Əski çağlarda insanlar təbiət hadisələrini diqqətlə izləyərək onları öz yaşayışına, keçirdiyi gün-güzərana etkisinə görə təsnifləndirib və özünün ilkin bədii təxəyyülündə obrazlaşdır-mağa çalışıblar. Zaman keçdikcə müdrikləşən təfəkkürü dərinləşən insan təbiət hadisələrinin daha dəqiq qiymətini verməyə başlayıb. Beləliklə də həmin hadisələr insan üçün önəmli günlərə-bayramlara çevrilib. Çillə bayramı da məhz xalq təqviminə əsasən özəl bir təntənə ilə keçirilən bayramlardan biridir. Bəzi tədqiqatçılar Çillə gecəsi-bayramını Avestada qeyd edilən qədim Zərdüştilik bayramı ilə də əlaqələndirirlər.
Bu bayram Çillə gecəsində, yəni, qış başlandığı gün qeyd edilir. Çillə gecəsi ilin 365 gecəsinin ən uzunu və qışın başlanğıc gecəsidir. Mənbələrdə qeyd edilir ki, çillə "çehil" sözündəndir, mənası "qırx" deməkdir. Xalq arasında "ağırlıq, dərd, kəramət, xəstəlik" ("Bu iş mənə çox çilə çəkdirdi", "Çiləm bitmədi ki, bitmədi", yaxud "Çilləyə düşdü", "Çillə çıxarırsız", "Çəkdiyim çiləyə bax") mənalarında da başa düşülür. Etnoqrafik materiallarda göstərilir ki, "xalq təqviminə uyğun olaraq, böyük çillənin birinci ongünlüyü (dekabr ayı) "qarı qatıldı küfləyə", yanvar ayının əvvəli "qarıboğan", sonlarına isə "qurdun insana yerikliyən dövrü" deyilib. Bu da onunla əlaqədardır ki, ilin bu dövründə qurd (canavar) ac qaldığı üçün insanlara da hücum edir.
Əski inanclara görə, "21 dekabr həm də Günəş allahı Mitranın doğulduğu gündür. Çünki 21 dekabrdan sonra gündüzlər yavaş-yavaş uzanmağa, gecələrsə qısalmağa başlayır, yəni, həmin gecə xeyir qüvvə Ahuraməzdanın şər qüvvə Əhrimənlə kəskin mübarizəsi nəticəsində işıq qaranlıq üzərində simvolik olaraq qələbə çalır. Bayramın əsas ideyası da budur. Xristianlıqda əsas bayramlardan olan Milad bayramının da Çillə gecəsinə oxşarlığı qeyd edilir". Türkiyədə, Güney və Quzey Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində-Urmiya, Təbriz, Ərdəbil, Zəncan, Xoy, Şəbüstər, Marağa, Naxçıvan, Şəki, Gəncədə, həmçinin kəndlərimizdə, eləcə də İran, Əfqanıstan və digər ölkələrdə bu gecəni xüsusi şövqlə qeyd edirlər. Bu mərasimə xalq gözəl də ad seçib: Çillə bayramı...
Çillə bayramına hələ bir neçə gün qalmış hazırlıq işləri görülür. Çillə gecəsində qarın yağması yeni ildə məhsulun bol olacağını şərtləndirən əlamətdar bir hadisə sayılır və bu fakt insanlara sevinc, ətrafa isə həzin bir sakitlik, təmizlik, paklıq gətirir. Həmin gecə ailə üzvləri, qohum-qardaş, dost-tanış bir yerə yığışır, səmimi məclis qurur və ilin ən uzun gecəsini nar, alma, heyva, portağal, narıngi və başqa meyvələrlə, noğul, noxud, kişmiş, Təbriz halvası, Urmu halvası, qoz halvası, kök halvası, paxlava, qoz, badam, fındıq, əncir qurusu, balqabaq, günəbaxan tumu və sairlə qeyd edir, sübhədək oyaq qalır, sanki zamanın uzunluğuna meydan oxuyaraq guya onu qısaldırlar.
Qarpız çillə gecəsinin ən gözəl payı, ən əhəmiyyətli atributu hesab olunur. Buna görə də bayram günü, demək olar ki, bütün evlərdə çillə qarpızı kəsilərdi. Hər kəs çalışardı ki, həmin gün evində mütləq çillə qarpızı olsun. Əksər ailələr çillə qarpızlarını əvvəlcədən alıb saxlayardılar. Etnoqrafik materiallara əsaslanan AMEA Naxçıvan bölməsinin əməkdaşı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Asəf Orucov yazır ki, "Naxçıvanın Arazboyu kəndlərinin əksəriyyətində çox da böyük olmayan, qalınqabıqlı xüsusi qarpız növü əkilirmiş. Belə qarpızları uzun müddət, hətta Novruza qədər saxlamaq olurmuş. Çilləyə saxlanılacaq qarpız tam yetişməmiş və saplaqlı olsa, daha yaxşı qalar. Çillə qarpızı xarab olmasın deyə, onu ot və ya samanın içərisində saxlayardılar..."
