Rəsul RZA
Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi, böyük vətənpərvər olan Xalq şairi Rəsul Rzanın yaradıcılığında və bioqrafiyasında Güney Azərbaycan mövzusunun da məxsusi yeri var. Onun bir sıra əsərləri, o cümlədən, 1946-cı ildə qələmə aldığı "Gözəl dost" əsəri, o dövrlə bərabər, günümüzün də milli-ictimai qayğılarının, duyğu və düşüncə mənzərəsinin dolğun, təsirli ifadəsidir. Həmin yazını oxuculara təqdim edirik.
Biz səndən ayrılanda Yanıq dağın üstündə ildırımlar çaxırdı. Badam ağacları ağ paltarlarını yaşıl atlaz ilə əvəz etməmişdi. Çəhrayı şaftalı çiçəkləri bağları bəzəmişdi. Gözəl dost, mən səni Təbrizin baharına tapşırdım. Mən səni dəstə-dəstə keçən fədailərin nəğməsini dinləyən gördüm. Sən dalğın idin. Bəlkə də bu, ayrılıq axşamının qəribliyindən doğan bir hiss idi.
Gözəl dost! Mən səni yalqız qoyub gəlmədim. Mən səni ilıq bir may səhərinin şəfəqlərinə tapşırdım. Biz bütün günü səninlə bərabər gəzdik. Təbrizin başı üzərində tarixin qarovulu kimi duran qalaya baxdıq. Ərk qalasına baxdıq. Bütün Təbrizi bir də təzədən seyr etdik. Sən gözlərini gözümə dikərək, nədənsə, bir az ciddi, bir az şux əda ilə: "Siz ağlayana oxşa-mırsınız, siz daim gülürsünüz", - dedin və gözlərinin yaşını sildin. Gözəl dost, mənim qəhqəhələrim ar-xasında gizlənən hıçqırıqlarımı, təbəssümlərimin örtdüyü göz yaşlarımı görmədinmi? Mən, ancaq səndən deyil, küçələrində səhər nəğmələri səslənən yaşı qoca, qəlbi cavan Təbrizdən deyil, munis xatirələrimin yuvasından ayrıldım. Sən mənə bir həsrət yadigar verdin ki, onu qəlbimdə saxlayıram. Mən xatirələrimi zərif büllur bir gülqabı kimi ehtiyatla, bütün varlığım, qəlbim, ruhum titrəyərək Vətənə gətirdim. Mən Bakının işıqlı gecələrində səni - Təbrizi xatırlayıram. Gözəl dost, mən indi bu xatirələrin məlal və qürur doğuran rayihələri ilə yaşayıram. Qəlbimdəki ümid fidanları solmamışdır. Mənim əməlim, arzum, nadinc bir uşaq kimi daim çırpınan qəlbim bu ümidimin körpə yanaqlarına işıq verir. Yadındadırmı, gözlərimə baxaraq məndən soruşdun:
- Bir də görüşəcəyikmi?
Mən cavab verdim:
- Gör, Təbrizin nə gözəl baharı var. Qaranquşlar da yuvasına dönmüşdür. Gözəl dost, biz yenə görüşəcəyik. Ay-lar, illər bizim mətanətimiz qabağında qocalsın! Eşqimizin qüdrəti tarixlərə misal olsun!
Mən səndən gülə-gülə ayrıldım. Mən bu ayrılığın əbədiyyətinə inansaydım, səndən ayrılmazdım. Qəlbimə axan göz yaşlarını sən görmədin. Mən onları səndən gizlətdim. Sən bu göz yaşlarını görsəydin, bəlkə də ümidini itirər, bizim ayrılığımızın əbədiyyətinə inanardın...
Gözəl dost! Mən ulduz gözlərinin işığı ilə ruhuma çökən qaranlığı boğdum. Mən səni unuda bilərəmmi? Sən mənim gülüşlərimin hərarətindən isindin, sən məni unuda bilərsənmi?
Biz həzin bir bahar axşamı ayrıldıq. Yanıq dağın üstündə ildırımlar çaxırdı. Hər yer yaşıl atlaza bürünmüşdü. Sən dalğın-dalğın fədai dəstələrinin nəğməsini dinləyirdin. Bu nəğmə səsləri Təbrizin hər tərəfindən gəlirdi. Elə bil, dağlar, qayalar da o qüdrətli nəğmənin sözlə-rini təkrar edirdi.
Fədailər oxuyurdular:
- "Həmişəlik yaşa, Azərbaycan!" Gözəl dost! Sənin yadigar verdiyin həsrətin dili mənim xatirələrimi dindirir. Qulaq as, onlardan birini sənə danışım.
Savalanın qarlı başında axşam qızartıları sönür. Sərin bahar yeli ağacların körpə yarpaqlarını oxşayır.
Elə bil ki, qoca Ərdəbilin küçələrində sıra-sıra düzülmüş bərq çıraqlarının işığı göylərə əks edir, orda bir-bir ulduzlar alışmağa başlayır.
