Əli Tudə (31.01.1924-26.02.1996) Azərbaycan mühacir ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir. O şimallı-cənublu Azərbaycanımızın sevilən şairlərindən biri olmuş, ömrü boyu azadlıq duyğuları ilə, Cənub həsrətilə yaşayıb-yaratmış söz sənətkarlarımızdandır. Bütün həyatı qaçhaqaç-qovhaqovda, qadağalarda keçmiş şair illərlə gah Şimalda, gah da Cənubda məskunlaşaraq ağır mühacir ömrü sürüb və bu həyatı "ayrılıq imtahanı" adlandırıb.Əli Tudə məhəbbətdən, təbiətdən, sadə insanlardan... cild-cild kitablar yazıb. Onun şeirlərinin, poemalarının, povest və hekayələrinin qəhrəmanlarının əksəriyyəti sadə azərbaycanlılardır. Canlı həyat, sadə danışıq tərzi, təmiz dil və anlaşıqlı üslub, hamının dərk edə biləcəyi fikir və ifadə, nəhayət, səmimiyyət Əli Tudə əsərlərinin "qanını", "canını" təşkil edir. Bu əsərlər şifahi xalq ədəbiyyatından, qədim adət və ənənələrimizdən bəhrələnmiş, ən başlıcası isə milli özünüdərk təfəkkürünə söykənən bir xətdən keçmişdir. Onun hekayələrinin süjeti yəqin ki elə öz həyatından götürülmüşdür: nəsr əsərlərinin əksəriyyətini ömrü mübarizələrdə keçmiş bir azəri türkünün həyat tarixçəsi adlandırmaq isə daha düzgün olardı.
Əli Tudənin çoxşaxəli yaradıcılığında Cənub mövzusu qırmızı xətlə keçir. "Arazın o tayında" (1954), "Yaralanmış nəğmələr" (1964), "Mehabadlı tələbə" (1968), "Hicran yolu" (1981), "Çanaxbulaq dastanı" (1984), "Əbədi nisgil" (1984), "Gecikmiş vüsal" (1988), "Ayrılmış sahillər" (1996) və başqa poemaları məhz bu səpkidədir. Ayrılıq, həsrət, hicran dolu həyat motivləri ilə yanaşı şairin demokratik ruhlu azadlıq arzuları da həmin əsərlərin əsas qayəsini təşkil edir. Ötən əsrin 50-ci illərindən başlayaraq qələmə alınmış bu poemalar elə bugünümüzdə də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Dünya xalqlarının milli-azadlıq hərəkatının, demokratiya uğrunda savaşın geniş vüsət aldığı günümüzdə cənublu soydaşlarımız da müxtəlif çətinliklərə, qadağa və məhrumiyyətlərə baxmayaraq küçə və meydanlara axışır, arzu və istəklərini, tələblərini bildirməyə çalışırlar. Onlar bu gün bizə çox adi görünən ən xırda azadlıqlardan belə məhrumdurlar. Azərbaycandilli məktəblərin olmaması, anadilli mətbuatın həddindən artıq məhdudluğu, söz azadlığı və s. bu kimi insan haqlarına malik olmayan cənublu soydaşlarımız vaxtaşırı olaraq öz sözlərini hökumətə çatdıra bilirlər.
