Ömər Faiq "Ümidvaram ki..." ("İrşad" qəzeti, 1906) adlı məqaləsində sünnü-şiə oyununu müsəlmanlar üçün istənilən vaxt hərəkətə gətirib aranı qarışdıran düşmənlərin xislətini açır. Amma ilk olaraq bu oyunda əsrlərlə aldadılan məzlum müsəlmana üzünü tutur. Müəllif nəyə ağladığını, niyə ağladığını anlamayacaq qədər cahil və məzlum oxucusuna əvvəlcə ritorik suallar verir, istehzalı cavablarla məsələnin mahiyyətini də özü anladır. Daha sonra isə siyasi xarakterli problemlərə diqqət yönəldir.
"Ey həmiyyətli oxucu! Bir neçə gündür niyə belə bikefsən? "İrşad"ın 38-ci nömrəsini oxuyandan bəri nə çox məyus görünürsən! Nə var, nə oldu? "Əsrin Yezid ibn Müaviyələri" adındakı hürriyyətəngiz məqaləmi qanını xarab etdi?.. Ağla, əzizim, ağla! Ağla ki, ən ziyadə birlik və köməyə möhtac olduğumuz belə müsibətli günlərimizdə belə aramızda köhnə yırtıcı qurdların, hiyləgər tülkülərin kəskin dişlərinə qurban olacaq-olur mənziləsində bulunuruq".
Erməni-azərbaycanlı düşmənliyi, sünnü-şiə qarşıdurması və s. bu kimi "Qafqaz konfliktləri"ndən XX əsrin əvvəllərində demək olar ki, bütün mütərəqqi düşüncəli ziyalılarımız (Ü.Hacıbəyli, Y.V.Çəmənzəminli, C.Məmmədquluzadə, Ə.Ağaoğlu, Ö.F.Nemanzadə, M.Hadi, M.Ə.Sabir, N.Nərimanov və b.) müxtəlif janr və formalarda yazılar yazıblar. Az qala bütün hallarda da müxtəlif müəlliflər eyni qənaətlə çıxış ediblər. Məsələn, Ü.Hacıbəylinin "Bakı müsəlmanlarına və "Daşnaksütyun" firqəsinə məlum olsun ki..." ("Həyat" qəzeti, 1905), "Erməni-müsəlman sülh məclisinə dair" ("İrşad", 1906), "Yenə erməni-müsəlman sülh komisyonu xüsusunda" ("İrşad", 1906), "Andranik məsələsi" ("Azərbaycan", 1918), "31 mart" ("Azərbaycan, 1919), "Fitnələr qarşısında" ("Azərbaycan", 1919), "Naxçıvan və Qarabağ" ("Azərbaycan, 1919) və s. bu kimi məqalələrindəki ideya və tezislər, mülahizələr Ömər Faiqin də təxminən o illərdə həmin mövzularda yazdığı məqalələrin mahiyyəti ilə üst-üstə düşürdü.
Ömər Faiq hələ 1906-cı ildə "Ümidvaram ki" adlı məqaləsində yazırdı: "Qonşumuz ermənilər Amerika kimi ən iraq məmləkətlərdəki din qardaşlarından hər cür müavinət və ürək təsəllisi ala-ala bizlər yanı başımızdakı müsəlman şəhərlərindən elə xəbərlər duyuruq ki, o xəbərlərə səbəb olan müsəlmanlara müşəriklər belə lənət və nifrət oxuyurlar. Mən təəccüb edirəm ki, belə bir vaxtda hər cür şəkil və surətə girməkdən həya etməyən dəni təbiətli bəzi ermənilərin hiylələrinə inanıb aldanan müsəlmanlar harda batıblar, nə cür müsəlmandırlar?"