Çillə qarpızına bolluq, bərəkət rəmzi kimi baxılır. Etnoqrafik materiallara görə, çillə gecəsində qarpız kəsmək qışı xoş qarşılamaqla bərabər, ondan qorxmamağa da işarədir. Digər məlumata görə, çillədə qarpız kəsəndə deyərlər ki, "Ay qarpız, mən səni necə kəsirəmsə, çilləni də belə tez kəsim..." Yəni qışa, şaxtaya yenilməyim, onu dərdsiz, bəlasız başa vurum. Naxçıvanın Ordubad, Şərur rayonlarında yaşlı insanların dediklərinə görə, çillədə qarpız kəsilir ki, günümüz qırmızı, yəni günəşli olsun. Çillə qarpızı kəsilən vaxt xalq arasında niyyətetmə adəti də icra olunur. Bu zaman qarpızın baş tərəfini kəsərək dörd yerə bölüb atırlar. Əgər hissələrdən ikisi eyni tərəfi üstə düşərsə, niyyət qəbul edilmiş sayılır. Bu da belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, çillə gecəsi qarpızın arxa tərəfini, yəni tağdan qoparılan hissəsini - nəmnəməsinin dörd yerə bölərək niyyət tutub atılması, bəlkə də dörd fəsillə, atılan qarpız qabıqlarının rənglərinə uyğun ağ və yaşıl niyyətin qəbul olunması isə fəsillərin əlamətləri ilə əlaqədardır.
Bundan başqa, kəsilən qarpızdan yeddi evə pay göndərilirdi. Həm də kasıb, imkansız ailələrə yardım edilər ki, o ailə də bayram süfrəsinin ətrafında oturub bayram nemətlərindən dadıb şənlənə bilsin. Yoxsa şər qarışanda Çillə ilə bərabər hər evə gələn Xıdır Nəbi o evi bayram naz-nemətindən məhrum görsə, küsüb çıxıb gedər və həmin il ruzi-bərəkəti əsirgəyər və yoxsulluq başlayar. Çillə bayramı günü nişanlı qızların, təzə gəlinlərin də bayram görüşünə gedərkən bayramlıqlar içərisində çillə qarpızı xüsusi yer tutardı.
Bu qarpız, çilə qarpız,
Düşübdür dilə qarpız.
Yığılıb xonçalara
Gedir yargilə qarpız.
Xalq deyimindəki bu motiv Güney Azərbaycanın ünlü modern şairi Ramin Cahangirzadənin "Qarpızlanma" şeirinin də aparıcı xəttidir. Motiv ənənəvidir, amma ənənəviyə yanaşma metodu tamamilə yenidir. Yeni təfəkkürlü şair bu şeiri məhz Çillə gecəsi hər bir türkün evinə sevinc gətirən içi qan kimi qırmızı Çillə qarpızlarına həsr edib. Eyni zamanda, Vətən daşı olmağı bacaran şair bu uzun gecədə kimsəsiz, yalqız və yuvasız qusları, yurdsuz, evsiz-eşiksiz qarındaşlarını da unutmayıb, bu orijinal əsəri onlara da ünvanlayıb... Lakin şairin əsas hadisəyə münasibəti elə birinci bənddə, kəsilərkən rəngi qapqara qarpızlardan axan qırmızı suyun ürəkdən axan qana bənzədilməsi ilə bitir, sonra isə yaşadığı həyatın reallıqlarına söykənən fərdi düşüncə və yozumları sıralanır. Xalq deyimlərinə, folklorun qızıl səhifələri olan inanclara söykənən Ramin bu gün də Çillə qarpızı ilə bağlı inancların yaşadığını yazır, qarpızı kəsərkən niyyət tutub "nəmnəmə" deyilən arxa hissəsini dörd yerə bölüb qarışdıraraq yerə atırlar. Əgər üçü bir, biri də ayrı düşərsə, yaxud tutduğu niyyətə görə ikisi yaşıl, digər ikisi isə qara rəngdə və ya dördü də bir rəngdə olan hissələr düşərsə, o zaman niyyəti gerçək olacaq...