Artıq 20 ildir ki, özünün dövlət müstəqilliyini, milli istiqlaliyyətini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın sürətli inkişafı, insanların həyat şəraitinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlişi 50 milyonluq dünya azərbaycanlılarını, o cümlədən 30 milyonluq cənublu soydaşlarımızı da ruhlandırmışdır. Onlar vaxtaşırı olaraq özlərinin haqq səslərini ucaldaraq örnək kimi məhz müstəqil Azərbaycan Respublikasından da çox şey görüb-götürürlər. Bu gün ölkəmizdə formalaşmış milli mənlik şüuru, azərbaycançılıq ideologiyası, bu ideologiyanın tərkib hissəsi olan türkçülük məfkurəsi özünün minilliklərin dərinliklərindən gələn möhkəm köklərinə qayıdır. Bu qayıdış müqabilində vaxtilə yasaqlanmış mövzular, hətta XX əsrin sonlarınadək az qala unutdurulmuş tarixi gerçəkliklər üzə çıxır, tarixin qaranlıq məqamlarına işıq salınır. İllər uzunu azərbaycanlıları müxtəlif adlarla qələmə alan üzdəniraq tarixçi və siyasətçilər düşünülmüş şəkildə xalqa milli mənsubiyyətini, tarixi köklərini unutdurmağa çalışmışlar. Lakin xalqımızın parlaq beyinləri öz milli mənliyini qoruya-qoruya onu saf şəkildə, heç bir deformasiyaya uğramayan bir formada indiki nəsillərə çatdıra bilmişlər. Bu müqəddəs yolda tarixçilərlə yanaşı ədəbiyyat fədailəri də qoşa addımlamış, xalqın taleyüklü məsələlərini ürəklərində yaşadaraq, heç bir qadağalara baxmadan uğurla qələmə almağa müvəffəq olmuşlar.
Bu mənada şair Əli Tudənin "Türklər" poeması da diqqətçəkəndir. Əsərdə bəzi üzdəniraq tarixçilərə:
Mən türklərin içində
Azərbaycan türküyəm.
- deyə tutarlı cavab verilərək azərbaycanlılara aid edilən "mən kiməm" sualı poetik dillə yerli-yataqlı cavablandırılmış və türklərin mənəvi birliyi tərənnüm edilmişdir:
Möhtəşəm Türk dünyası
Fəxrimdir, qürurumdur.
Uğuru uğurumsa,
Qüsuru qüsurumdur...
Sevinci sevincimdir,
Kədəri kədərimdir.
Şair burada zaman-zaman düşmən fitvası ilə bir-birinə qənim kəsilmiş türk sərkərdələrindən söz açaraq İldırım Bəyazidlə Teymurləngin döyüşünü xatırladır və düşmənləri lərzəyə gətirmiş iki türkün bir-birinin üzərinə yürüşünü "tarixdə bir dəhşət" kimi qiymətləndirir. Əli Tudə əsrlərlə param-parça edilən, pərakəndə vəziyyətdə olan Azərbaycan torpaqlarını birləşdirməyə can atmış, bu ali məqsədinə çatmaq üşün ilahi eşqlə məşəqqətli yürüşlərə çıxmış Şah İsmayıl Xətai haqqında ayrıca bəhs edir. Xətai "bu başdan o başadək" parçalanmış Vətəni birliyə səsləyir. "Dövlətin əzəməti", "dar gündə elin elə sədaqəti", "çayların, kəhrizlərin, göllərin, dənizlərin qüdsiyyəti", "sevilənlə sevənin məhəbbəti" məhz elə bir olmaqda deyilmi? Elə dövlət başçısını da yaşadan budur. Onu
... öz millətinə
Xidmətidir yaşadan.
Vətəni birləşdirmək
Niyyətidir yaşadan.
Bəs Vətənin sərhədləri haradan başlanır? Əli Tudə coğrafi koordinatları şeirə gətirərək sanki Azərbaycanın xəritəsini çəkir:
Bir ucu Dərbənddədir,
Bir ucu Həmədanda.
Bir ucu Kərkükdədir,
Bir ucu İrəvanda.
Bir ucu Göyçədədir,
Bir ucu Borçalıda.
Bir ucu Mehridədir,
Bir ucu Xocalıda.
Bir ucu Dilcandadır,
Bir ucu Zəngəzurda.
Bir ucu Makudadır,
Bir ucu Dəstəfurda.
Dünya görmüş şahlarla döyüşən gənc Şah İsmayılın saysız-hesabsız qələbələri ilahinin sirridir. Məğrur Azərbaycan övladı qılıncı və qələmi ilə Vətənin şənini göylərə qaldırdığı bir zamanda Sultan Səlim Çaldıranda onunla döyüşə başlayır. Vətən tarixində şanlı səhifələr yazmış elə bir oğulla ki:
Şeirində Azərbaycan
Məhrəm-məhrəm danışır.