Ömər Faiqdən düz 13 il sonra, 1919-cu ildə isə eyni məsələlər haqqında eyni cür düşünən Üzeyir Hacıbəyli "Naxçıvan və Qarabağ" məqaləsində göstərirdi ki, Amerikaya, ingilislərə bel bağlayıb Azərbaycan hökumətinə qarşı çıxan Qarabağ erməniləri gələcək üçün də təhlükə mənbəyidir. Sayca ermənilərdən xeyli çox olan müsəlmanların fəaliyyətsizliyi, haqlarını tələb edə bilməməsi fəlakətdir. Müəllif xüsusən Naxçıvanın general Revinin vasitəsilə Ararat hökumətinə təslim edilməsinə və bu məsələyə yeni yaranmış Azərbaycan hökumətinin də qeyri-ciddi yanaşmasına etiraz edərək yazırdı: "Bizi yandıran ingilislərin tərəfgirliyi və ya ingilis generalının bacarığı və ingilis miralayının bişüurluğu degildir. Özümüzün rəftarıdır ki, onun adına bacarıqsızlıq deməkdən başqa özgə bir ad qoymaq olmaz".
Ömər Faiq "Ümidvaram ki" məqaləsində oxucusuna müraciət edərək, "Ağla, əzizim, ağla" ifadəsini tez-tez, demək olar ki, hər abzasda işlədir. Bu ifadənin məğzində istehza, qəzəb olsa da, səslənişi həzin və kədərlidir. Çünki o müraciətin ardınca çox ciddi və ürəksıxan mətləblər aşkar olur. Müəllif bildirir ki, alçaq düşmənlərimiz bizi o dərəcədə binamus və dinsiz hesab edir ki, aramıza şiə-sünni konflikti atıb özümüzü özümüzə qırdırırlar. Dürüstlük, mərdliklə qalib gələ bilmədikləri üçün bizim avamlığımızdan, cahilliyimizdən istifadə edib fitnə ilə bizi dünyanın gözü qarşısında alçaldırlar. Müsəlmanlar arasında yayılan "ermənilərin sünnülərlə işi yoxdur" riyakarlığına Ömər Faiq ürək ağrısı ilə fikir bildirir: "Mən məəttələm ki, ermənilərin "bizim sünnilərlə işimiz yox" yalan və fitnələrinə inanan müsəlmanlar nə cür camaat arasında qalırlar. Nə üçün "məcnunxana"lara getmirlər... Kimdir deyən ki, ermənilərin sünnilərlə işi yoxdur? Bu nə səfi söz, bu nə həmaqət! Ayə, Zəngəzur, Qazax mahalında ermənilərin viran etdikləri kəndlərin, şəhid etdikləri canların çoxu sünni deyillərmi idi? Ayə, Tiflisdə şəhid edilən qalayçı ləzgilər sünni deyilmidilər? Aya, Tiflisdə talan edilən və yanan dükanların, evlərin bir xeylisi dağıstanlı, şəkili sünnilərin deyilmi? Mən qanmıram ki, ermənilər harada şiə ilə sünniyə təfavüt qoydular".
Ömər Faiq bir jurnalist, ictimai-siyasi, sosial proseslərin mahiyyətini dərk edən ziyalı kimi sadəcə baş verən hadisələri işıqlandırıb, ona münasibət bildirmir. Bəlkə bütün məqalələrində uzaqgörənliklə qarşıdakı təhlükələri operativ şəkildə analiz edir və gözlənilən ictimai bəlalardan can qurtarmaq yollarını göstərirdi. Bu məqaləsində də ermənilərin "müsəlmanların Qafqazdan kökünü qazacayıq!" ? bəyanatını oxucusuna tez-tez xatırladaraq onu ayıq-sayıq olmağa, fitnələrə uymamağa çağırır. Ruhaniləri, ziyalıları bu mövzuda xalqı maarifləndirmə işinə yardımçı olaraq səsləyir. Məhərrəmlik meydanında baş yarıb, qan tökən, sünnü-şiə qovğasında müsəlman qardaşının başına qılınc endirən "məzlum, gözüyaşlı müsəlman"a müəllif həm də oxucusu kimi müraciət edir:
"Ey zəif ürəkli oxucu, doğrusu, mən sənin göz yaşlarına şərik ola bilməyəcəyəm. Hərçəndi erməninin yoluna səcdə edən, dinini bir qəpiyə satan müsəlman adındakı bir-iki dinsizin, namussuzun aramızda tapıla biləcəyinə inanıram. Lakin heç vaxt inana bilmirəm ki, adını gerçəkdən müsəlman qoyan, Allahın birliyinə, Quranın haqlığına, Məhəmmədin peyğəmbərliyinə ürəkdən inanan şiə və sünni müsəlman qardaşlarım elə bir-iki nanəcib, haramzada, bidin bir məlunun fitnə-fəsadına qulaq asalar".