Kim bilir, bu yerin hər qarış torpağında nə qədər at dırnağının izi var! Kim bilir, uzaqlardan əsatiri bir qəhrəman sinəsi kimi qabaran dağların dərələrində nə qədər igid nərəsi əriyib getmişdir!
Qərinələr keçmiş, səsli, haraylı günlər tarix olmuş, insan nəsli dönə-dönə bir-birini əvəz etmişdir. Bəşər oğlu dırnaqları ilə daş qazıyaraq öz səadətini aramışdır. Həyatın çətin yollarında onun ayaqları qabar bağlamış, zamanın amansızlığı ona mübarizənin rümuzunu öyrətmişdir.
Bu gün sakit bahar axşamının yumşaq qaranlığında yatan Ərdəbilin qəlbində dərin həyəcan əlamətləri duyulur. O, öz dostlarından ayrılır.
Qızılgül olmayaydı,
Saralıb solmayaydı
Bir ayrılıq, bir ölüm -
Heç biri olmayaydı!..
Xalqın yaratdığı bu ölməz bayatıda yalnız fərdi məhəbbətin ifadəsini aramaq səhv olardı. Bu, könül iztirabının yanıqlı ifadəsi, böyük bir hissin, dərin bir məhəbbətin, saf bir duyğunun aynasıdır. Mən bu sözləri qoca bir qadının dilindən eşitdim. Bu bayatını bilməyən azərbaycanlı tapılmaz. Biz bu sözləri beşik başında anamızdan eşitmiş, səfərə çıxan atamızdan öyrənmiş, nişanlı yolunu gözləyən gəlinlərin yanıqlı səsində dinləmişik. Lakin bu gün yetmiş yaşlı bir qarının bu sözləri təkrar edə-edə gözlərini uzaqlara dikdiyini, bəlkə də xəyalında ömrün ağır illərinin kölgə salıb dumanlatdığı şirin bir xatirəni aradığını görəndə, mənim də könlümdə həsrət duyğusu, bir həqiqət, hicran ağrısı baş qaldırdı.
Sovet və İran dövlətləri arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, Ərdəbildəki Sovet qoşunları İranı tərk etdi. Sovet döyüşçüləri dəstə-dəstə gedir, ikibir, üçbir sürətli addımlarla ötüb keçirdilər.
Adını bilmədiyim, bəlkə də bir daha heç zaman görməyəcəyim o ana palçıq divarlı evin qabağında bir söyüd ağacına söykənib dayanmış, həsrət dolu gözlərlə keçən əsgərlərə baxır, bu bayatının sözlərini təkrar edirdi.
Mənim Ərdəbil ilə tanışlığım belə bir axşamda oldu. Dünənki aydın göylərdən, geniş üfüqlərdən, saf və təmiz havadan bir nişan qalmamışdı. Duman ağacların arasından, evlərin üstündən, küçələrdən sürünüb keçirdi.
Səhər yenicə açılmışdır. Ancaq Ərdəbilin baş küçəsi saysız insan kütləsi ilə dolmuşdur. Saat doqquz tamamda Sovet qoşunları şəhəri tərk edəcəkdir. Saat hələ yeddi deyil, bu qədər insan-kişi, qadın, uşaq hardan gəlmişdir? Bu adamlar içində ətraf kəndlərdən 20-25 kilometrlik yol keçib gələnlər də az deyil.
Uzun bir küçənin hər iki tərəfində insandan divar yaranmışdır. Həm də bu divar bir neçə qat sıralanaraq, orta ilə binaların arasındakı səkini tamam tutmuşdur. Evlərin pəncərələri geniş-geniş açılmış, hər pəncərənin açığından qadın, uşaq və böyük dərin maraqla gözlərini ordunun keçəcəyi yola dikmişdir. Damlar üstündə boş yer yoxdur, küçənin hər iki tərəfində ağaclar da elə bil, adam gətirmişdir. Hər tərəf insan, insan, insandır.
Adamların əlində nə isə bir kağız parçası var. Hər kəs bu kiçik vərəqlərdən almağa tələsir. Uşaqlar bunu bir-birinin əlindən qapır, böyüklər oxuyub bir-birinə ötürürlər. Çoxu vərəqəni oxuduqdan sonra diqqətlə uzun-uzandı ona baxır, sonra da ziqiymət bir xatirə kimi onu səliqə ilə büküb qoltuq cibinə qoyur.