Qürurla dolu səsi
Lal tarixə qarışır.
Şah İsmayıl Xətai də, Sultan Səlim də türkdür; hər ikisi də şairdir; lakin Xətaidən fərqli olaraq Səlim fars dilində yazır və bununla fəxr edir. O, düşmənlərin fitvasına uymuşdur. Canı, qanı, torpağı, suyu və havası bir olan insanların - sünni və şiə məzhəbli türk qardaşların arasına nifaq salınmışdır. Gücləndikləri əyyamda ümumi düşmənlərimiz sünni-şiə məsələsini ortaya atmış, zaman-zaman qardaşlar bir-birilə vuruşmuşdur. Dava tükənir, yadlar isə onu yenidən başlayırlar. Şair bu məqamı dəyərincə anlada bilir və:
... türkün türklə
Döyüşü fəlakətdir.
Türk türklə çarpışanda
Kim gələcək haraya?
- deyərək yadların ancaq tamaşaya duracaqlarını bildirir. Aranı qızışdıranlar elə onlar deyilmi? Adı çəkilən mənfur döyüş zamanı namərd sultan toplardan atəş açır; şah isə bunu kişilikdən sanmayaraq döyüşə qılıncla atılır. Sultandan fərqli olaraq o, əsirlərin sağ-salamat saxlanılmağını əmr edir. Çünki Xətai başqa bir düşüncənin sahibidir. Hətta döyüş meydanında yaralanan zaman:
Həkim şahı hücumdan
Saxlamaq istəyəndə,
Qolunun yarasını
Bağlamaq istəyəndə,
Şah deyir, siz şəfqətli
Əlinizi saxlayın!
Siz mənim yox, Vətənin
Yarasını bağlayın!
Döyüş sarıdan məğlub olan Xətai mərdlik sarıdan qalib gəlir! Yadlar isə hər iki türkdən doyunca qisas alır. Bu, bütün yer üzünə səpələnmiş türklərə tarixin bir ibrət dərsidir. Tarixin qatlarında möhtəşəm iz qoymuş iki nəhəng imperiyanı məhz beləcə susdurmağa müvəffəq oldular.
Qeyd etmək yerinə düşür ki, Azərbaycan məhz Şah İsmayıl Xətainin dövründə qüdrətli bir dövlət kimi təşəkkül taparaq tarixin səhnəsinə çıxmışdır. Əhali doğma dildə yazıb-oxuyur, bu dildə verilən məşhur şah fərmanları milləti sevindirir. Bütün varlığı ilə şair təbiətli olan şah sözü ilə, silahı ilə döyüşə yollananda ölüm təhlükəsinə görə özüylə heç zaman heç bir sənətkar aparmayaraq onların məhv edilməsinə qıymır. Əksinə, o ustadları təbliğ etməyi də yaddan çıxarmır:
Şah İsmayıl Qərbdə də
Tanıdır hər ustadı.
Gözü üstdə saxlayır
Qurbanini, Behzadı.
Təsadüfi deyildir ki, dahi Füzulinin dünya şöhrətli sənət inciləri, ustad Qurbaninin ürəkləri fəth edən qoşmaları Kəmaləddin Behzadın ilhamla yaratdığı ecazla dolu, bütün Şərqi heyran edən rəsmləri məhz Şah İsmayılın dövründə yaranmışdır.
Əli Tudə Şah İsmayıl Xətainin atalardan çəkdiyi "Dağ ətəyi peyğəmbər ətəyidir" misalını ömrü boyu qulaqlarına sırğa edir və qanlı döyüşlərdə də, özünü tək sananda da:
Peyğəmbər ətəyindən
Yapışmağa çalışdım.
O olmadı... Savalan
Ətəyindən yapışdım.
- deyə məşəqqətli gəncliyini xatırlayır...
Şair əsərin sonunda riyakar ermənilərin "Böyük Ermənistan" xülyasından danışır. Onu diqqətə çatdırır ki, fitvalar bu gün də davam edir. Ermənilər Azərbaycanın qərb torpaqlarını işğal altında saxlayır, lakin dünya türkləri hələ də susur:
Nə bir yerə yığılır,
Nə də dünyaya deyir:
Azərbaycan dağılır!