"İdareyi-ruhaniyyələrimiz nə vaxt düzələcək?" adlı məqaləsində ("İrşad", 1906) çox maraqlı bir problem-situasiya yaradır. Müsəlmanlar öz dini əqidələrini hansı istiqamətə yönəldir, din kitablarından, dini təhsil proqramlarından, mədrəsə və məscidlərindən necə istifadə edir, xristianlar, xüsusən də ermənilər necə istifadə edir? ? sualı çözülür. Göstərir ki, ermənilər kilsələrindən, ruhani məktəblərindən siyasi məqsədlərlə istifadə etməyi əla bacarırlar. Milli cəmiyyətlərini formalaşdırmaq, siyasi məqsədlərini inkişaf etdirmək üçün ilk növbədə savadlı, cəsarətli və fədakar ruhanilər yetişdirirlər. Onlar bizim kimi adamların şərəfinə vəzifə yox, vəzifəni yarıda biləcək adamlar hazırlayırlar. O adamlar isə ali məqsəd üçün canından və malından keçir.
"Odur ki, hər yana baxsan, üç kilsə mülkü-erməni vəqfi, erməni əsəri görülür. Şüurlu qonşularımız hər şeydən qabaq qandılar ki, bu hərcmərcli yerlərin, bu qalmaqallı aləmin arasında itməmək üçün kilsələrin divarlarından, həqiqi üləmaların ətəklərindən bərk yapışmaq lazımdır. Odur ki, hər cür milli, siyasi işlərini kilsə maskası, pərdəsi altında görürlər".
Ömər Faiqin publisistik üslubunda problemin mahiyyətindən doğan narahatlıqları hərdən istehza, hərdən yumoristik tərz, hərdən də əsəbi intonasiya ilə ifadə etdiyini görürük. Hətta bəzən qarğış xarakterli ifadələrlə oxucunu qıcıqlandırma metodundan istifadə edir. Məsələn, erməni fitnəsinə və xəyanətinə qarşı yumşaqlıq, biganəlik göstərib özünü humanist kimi təqdim edən müsəlmanlara üz tutub deyir: "Bu zamanada hər kim qarşısındakına baxmayıb tədbir və gücü əldən buraxırsa, vay gününə! Dava vaxtı ürək yumşaqlığı edib bitədarük yatan tayfanın kül başına! Aləmi sellər, zülmlər, təcavüzlər götürən bir vaxtda mərhəmət, insanlıq gözləyib əlini bağlayanın torpaq ağzına!"
Ümumiyyətlə, Ömər Faiqin oxucusuna münasibətində maraqlı yanaşma üsulları axtarıb tapması cəhdini aydınca görürük. Qəzet oxumayan cəmiyyətdə reaksiya yaratmaq, düşüncəni hərəkətə gətirmək üçün çox zaman məqalələrinin adını sual cümləsi şəklində yazır. Problemi başlıqda emosional tərzdə səsləndirib "niyə?" - sualını oxucuya ötürür. Təbii ki, təhlil, analiz və cavablar müəllifin özündən gələcək. Lakin üz tutduğu auditoriyanı canlandırmaq, ictimai, sosial-siyasi, elmi-mədəni sahələrin dərdləri ilə onları tanış etmək üçün bu üsula üstünlük verir. "Müəllimlərimiz nə üçün Bakıya qaçırlar?" ("İrşad" qəzeti, 1906) məqaləsini də bu məqsədlə yazır. Müəllif haqqımızda "məlumatsız millət" ifadəsini tez-tez işlədir. Əslində savadsız, elm və təhsilsiz millət anlamını ifadə edən bu anlayışın məğzində çox mətləblər yatır. O göstərir ki, biz heç bir işdə heç zaman birinci, ilk olmadıq, həmişə təkrarçı, təqlidçi olduq. Halbuki fərasəti olan kəs ortaya yeni nəsə qoymalıdır. "Bizdə, yəni məlumatsız millətdə adətdir, deyilməmiş, suyu çıxmamış bir sözü deməzlər. Başlanmamış bir işə, bir sənətə başlamazlar. Amma vaxta ki, biri başladı, zahirən qara pulca xeyri göründü, gerisi corab söküyü kimi gedir. Hər kəs o işin, sənətin üstə tökülür".
