Araşdırmamız dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm romanlarından biri olan, yazıldığı gündən bəri dəfələrlə filmi çəkilib, teatrda səhnələşdirilmiş, yazıldığı zaman ədəbiyyat yeni bir era açmış Lev Tolstoyun şahəsəri deyilən "Anna Karenina" romanın yazılma tarixçəsi ilə bağlıdır. Əsər 1873-1877-ci illərdə, Tolstoyun ailə və nikahla bağlı bəzi fikirlərini öz personajlarının münasibətindən nümunə götürərək təcəssüm etdirdiyi dövrdə yazılıb.
Lakin o, dar çərçivədə ailə mövzusu ilə məhdudlaşmır. Müəllif ailə-nikah münasibətlərinin müəyyən tarixi zamanla münasibətinə oxucunun diqqətini cəlb edir. Əsər yarandıqca ailə və məişət romanının çərçivəsi nəzərəçarpacaq dərəcədə genişlənir, ona genişmiqyaslı sosial-psixoloji yönüm və daha əhəmiyyətli fəlsəfi məzmun verilir. Roman həm personajların münasibətini əks etdirir, həm də yazıçının bütün insanların mənəvi birliyi haqqında düşüncələri ilə oxucuları tanış edirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, romanın bəzi məqamları avtobioqrafik xarakter daşıyır, xüsusən də Levin və Kitti arasındakı münasibətlərin təsvirində. Müəllifin özü də Levinin əsərində verilən suallarla maraqlanırdı. Doğrudanmı kəndlilərə yazıb-oxumağı öyrətmək lazımdırmı, bu nəyə gətirib çıxara bilər. Levinin ətrafı bu problemlərlə heç maraqlanmır, necə ki, Tolstoyun müasirlərinin əksəriyyəti onlara biganə yanaşırdılar. Tolstoyun şəxsi təcrübələri Levinin həyat böhranında əks olunurdu.
Əsərin ideyasının dəqiq doğulduğu vaxtı 24.02.1870-ci il adlandırmaq olar. Lakin Tolstoy öz ideyasını bilavasitə yalnız 1873-cü ilin fevralında həyata keçirməyə başlaya bilib. Həmin ilin yazında yazıçı əsərin tamamlandığına inanırdı, lakin tam yazı prosesi 4 il uzandı. Roman hissə-hissə nəşr olunurdu. Birincisi 1875-ci ildə "Russki Vestnik" jurnalında dərc edilmişdir. Roman üzərində işlədikcə daha əhəmiyyətli bir əsərə çevrilirdi. Hər hissə çıxandan sonra oxucular növbəti hissəsinin çıxmasını səbirsizliklə gözləyirdilər.
Romanın son hissəsi 1877-ci il aprelin 5-də nəşr olundu. Baş qəhramanın ölümü ilə bitən roman üçün müəllifin qeydində “davam ediləcəyi” deyilirdi. Son fəsillər Straxov tərəfindən redaktə edilmiş, bundan sonra 25 iyun 1877-ci ildə nəşr üçün icazə ala bilmişdilər. Annanın ölümündən sonra Vronskinin getdiyi Balkan müharibəsindən bəhs edirlən bütün əsər 1878-ci ildə ayrıca kitab şəklində nəşr olunub.
Artıq ilk fəsilləri işıq üzü görən roman oxucular tərəfindən coşqu ilə qarşılanmışdı. Hər bir sonrakı hissə oxucular tərəfindən maraqla gözlənilirdi. Lakin peşəkar tənqidçilər əsəri o qədər də birmənalı qiymətləndirmirdilər. Məsələn, Turgenev onu "ədəbli və xırda", üstəlik, darıxdırıcı qeyd vaxtı hesab edirdi. "Bütün bunlar turşdur, Moskva iyi gəlir, buxur, qoca qulluqçu, slavyanlar, zadəganlar və s."
Digər tərəfdən, sevgi və ehtiras təsvirində Tolstoyu Puşkin və Qoqolla müqayisə edənlər arasında ön cərgədə Afanasiy Fet var idi. Qeyd etmək lazımdır ki, sonrakı tənqidçilər arasında Turgenevin yazdığı rəylər kimi praktiki olaraq heç bir rəy yoxdur. Bir sözlə öz dövründə birmənalı qarşılanmayan roman işıq sürəti ilə oxucular və tənqidçilər arasında məşhurluğunu artırırdı.
Kinematoqrafiyanın gəlişi ilə roman təkcə Rusiya və Sovet İttifaqında deyil, həm də onun hüdudlarından kənarda böyük bir məşhurluq qazandı, bu da özlüyündə romana bütün dünyanın yaradıcı ziyalıları arasında yüksək qiymət verilməsindən xəbər verirdi. Bir çox fərqli rejissor tərəfindən ekrana daşınılan roman nəinki öz dövrünün hətta illər sonranın belə ən çox oxunan romanlarından biri olaraq qalmağa davam edir.
Malik Atilay
çap et