Asəf Orucov inanclara söykənərək deyir ki, çillədə qarpız olmadıqda belə, başqa bir meyvə kəsilməlidir. Xalq arasındakı inanca görə, kim bu gecə çoxlu meyvə yesə, o, bütün qışı xəstələnməz. Ordubad bölgəsinin bəzi kəndlərində mövcud olan adətə görə, çillədə qarpız yoxdursa, ürəklər sərin olsun deyə, qatıq yeyərdilər. Həmin gecə süfrəyə adları "q" hərfi ilə başlayan nemətlər düzülərmiş. Məsələn qarpız, qovun, qatıq, qovurğa, qaysava, qovurma, qovut və sair.
Qış yerini yaza təhvil verərkən yandırılan tonqala el arasında "çillə qovan tonqal" deyilməsi və Novruzqabağı keçirilən mərasimlərə (qulaq falı, üzüksalma, oddan, sudan atlanma və s.) "çillə çıxartma", "çillə kəsmə" adı verilməsi də qışın ağrı-acı, dərd-bəla, sıxıntı kimi "çillə" obrazında folklor biçimi qazandığını göstərir.
Folklorşünas Ramazan Qafarlının sözlərinə görə, "Çilləbeçə" də qış fəslinin və ilin son 30 günü olan Boz ayın (21/22 fevral - 21/22 mart) el-oba arasında deyilən adlarından biridir. "Çilləbeçəyə" hər biri yeddi gündən ibarət "cəmlələr" adlanan dörd həftə-çərşənbə daxildir".
Əslində xalqımız, el-oba bu çərşənbələrin hər birinə daşıdığı özəlliklərə görə ad vermişdir. Əski inanca görə, yazqabağı təntənə ilə keçirilən bu çərşənbələrin hər birində təbiətdə canlanma, oyanma, dirilmə prosesi gedir.
"Çillə suyu" böyük çillədə əkin sahələrinə verilən suyun adıdır. Qış fəslinin Böyük çillə adlanan qırx günündə, özəlliklə dolanışığını əkib-becərməklə təmin edən Güney və Quzey Azərbaycan əkinçiləri əkin sahələrini, bağ-bağatı, bostan-tərəvəz yerlərini, üzümlükləri suvarırlar. El arasında "çillə suyu" adlanan bu suvarma torpağın nəmliyinin saxlanmasına kömək edir, ziyanvericiləri qırır, torpağın şoranlaşmasının, habelə ağacların vaxtından əvvəl çiçəklənməsinin qarşısını alır. İlin bu çağında bağlara verilən Çillə suyu gecələr donur və bu donma ağaclara da təsir onların edərək qış yuxusundan tez oyanmasının qarşısını alır. Bu da onların barının, bəhərinin çox olmasına gətirib çıxarır. Həsən bəy Zərdabi çillə suyunun elmi əhəmiyyəti barədə yazıb ki, bizim tarlalarımıza qış zamanı verilən su donur və sürülmüş şum yerlərini daim yumşaldır, əkin yerlərini hamarlayır. Həsən bəy bu məqamda yerinə düşən bir el məsəlini də xatırladır: "Böyük çillədə suvaran çox, kiçik çillədə suvaran isə az məhsul götürər".
Hətta ulularımız böyük və kiçik çillə el-obadan köçünü çəkib gedəndən sonra, ilaxır çərşənbəyədək, yəni yaz Uluyurdumuza qədəm qoyana qədər təzə gəlinlərin otağını-gərdəyini bəzəmək üçün toxunan xovsuz xalçaya da "Çillə şəddəsi" adını veriblər...
Çillə gecəsi törənləri xalq şeirində də özəlliklə vəsf olunub:
Qovub qışı, ayazı,
Kəsdik çillə qarpızı.
Allah yetirsin ruzı
El qalmasın tamarzı...
Güney və Quzey Azərbaycan sevdalı şair, türkçü və Turançı ictimai xadim olan Əhməd Cavad da xalq yaddaşına, əski adət, ənənə və inanclara, söykənərək çoxlu şeirlər yazıb. Ə.Cavadın "Çillə şərqisi" şeiri o taylı-bu taylı, Güneyli-Quzeyli soydaşlarımızın ruh yüksəkliyi, böyük həyat eşqi, təbiətə sonsuz sevgi ilə keçirdikləri Çillə bayramının özəlliklərini, yaza, günəşə, bol məhsula qovuşmaq istəklərini yansıdır:
Qabağı yazdır Çillənin,
Ömrü azdır Çillənin.
Yer bürünür ağ qara,
Təslim olur bahara.
Ağ bayraqlı qış gedir,
Al bayraqlı yaz gəlir!
Nağılçılar xoş gedir,
Ozan, aşıq, saz gəlir!
Böyük Çillə çıxmamış,
Kiçik Çillə gəlməmiş;
Boz ay çapır atını.
Bilir qışın zatını...
çap et