Uzun illər ərzində oxucusu olduğumuz Mustafa Çəmənlinin sənətlə bağlı ədəbi nümunələrinin ilk baxışda janrını, bütünlükdə isə onların estetik tutumunun böyük ədəbiyyata, əhatəliliyi birmənalı olan jurnalistikaya və yaxud təhlil və tədqiqə yönəlik musiqişünaslığa aid olduğunu müəyyənləşdirmək bir qədər çətindir desək, yəqin ki, yanılmarıq. Belə ki, həcmindən asılı olmayaraq, onların hər birində özünəməxsus dramaturji xəttə köklənmiş yazıçı müdrikliyini, jurnalist “diriliyi”ni və musiqişünas-tədqiqatçı nəfəsini duymaq mümkündür. Qənaətimizcə, məhz yaradıcılığına xas olan bu çoxşaxəli tutum onu başqa musiqi tədqiqatçılarından fərqləndirir...
Mustafa Çəmənli yaradıcılığının fərdiliyi bir tərəfdən maraq dairəsinin genişliyidirsə, digər tərəfdən onun hadisələrə münasibətində zamansızlığa nail olmasıdır. Fikrimizcə, bunu şərtləndirən başlıca səbəb müxtəlif mövzulu yazılarında araşdırdığı sahəyə yüksək bələdçiliyini nümayiş etdirməsi, bədii üslubunda – yazı manerasında müdrikliklə emosionallığı qoşalaşdırmağa nail olmasıdır. Elə onun əlinizə alıb oxuyacağınız “Sənət hekayələri” kitabında toplanmış bədii-publisistik yazılarda da vurğuladığımız məziyyətlərə şahidlik etmək mümkündür.
Əslində, müəllifin əsas yaradıcılıq kredosunu və həyat amalını özündə hifz edən “Sənət hekayələri” onun sənət dünyasına bədii münasibətinin çoxillik mənzərəsinin məcmusudur. Başqa sözlə desək, bu dəfə də oxucuları Azərbaycan mədəniyyətinin, onun muğam sənəti kimi bənzərsiz ruhi qaynağına Mustafa Çəmənli təqdimatında çox maraqlı, şaşırdıcı faktlarla dolu bir səyahət gözləyir. Belə ki müəllif bizi gah arzuların qanadlarında barəsində əfsanələr dolaşan keçmiş muğam korifeylərinin ecazkar sənət möcüzələrinə qiyabi səyahətə dəvət edir, gah da bizi sonsuz xəyallar dünyasından bu günümüzə qaytarır, bizi həyatda bizimlə qoşa addımlayan müasirlərimizin yaratdıqları səs və ifa möcüzələrinə şahidliyimizə görə qürur hissi keçirməyə haqqımız olduğuna inandırır. Əgər müəllifin bu tanışlığa başlanğıc kimi qəbul olunan zəngin tutumlu “Yaddaş” bədii-publisistik yazısını dəyərləndirməli olsaq, onda oxucular bundan sonra oxuyacaqları digər tarixi-musiqili hekayətlərdə də onları necə bir gözlənilməz və ovsunlayıcı faktlarla dolu anlar gözlədiyini təxmin edə bilərlər.
Doğrudan da, qeyri-adi poetikliyi ilə seçilən “Yaddaş”da doğma Qarabağa – Çəmənliyə yollanan müəllifin yolboyu üz tutduğu bir neçə kənddən aldığı mənəvi-ruhi təəssüratda toplanan “qatı açılmamış” tarixi-elmi informasiyalar əhatəli bir romanın məzmun yükünü təmin edə biləcək gücdədir. Bununla da o, duyulası sənətkarlıqla saldığı “yaddaş körpü”sü ilə bizi Azərbaycan musiqi sənəti tarixinin qızıl səhifələrini bəzəyəcək neçə-neçə sənətkar taleyi ilə, o cümlədən haqqında az yazılan Qarabağ aşıqlıq məktəbinin görkəmli simaları ilə tanış edir.
Yazının oxunaqlığını təmin edən məziyyətlərdən birinin müəllifin ifadə-söz palitrası zənginliyinin hekayətdən-hekayətə artdığını vurğulasaq, yanılmarıq. Təkcə elə “Yaddaş”da işlətdiyi, çoxlarına arxaik görünə biləcək “nağıl ovqatlı” söz və ifadələri müasir leksikonumuza layiqli töhfə də saymaq olar. Yəqin ki, bu səbəbdən Mustafa Çəmənlinin dil “doğmalığı”nı, üslub və ifadə özünəməxsusluğunu özündə hifz edən bu və digər sənət hekayələri birnəfəsə oxunur, oxucu ruhunu ona rahatlıq bəxş edə biləcək mənəvi informasiya ilə qidalandırır...
Qəribə və çox sevindirici haldır ki, müəllifin kitaba daxil etdiyi digər yazılar da faktlarının və məzmun tutumunun zənginliyinə görə “Yaddaş”dan heç də geri qalmır. Bu mənada onun “Ürəyimdə qalan sözlər”ində Üzeyir bəy Hacıbəylinin həyatı barəsində müasirləri tərəfindən dilə gətirilənlər sənətkarın dahiliyini özündə yaşadan ömür yolunu zənginləşdirən çox maraqlı faktlardır, desək, yanılmarıq.