Bu mövzuda C.Məmmədquluzadənin "Xoşbəxtlik" məqaləsində ("Molla Nəsrəddin", 1917) də eyni yanaşmanı görürük. Yəni müsəlmanların nəyisə icad etmək, nədəsə ilk olmaq cəhdi heç ağıllarına da gəlmir. Biz kəşf edən yox, sadəcə istifadə edənik. C.Məmmədquluzadə yazırdı: "Allah taala biz müsəlmanları xoşbəxt yaradıb. Bir fikir elə və gör ki, heç zəhmət çəkməyə-çəkməyə hər nə ki dünyada var, - hər bir şey bizim ixtiyarımızdadır. Götür dəmir yolu, teleqrafı, telefonu və bunun kimi qeyri şeytan işlərini, bunların ixtiyarında nə ki zəhmət çəkmişik, bəlkə bunları avropalılar sümük sındırıb icad edəndə biz ayaqlarımızı soyuq suya uzadıb, on səkkiz saat iftarın intizarında olurduq, amma axırda Allah-Təala bizi bu dünya nemətlərinin heç birindən məhrum qılmadı; çünki həqiqətdə də biz xoşbəxtik".
Ömər Faiq bu xüsusiyyəti də millətin "naxoşluğu" kimi qəbul edir. Həm də ona kədərlənir ki, bu xəstəlik təkcə savadsızlara deyil, artıq savadı olanlara da şamil edilə bilər.
Həmin zamanda Firudin bəy Köçərlinin də qaldırdığı məsələyə (müəllimlərin Bakıya qaçması, bir çox hallarda missionerlik fəaliyyəti və s.) bir çox ziyalılar kimi Ömər Faiq də münasibət bildirir. "Doğrusu, çox-çox şükür ki, bəradərimiz Firudin bəy meydana çıxardığı lazımlı bir məsələ havayı oxunub keçilmədi. Dərdlərimiz barəsində yazılan zahiri acı yazılara qarşı dodaq bükülüb ötürülmədi. Dərdlərimizin, naxoşluqlarımızın gizli səbəbləri axtarılmağa üz qoyuldu".
Ömər Faiq elə həmin məqaləsində müsəlmanların "qulhuvallah" duasından daha çox təkrarladığı "nəyimə lazım, aləmin dərdi sənəmi qalıb, kefinə bax" - fikrini də ayrıca bir xəstəlik, bəla növü kimi diqqətə çatdırır. Həm də ona sevinir ki, "nəyimə lazım..." dövrlərimiz tədriclə keçməkdədir. Çünki tək-tək də olsa, milli məktəblər açılır, hətta bəzi yerlərdə mövcud olan milli məktəbləri böyütmək istəyənlər də var. Müəllif sual qoyur. O halda problem nədədir? Yenə müəllimsizlik məsələsi ortaya gəlir. "Lakin müəllimsizlikdən, mürəbbisizlikdən aciz qalıb hümmət əllərini acizə qoltuqlarına soxurlar. Bəli, müəllimsizlikdən məktəblərimiz viran, işlərimiz pərişan, halımız yamandır".
XX əsrin əvvəllərində bütün milli ziyalılar Ömər Faiqin də dediyi kimi, "Maarif baharı"nın açılan ilk çiçəklərini alqışlayır, həqiqi maarif baharının tam və mükəmməl şəkildə gəlməsini gözləyirdi. Onların hamısı bu barədə dayanmadan və faydalı şəkildə yazmağa cəhd edirdi.
