Son dövrdə Gallica (gallica.bnf.fr) Fransa Milli Kitabxanasının və onun tərəfdaşlarının rəqəmsal kitabxanasında Azərbaycan xanəndələrinin PATE firmasının 20-ci əsrin əvvəllərində yazdığı qrammofon vallarını axtardıq. Onu qeyd edək ki, Gallica 1997-ci ildən onlayn rejimdə fəaliyyət göstərir və müəyyən sənəd, yazılara onlayn baxmaq, dinləmək imkanı verir. Düzdür ki, kitabxananın səs yazıları bölməsində Azərbaycan xanəndələrinin səhvən başqa ölkələrə aid olduğu yazıldığı, adların, yazıların dilinin (fars, erməni, tacik) düzgün qeyd edilməməsi səbəbindən onların axtarışında böyük çətinliklər yaşanır.
Məlumdur ki, PATE firması Məşədi Məhəmməd Fərzəliyev Şuşalı, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdı oğlu, Məşədi Hilal Zeynalov, Aslan Səfərov, Məşədi Qafar kimi bir çox məhşur xanəndələrimizin səs yazılarını 1907-ci ildə qrammofon vallarına yazıb.
Gallicanın səs yazılarını onlayn dinləmək imkanı verən hissəsinə cədvəldə verilmiş 16 qeydə rast gəldik. Bunlardan sıra nömrəsi 1 və 12-ci səs yazıları Azərbaycan Respublikası Dövlət Səs Yazıları Arxivində mövcuddur. Qalan 14 səs yazısı bizim arxivlərdə yoxdur.
Bəzi dəqiqləşdirmələrə də ehtiyac duyulur. Məsələn, Mamud Behbudov Şuşinski kimi qeyd edilən səs yazılarının Məcid Behbudova, Kasım Abdulov kimi qeyd edilmişin isə Qasım Abdullayevə aid olduğunu düşünürük. Cədvəldə 9-cu sırada yazılmış Məhəmməd Zeynal "Şikəstə" səs yazısının əvvəlində "oxuyur Məhəmməd, tarda çalır Zeynal" kimi səs yazısı olduğu üçün oxuyanın Keçəçi oğlu Məhəmməd, tarzənin Məşədi Zeynal Haqverdiyev olduğu qənaətinə gəldik və ona görə cədvəldə yuxarıda qeyd etdiyimiz adları dəyişdirdik.
Cədvəldən göründüyü kimi, Gallica səhifələrində onlayn dinləmək imkanı olan 16 yazıdan dördü Aslan Səfərova, dördü Məcid Behbudov Şuşalıya, biri Keçəçi oğlu Məhəmmədə, beşi Məşədi Hilal Zeynalova, ikisi Məşədi Qafara (qəzəlləri farsca oxuyur) və biri Qasım Abdullayevə aiddir. Məcid Behbudov və Keçəçi oğlu Məhəmməd muğam tədqiqatçılarımız tərəfindən geniş tədqiq edilib. Qasım Abdullayev haqqında Savalan Fərəcovun "Elə bil "Zabul" muğamı ilə əkiz yaranmışdı..." adlı məqaləsi var. Çox maraqlıdır ki, səsi xarici formalar tərəfindən yazılıb saxlanlılan, yəni dövrünün məşhur xanədəsi olmuş yuxarıda adı çəkilənlərdən Aslan Səfərov, Məşədi Hilal Zeynalov, Məşədi Qafarın bioqrafiyaları haqqında məlumat, demək olar ki, yoxdur. Bu sahədə məlumatı olanlardan xahiş edərdik ki, bizə bildirsinlər. Son dövrlədə Məşədi Qafarla bağlı müəyyən ipucularımız mövcuddur. Hazırda həmin faktları arxivlərlə dəqiqləşdirmək üçün səy göstəririk.
Bu tapdıqlarımız Fransa Milli Kitabxanasında saxlanılan PATE firmasının qrammofon vallarının ancaq onlayn baxmağa imkan verilən hissəsidir, əminik ki, bu, fondda olanların kiçicik bir hissəsidir. Qalan valları Fransa Milli Kitabxanasına gedib orada işləyib tapmaq olar.
|
Sıra №-si |
Arxivin adı |
Arxiv № |
İstehsal №-si |
Fono sənədin adı |
İfaçı və müşaiyət edən |
|
1 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1796 |
25323, 25324 |
Mənsuriyyə, Söylə bir görək |
Aslan Səfərov, tar, kamança |
|
2 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1792 |
25360, 25361 |
Rəhab hindi, Üzzal |
Aslan Səfərov, tar, kamança |
|
3 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1795 |
25326, 25327 |
Rəhab, Hicaz |
Aslan Səfərov, tar, kamança |
|
4 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1797 |
25320, 25321 |
Zabul, Şüştər |
Aslan Səfərov, tar, kamança |
|
5 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-853 |
25374, 25375 |
Dəsmalın yar, Vay bir incəbel |
Məcid Behbudov Şuşalı |
|
6 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-858 |
25364, 25366 |
Məndən oldu (təsnif), Şəkər oğlu şikəstə |
Məcid Behbudov Şuşalı |
|
7 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-849 |
25367 |
Yetim segah |
Məcid Behbudov Şuşalı |
|
8 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1790 |
25376, 25377 |
Abı yaşla bürünmüsən, Su üstündə qamışəm |
Məcid Behbudov Şuşalı |
|
9 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-851 |
25805 |
Şikəstə |
Keçəçi oğlu Məhəmməd, tar Məşədi Zeynal |
|
10 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-850 |
25341, 25342 |
O xal nə xaldır, Leyli Məcnun |
Məşədi Hilal Zeynalov, tar, kamança |
|
11 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-849 |
25343 |
Maç-maç (təsnif) |
Məşədi Hilal Zeynalov, tar, kamança |
|
12 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1794 |
25332, 25333 |
Zabul Seygah, Bayatı Qacar |
Məşədi Hilal Zeynalov, tar, kamança |
|
13 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-547 |
25337, 25340 |
Sarəng (təsnif), Axşam oldu (təsnif) |
Məşədi Hilal Zeynalov, tar, kamança |
|
14 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1785 |
25828, 25829 |
Məsnəvi, Şüştər |
Məşədi Qafar / tar / kamança |
|
15 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1786 |
25822, 25823 |
Rast Arağ, Zəminxarə |
Məşədi Qafar / tar / kamança |
|
16 |
Fransa Milli Kitabxanası |
AP-1791 |
25368, 25369 |
Dəşti, Mahur |
Qasım Abdullayev |
Məşədi Hilal Zeynalovun qrammofon valı (PATE, 1907)
Məşədi Qafarın qrammofon valı (PATE, 1907)
Məcid (Mamud?) Behbudov Şuşalının qrammofon valı (PATE, 1907)
Aslan Səfərovun qrammofon valı (PATE, 1907)
Qasım Abdullayevin qrammofon valı (PATE, 1907)
Keçəçi oğlu Məhəmmədin tarizən Meşədi Zeynalla yazdırdığı qrammofon valı (PATE, 1907)
Gülhüseyn KAZIMLI,
Turan İBRAHİMOV
çap et