Şair dünya türklərini əzəli və əbədi birliyə səsləyərək düşmən fitvasına uymamağa çağırır. Əsər tarixi qaynaqlardan mükəmməl yararlanmış, dövrün həqiqətləri ilə şair təxəyyülü bir -birini tamamlamışdır. Əsər boyu oxucunu ibrətamiz fikirlər müşayiət edir ki, bu da oxucunu addımbaşı düşünməyə vadar edir. 1993-cü ildə qələmə alınmış, ideya məzmunu ilə diqqət çəkən "Türklər" poeması proloqdan, "Mən kiməm", "Tarix danışır", "Musiqi məclisində", "Təzadlı döyüş", "Sevgi duyğuları", "Son məktub", "Əzəmətli dəfn", "Zamanın tövsiyəsi" bəlmələrindən və epiloqdan ibarətdir. Əsər maraqlı süjet xətti üzərində qurulmuşdur. İdeya-bədii xüsusiyyətləri, eləcə də texnikası ilə seçilən "Türklər" poeması Əli Tudənin poetik yaradıcılığında əksər əsərlərindən fərqli olaraq başdan-başa 7-lik heca üzərində qələmə alınmışdır. Poemada önə çəkilən məsələlər qarşıya qoyulan məqsədə müvafiq olaraq öz ideya-bədii həllini tapmışdır.
Vaxtilə "Azərbaycan" ("İnqilab və mədəniyyət") jurnalının səhifələrində tez-tez çıxış edən Əli Tudənin "Cənub nəğmələri" adlanan ilk kitabı 1950-ci ildə Bakıda çapdan çıxmışdır. Elə həmin ildə "Bakının işıqları", daha sonra isə "Vətən sevgisi" (1951), "Məhbusların son sözü" (1952), "Şimal həsrəti" (1953), "Arazın o tayında" (1954), "Şeirlər" (1955), "Şairin düşüncələri" (1956), "Qartal" (1959), "Qəzəb" (1959), "Şairin kitabxanası" (1962), "Buludlar" (1964) və başqa şeir kitabları nəşr olunur. İllərin ardıcıllığına diqqət yetirsək, şairin məhsuldar bir yaradıcı şəxsiyyət olduğunu görə bilərik. Şairin indiyədək 40-a yaxın kitabı işıq üzü görmüşdür.
Vaxtilə Hüseyn Abbaszadə, Bəxtiyar Vahabzadə, İlyas Əfəndiyev, Balaş Azəroğlu, Xəlil Rza Ulutürk, Söhrab Tahir, Nəriman Həsənzadə, Hökumə Billuri, Cabir Novruz, Mirvarid Dilbazi, Qılman İlkin, Teymur Əhmədov, Şamil Salmanov, Sabir Əmirov, Nazim Rizvan, Mahmizər Mehdibəyova və başqaları Ə.Tudə şəxsiyyəti və onun yaradıcılığı haqqında elmi və elmi-publisistik məqalələrlə çıxış etmişlər. Fikrimizcə, bütün bunlar kifayət deyildir. Ə.Tudənin həyat yolu, yaradıcılığı müxtəlif istiqamətli, daha əhatəli tədqiqat əsərlərində öz əksini tapmalıdır. Onun ədəbi irsi neçə-neçə namizədlik və doktorluq işlərinin dolğun mövzusu ola bilər.
Əli Tudənin yaradıcılıq yolu nəsillər üçün örnəkdir. Onun ədəbi əsərlərindən, həyat və yaradıcılığından oxuyub-öyrənməli hələ çox şey var. Azərbaycan oğulları Vətənin cəngavər şairinin, məğrur şairinin - heç vədə öz yolundan dönməyən, öz məsləkindən əl çəkməyən Əli Tudənin indi az qala hər birisi bir şüara çevriləcək qədər mənası olan şeirlərindəki vəsiyyətlərini öz həyat amalına çevirməlidirlər.
Ağahüseyn ŞÜKÜROV
çap et