Dünyada baş verən hərbi, siyasi, ictimai hadisələr haqqında mətbuat vasitəsilə tanış olan milli ziyalılarınız mütləq şəkildə müqayisələr aparır və örnəklərlə mahiyyəti təlqin edirdilər. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində (1905-1907) rus-yapon müharibəsi gedişatında yayılan xəbərlər, süjet və fraqmentlər bizə maraqlı və əhəmiyyətli ola biləcək rakursdan təhlil edilirdi. Ömər Faiq də "rus generallarına qalib gələn yapon müəllimləri" ifadəsini təsadüfən işlətmirdi. Çünki hər bir yapon əskəri bir yapon müəlliminin yetirməsi, silahıdır. Müəllif nə zamansa mətbuatdan oxuduğu bir kiçik xəbərin siyasi, sosial və maarif, təhsil yönümündən izahını təqdim edir. "Yaponiyadakı rus səfiri bir bağda qonaqlıq verir. Qonaqlıq münasibətilə o bağa gələn yapon ibtidai məktəb uşaqlarına da çay verirlər. Uşaqlar çayı içən arada xəbərdar olurlar ki, çay rus səfiri tərəfindən verilib, bunu duyan kimi uşaqlar: "Biz, bizə düşmən olanların çayını içmirik..." deyib çayları buraxırlar. Halbuki bizim müəllimlərimiz ingilislərin beş-on qızılına, fransızların şirin dillərinə, yalançı dostluqlarına, rusların maladeslərinə, iki şahılıq medallarına millətlərinin həyatlarını, millətlərinin vətənlərini yağlı qoyun kimi satırlar".
Bunun da səbəbini təhsilsizlik və müəllimsizlikdə axtaran Ömər Faiq bu misala alternativ olaraq azərbaycanlı və erməni münasibətini, bu münasibətdəki sağlam düşüncə modelini şərh edir. Göstərir ki, hətta erməni hamballarının belə başlarını millət məhəbbətilə, vətən sevgisi, azadlıq xəyalları ilə dolduran qoca erməni keşişləri deyil. Rusiyanın vəziyyətindən, dövrün siyasi gedişatından yararlanıb hökumət içində hökumət yaradan "daşnaksütyun"ların da ideya rəhbərləri, başçıları, üzvləri avam qocalar, dualar və ya lənətlər oxumaqla məşğul olan keşişlər deyil. Məhz müəllimlərdir. "Demək ki, hər millətin tərəqqi dərəcəsi müəllimlərinin dərəcəsi ilə bilinər. Demək ki, müəllimlər millətlərinin canlı "qradus"larıdır".
Sonra bizim bəzi "xainanə öyrəndik
lərini xainanə öyrətməyə çalışan" müəllimlərimizin xarakteristikasını verir. Kəndlərdən qaçan, müsəlman məktəblərində öz millətinin ziddinə fəaliyyət göstərən müsəlman müəllimlərin yetişdirdiyi gələcək nəsillərin aqibətinə acıdığını bildirir. Bunu da konkret misalla isbatlayır. Nəql edir ki, məktəblərin birində rus dilində də təlim vermək üçün bir müəllim axtarırlar. Bu barədə direktora müraciət olunanda "Qospadin direktor da harda bir ixlaslı, medal və "malades" dəlisi varsa, tezdən seçib bura göndərir".
Beləcə, məktəbə müəllim yox, missioner kimi gələn şəxs kənardan aldığı gizli əmrləri yerinə yetirir. Az vaxtda məktəbdə "milli" - deyilən bir şey qalmır. divarlardan türkcə xəritələr, rəflərdən türkcə kitablar yığışdırılır. Divarları keşiş ağaların, xristian "müqəddəslərin", cənabların şəkilləri ilə doldururlar. Proqramlarda türk dili və tarixi ilə bağlı dərslərin tədrisinə yenidən və antimilli yönümdən baxılır. Daha sonra uşaqların geyimləri ruslaşdırılır və s.
Daha sonra, Ömər Faiq bu müəllimləri həqiqi müəllimlərə qatmadığını da bildirərək keçir mövzunun ikinci hissəsinə. İkinci hissə əslində məqalənin adındakı sualın cavabını ifadə edir: Müəllimlərimiz niyə Bakıya qaçırlar?
