isə Paris Milli Kitabxanasından internet üzərindən qulaq asmaq olar. Bunlardan əlavə, Xalq artisti, professor Vamiq Məmmədəliyevin şəxsi arxivində "Gramophone Consert Record" firması tərəfində Tiflisdə yazılmış  "Cəlal Xaliq" və  "Leyil Məcnun" adlı ifaları olduğu məlumdur və hörmətli tarizənimiz bunları yutub kanalında paylaşıb.  Məşədi Hilalın "Orta seygah" adlı ifası valda Britaniya Kitabxanasının Səs Arxivində qorunub saxlanır. 30-dan çox ifası olan belə bir xanəndə haqqında çox təəccüblüdür ki, bizim indiyə qədər muğam irsi ilə məşğul olan tədqiqatçılarımız heç bir məlumat verməyib. Yəni onun Səs Arxivimizdə sistemləşdirilib saxlanan vallardankı səslərindən başqa, haqqında heç kim, heç vaxt, heç nə yazmayıb və bu istiqamətdə tədqiqat da aparılmayıb.

İkinci xanəndəmiz isə Məşədi Qafardır. O da şuşalıdır. Hansı səbəbdənsə Cənubi Azərbaycan köçüb. Orada həm rövzəxanlıq, həm də mərsiyəxanlıq edib. Onun da səs yazıları var, araşdırıb ortaya  çıxarmışıq. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Səs Yazıları Arxivində Gramophone, PATE və Ekstrafon firmalanında yazdırdığı 8 valda 12-dən çox ifası var. Bunlardan əlavə bir səs yazısını da "Muğam irsimiz" tədqiqat qrupunun üzvü Dilqəm Əhməd tapıb. Başqa səs yazılarını isə muğam irsimizin araşdırmaçısı tarzən Mehman Mikayılov aşkarlayıb. Onda o səslər var.

Mədəni irsimizi, keçmişimizi unutmamalıyıq. Keçmiş xanəndələrimizin  irsinə diqqətlə yanaşmalıyıq. Bizdə olan məlumata görə, Britaniya Kitabxanasının Səs Arxivində 100-ə yaxın Azərbaycan xanəndəsinin ifası fars adı ilə gedib. Onu mənə vaxtı ilə Gürcüstanda demişdilər. Ancaq o kitabxananın Səs arxivində Azərbaycandan heç bir  tədqiqatçı işləməyib. İnşallah, gələcəkdə imkan olarsa, biz həmin kitabxanaya da müraciət etməliyik. Vaxtı ilə, 1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsi başlayarkən köçüb gedərkən apardıqları səs yazıları firmalarının PATE, Sport Records, Ekstrafon və sair fonovallar həmin o Britaniya Kitabxanasının Səs Arxivindədir. Onlar fonovaldan yenidən istehsal edilməli, yəni müasir səs daşıyıcılarına köçürülməlidir. Bunun üçün müəyyən qədər vəsait lazımdır ki, Britaniyaya gedib orada bu işləri görəsən. İnşallah, mümkün olar.

Gülhüseyn KAZIMLI,

Turan İBRAHİMOV