Bu vərəqə Sovet ordu komandanlığının yerli əhaliyə müraciətnaməsidir. Bu izdihamlı küçədən bir az kənarda hər kərpicində cəngavər bir xalqın şərəf dastanı yazılı məğrur bina dayanmışdır. İllər bu binanın astanasında qocalmış, qərinələr onun əzəmətinə həsrətlə baxmış, keçmiş, tarix onun ilə ömür sürüb baş ağartmışdır. Bu, Azərbaycan memarlığının ecazkar gözəllik aynasıdır. Bu, məşhur Şeyx Səfi məqbərəsidir. Onun orta günbəzi üstündə böyük Xətainin - şair və sərkərdə Xətainin rəşadət, zəka və fütuhatını təmsil edən beş qılınc çatılmışdır. Bu qılınclar tarixin uzaq səhifələrindən keçib gələn zəfər dastanlarının işıqlı şöləsi kimi dumanların arasından görünür. Onlar azərbaycanlılara igid babalarını, qəhrəman keçmişlərini, qalibiyyət və əzəmətini xatırladır.
Saat doqquz tamamda Ərdəbildəki Qızıl Ordu hissələri Astaraya tərəf hərəkət edirlər. Onların yolu canlı insan xiyabanından keçir.
Hələ bahar yenicə başlamışdır. Hələ ağaclarda yeni-yeni açılan badam, ərik çiçəkləri soyuqdan qorxaraq, bərk-bərk budaqlara qısılmışdır.
Hardansa topladığı qırmızı yaran gülündən dəstə bağlamış 10-12 yaşlı bir məktəbli küçənin ortasına yüyürüb, öz hədiyyəsini bir süvari əsgərə təqdim edir. O, həyəcandan titrəyən səsilə:
- Yaxşı yol! - deyir.
Əsgər məhəbbətlə onun əlini sıxır.
Tanımadığı bir əsgəri çiçəklə yola salan bu məktəb uşağının həyəcanla dediyi sözlər bu vidalaşmanın başlığı ola bilərdi.
Bu, dostlara deyilən sözdü. Bu, dostların dediyi sözdü. Bu sözdə, bu sözlərin ifadəsində dərin bir məhəbbət və qəlbləri titrədən bir həsrət var.
Süvarilər, topçular keçir. Hər tərəfdən onların üstünə kiçik yarpaq kimi sarı və çəhrayı rəngli kağızlar yağır. Bu kağızlar Ərdəbil azadigahlarının, Ərdəbil camaatının dost Qızıl Ordu nəfərlərinə, sovet zabitlərinə məhəbbət əlamətidir. Bunlarda "Yaşasın Qızıl Ordu!", "Yaşasın Qızıl Ordunun rəhbərləri!" sözləri yazılmışdır. Ordu hissələrinin son nəfərləri şəhərin baş küçəsindən keçir. Böyük bir dənizdə gedən gəminin arxasınca yarılmış su hissələri bir-birinə qovuşub, gəminin izini örtən kimi küçənin iki tərəfində yığılmış adamlar əsgərlərin arxasınca küçənin ortasına axışaraq, vahid bir insan halında şəhərin kənarına, Astara yoluna tərəf hərəkət edirlər.
Artıq Ərdəbilin evləri qurtarmış, qarşıda dumanlar içində qeyb olan bir yol vardır. Yerli demokrat hərəkatının görkəmli nümayəndələri ordu komandanlığına müraciət edərək, bu şəhərdə olduqları müddətdə onlardan ancaq hörmət, yaxşılıq və xeyirxahlıq gördükləri üçün, bütün Ərdəbil əhalisinin dərin təşəkkürlərini bildirirlər. Hissə komandiri İran Azərbaycanı xalqının bu dərin məhəbbət və şükran hissi üçün təşəkkür edir. Bir anlıq sükutdan sonra yenidən atların ayaq səsləri eşidilir. Dəstə-dəstə qızıl əsgərlər keçib gedirlər. Alçaq toz yığını yavaş-yavaş yerə çökür. İndi artıq Astara yolunda sürünən xəfif duman-dan başqa bir şey görünmür. Lakin adamlar yenə nəyə isə müntəzirdilər. Hamının gözü bu dumanlı yollara dikilmişdir. Sanki onlar günəşi itirmiş bir yolçu kimi bu bahar dumanları arasında bir işıq axtarırlar. Bir neçə dəqiqədən sonra yenidən nizamilərə məxsus eyni ahənglə dalğalanan ayaq səsləri sükutu pozur. Mən Astara yoluna baxıram. Bayaqdan bəri uzun sürən bu bir neçə dəqiqə sükut zamanında baxışlarda görünən məyusluq ifadəsi yenidən sevincə çevrilir. Dəstə-dəstə silahlı adamlar şəhərə tərəf gəlirlər. Elə bil ki, bu dəstələrin nəhayəti yoxdur. Onların nəğməsi pərdə-pərdə boşluqlara yayılır. Elə bil ki, səhərdən bəri hər tərəfi bürümüş duman da bir az seyrəkləşir.
"Ey torpağı ləl, mərcan,
Azərbaycan, Azərbaycan!"
Bunu oxuyan - Ərdəbilin qızılbaş qoşunları və fədai dəstələridir. Onlar dostlarını - Qızıl Ordu hissələrini ötürüb qayıdırlar. Onlar məğrur addımlarla qoca Ərdəbilin küçələrində addımlayırlar.
1946
çap et