Onun araşdırması bir neçə səbəb ortaya qoyur:
1. Ola bilər ki, müəllimlər məktəblərdəki təlim-tərbiyə üsullarını, bu üsulların əhəmiyyətsizliyini qəbul etmədikləri üçün məktəblərdən qaçırlar.
2. Bəlkə onlar kəndlərdən şəhərlərə, şəhərlərdən də Bakıya ("o üz ağardan qara şəhərə") sadəcə dolanışıq, pul dalınca gəlirlər?
Ömər Faiq də bilirdi ki, həmin zamanda üç-dörd nəfərdən ibarət ailəni ayda iyirmi beş-otuz manat almaqla dolandırmaq olmaz: "Amma müəllimlikdə, o da müsəlman olasan, on ilə ömür tükətsən, axmaq aldadan "malades"dən savayı bir şey görülməz".
Ömər Faiq daima müəllimlərdən millətin savadlanması, irəliyə getməsi üçün kömək istədiyi kimi, millət böyüklərindən, "millət rəisləri"ndən də müəllimlərə kömək etmələrini istəyirdi. Qeyd edirdi ki, maddi çətinliklər və cahil cəmiyyət sıxıntıları ilə yaşayan cavan müəllimlərə sadəcə "millətin xatiri üçün hər cür zəhmət və məşəqqətə səbr edin" tövsiyəsini vermək asandır. Onların halını anlamaq isə millətin halını anlamağa bərabərdir. "Arxasız, ümidsiz, məişətinin, qarnının dərdinə qalan bir müəllim, mücəssəm-həmiyyətdə olsa, layiqilə bir iş görməz". O, həmin məqaləsində tələb edirdi ki, kənd müəllimlərinin məvacibi artırılsın. Başbilənlər, dumaya vəkil seçilənlər indidən lazımi təşəbbüs göstərsinlər və s.
Bu məqamda müəllifin çox məntiqli və maraqlı mülahizəsi problemin mahiyyətini ortaya qoyur. O, bəzi yazarların "Müəllimlərimiz şəhərlərə nə üçün qaçırlar?" sualından bir şey anlamadığını bildirir. Çünki onların iddia etdikləri kimi, bu müəllimlər məkanı dəyişməklə məktəbi dəyişmir. Onların pənah apardığı şəhərdə də məktəblər çox deyil və adətən müəllimlər bu şəhərə müəllimlik üçün deyil, "qara pul" üçün gəlirlər. O iş fəhləlik də ola bilərdi. "Baxın, Şamaxıya, Şəkiyə, Gəncəyə, İrəvana, Şişəyə, Naxçıvana və hətta Tiflisə, əcəba buralarda neçə müəllimimiz vardır? Halbuki bu şəhərlərdə olan tək-tük müəllimlərimiz də yenə o qara pul məcmeyi olan Bakıya qaçırlar. Hətta Tiflisin gözəl havasını, lazımlı xidmətini Bakının istisinə, tozuna tərcih edirlər. Çünki orada həm qara pul çox, həm də irəlisi var".
Məqalənin sonunda isə Ömər Faiq özü də şübhələndiyi bir faktı dolayısı ilə dilə gətirir. Üstüörtülü şəkildə bildirir ki, həmin zamanlarda müəllimlərdən bəzən siyasi məqsədlər üçün, missioner kimi də istifadə edənlər olurdu. O isə guya buna inanmadığını yazır, əslində isə ehtimal və şübhəsini bəyan edirdi: "Türk balası, müsəlman oğlu, əksər müəllimlərimizin missioner müəllimlərin iğva və şeytanətinə aldanıb millətinə xəyanət edəcəklərinə ümidim azdır. Arada əskik olmayan bir-iki biəhəmiyyətin vücudu isə hesab deyil".
1906-cı ildə yenə də "Ümidvar" imzası ilə "İrşad" qəzetində sual intonasiyalı başlıqla ("Nə vaxta qədər?") daha bir məqalə çap etdirir. İlk cümlə belədir: "Qafil camaatın içində ciddi iş görmək, xüsusilə politikaya - məmləkətin idarəsinə aid iş görmək çox çətindir".
Bu dəfə mövzu fərqlidir. Bizim milli deyil, daha böyük siyasi məsələlərdə uzağı görə bilməməyimiz, cografi və siyasi mövqeyimizi düzgün analiz qabiliyyətinə malik olmamağımız tənqid olunur. Məlumdur ki, Rusiyada baş verən siyasi prosesləri sadəcə kənar tərəf kimi izləmək dünyadan xəbərsizlikdir. Çünki orada nə baş versə, bizim tarixi taleyimizə birbaşa təsir etmiş olacaq. İkincisi isə, köhnəlik, dəyişməzlik arzusu ilə bağlıdır. Müəllif göstərir ki, "Rusiyada bizdən çox döyülən, söyülən, bizdən artıq zəlil və həqir olan heç bir tayfa olmaya-olmaya yenə bizdən artıq köhnə zülmləri xahiş edən qafil bir tayfa görünməyir... Başlar və beyinlər zülm və istibdadın verdiyi tərbiyə ilə böyüyüb. Arxa dəriləri köhnə idarənin vurduğu matraqlar (qamçılar) ilə qalınlaşıb. Gözlər başa döyülməkdə kor olmaq halına düşüb. Budur ki, bu səbəblədir ki, bu zamanın - bu zamanın ha! bəzi müsəlmanları yenə qədim idareyi-hökuməti kor-koranə xahiş edirlər..."
Rusiya tərkibində azadlığa bizim qədər çox ehtiyacı olan ikinci bir millətin olmadığını vurğulayan müəllif ermənilərin, "piyan rus qulluqçularının" başımıza açdığı oyunları, bizə göstərdiyi həqarətləri xatırladır. Uzaqgörənliklə bildirir ki, ermənilər iyirmi ildən sonra özlərinə zərər gələcək deşikləri indidən qapayırlar, Rusiyada xalqların azadlıq və bərabərliyini isə ona görə istəmirlər ki, birdən biz də onlar ilə bərabər olarıq.
Ömər Faiqin 1906-cı ildə yazdığı bu fikirlərə adekvat olaraq C.Məmmədquluzadənin 1917-ci ildə (11 il sonra) çap olunan "Xoşbəxtlik" məqaləsində də rast gəlirik. O da Rusiyadakı xalqlar arasında ən ağır şərtlərə və ixtiyarsızlığa məruz qalan xalq olduğumuzu vurğulayır: "Və indiyədək hansı bir işdə, hansı bir xidmətdə, hansı bir idarədə və divanxanada, kim bunu bilmir ki, hər yanda biz müsəlmanların ixtiyarı qeyri millətlərə nisbətən yarımçıq və bəlkə yox olubdur?!"
Çox maraqlıdır ki, Ömər Faiq hələ o zamanlar ermənilərin hər yerdə, hər idarədə kök saldığını göstərir. Bizim isə hiyləgər ermənilərin fitnə və təpiklərindən xilas olmağımızın yeganə yolunu Rusiyadan azadlıq almaq hünərində görür.
Bütün bunlara göz yuman və öz mallarını salamat saxlamağa çalışan bəzi milli "tacirləri" isə qınayır. "Doğrusu, istəmirlər ki, onlarca tək özlərinin indi iki qəpikləri getməsin, tək indi özlərinin bir xırda başları ağrımasın, gələcəkdə istərsə millətin cümlə malı yox olsun, bütün övladi-millət qırılsın! Kimin nə işinə? Öz çulunu məskincə sudan çıxaran zəmanəmizdə əqilli igid hesab edilir?!"
Ömər Faiqin mövzu dairəsi geniş, düşüncələri dərin, ifadə üsulu təsiredici idi. Bütün bu keyfiyyətləri onda yaradan isə qəlbindəki sevgi və yanğı idi.
"Ey oxucu! Zənn etmə ki, "Ümidvar" bu kimi sözləri düzəldib tənbeh üçün yazır. Yox vallah! Dayana bilməyib odlanıram. Hələ bir para oxumuşlarımızın xeyir-şərini qanmayıb bəzi avama qatışıb islamın əsası olan hürriyyət və müsavata lənət oxuyub köhnə idareyi-zaliməyi arzu etdiklərini duyub parçalanıram".
çap et