Mustafa Çəmənlinin “İlk Azərbaycan rəqs ansamblı” yazısını isə heyrətləndirici məzmun və çoxsaylı tarixi fakt tutumuna görə, mübaliğəsiz, çox ciddi tədqiqat işinin elmi referatı – yığcam ifadəsi də hesab etmək olar. Yazısının əvvəlində haqqında söz açacağı mövzunu bir tələbəyə “Allahın lütfü” kimi qəbul edən müəllifin sonrakı həyat və yaradıcılıq yolu göstərdi ki, həmişə olduğu kimi, yaradanın bu seçimi heç də təsadüfi olmayıb. Yaxşı haldır ki, o vaxtdan bəri müəllif bu lütfün görüntüsü olan “bəxt quşu”nun çiynindən perik düşməsinə imkan verməyib.
Hadisələrin inkişafını respublikamızda ilk professional rəqs ansamblının yaradıcısı Əşrəf Səfərov üzərində quran Mustafa Çəmənli özünün çox əhatəli bu yazısında onlarla adları bu gün yalnız iti yaddaşlardan “boylanan” sənətkarların səs-söz mirasından söz açmaqla, özünün xeyirxahlığa bələnmiş “Layiqli olanları yada salmalı və xatırlamalı” həyat kredosuna sadiq qaldığını bir daha təsdiqləmişdir. Yeri gəlmişkən deyək ki, onun yazılarında əsas qəhrəmanı əhatələyən digər yaradıcı insanlara yer ayırması uzaq-yaxın illərin mədəni hadisələrini bütün əlvanlığı ilə ifadə etməyə imkan verir. Odur ki, bu vaxta qədər iyirmi səkkiz kitabının işıq üzü görməsinə və onların əksəriyyətində musiqi mədəniyyətimizin çoxəsrlik tarixini yeni-yeni faktlarla zənginləşdirməyə nail olan Mustafa Çəmənlinin bu sahədəki fəaliyyətinin əlaqədar dövlət qurumları tərəfindən layiqincə dəyərləndiriləcəyinə inanmaq istərdik. Düşünürük ki, bu kitab ümumi tərtibinə görə ənənəvi dissertasiya standartlarına uyğun gəlməsə də, məna-məzmun tutumuna görə elmi dərəcəyə layiq görülmüş çoxsaylı “tədqiqatları” xeyli üstələyir...
Mustafa Çəmənlinin bədii üslubuna poetikanın hakim kəsilməsinə rəğmən onun musiqi ilə bağlı müxtəlif həcmli yazılarının birnəfəsə, özü də çox maraqla oxunduğunu vurğulamaqla, bu yaradıcılıq nümunələrinin hamısına musiqi ruhunun – oxucunu duyğulandıran ovqatyaradıcı ritmin hopduğunu xüsusi qeyd etmək istərdik. Bu mənada onun Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblına uzun müddət rəhbərlik etmiş Qılman Salahovun ömür yoluna saldığı “bədii işıq”dakı (“Keşməkeşli bir ömür”) uğurlar üzərindən yüksələn dramatiklik, Seyid Şuşinskinin “Çahargah” muğamının şöbələrində hifz olunan ruh daşıyıcılığına verdiyi izahatdakı (“Xalq musiqisində müharibə ovqatı”) məntiq, “Muğamlarımızda “Bayat” gizlinləri”ndəki bənzərsiz ruhi dəyərlərimizin adlarında səslənən məşhur sözə məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun dili ilə gətirdiyi aydınlıqdakı gözlənilməzlik, qanlı-qadalı İkinci Cahan müharibəsi illərinin musiqi mənzərəsinin təzadlı hadisələrini göz önündə canlandıran “O illərin nəğmələri”ndəki ensiklopedik bilgilər və milli teatr ənənələrinin coğrafi genişliyini təsdiqləyən “Aşqabad Azərbaycan Teatrı”nda təəssübkeşlik hissləri fərqli bir bədii-tarixi kontekstdə oxucuya təqdim olunduğundan çox təsirlidir.
Düşünürük ki, oxucular müəllifin “Bir məktubun ovqatı”nda görkəmli şairəmiz Mirvarid Dilbazinin xanəndə Əbülfət Əliyev haqqında söylədiklərini, “Yadigar səslər”də barəsində əfsanələr dolaşan xanəndə-milyonçu Seyid Mirbabayevin “Ay bəri bax”da göstərdiyi özünəməxsus ifa tərzinin tarixçəsini, adı musiqisevərlərə çox az tanış olan Bikə Səmədzadənin unudulmuş ömür yoluna salınan müəllif “işığı”nı, mahir rəqqas kimi tanınan Əlibaba Abdullayevin xanəndəlik qabiliyyəti barəsində qeydlərini də eyni maraqla oxuyacaqlar. Belə ki Mustafa Çəmənli qələmi həmişəki kimi bu musiqili esselərin də oxucusunu ovsunlamaq, onu duyğulandırmaq gücündədir...
Onun “Cəfər Cabbarlı və musiqi”, “Ömrün sarı simi”, “Onun musiqi ömrü”, “Sarəng ürəyinin səsi”, “Bir şair-bəstəkarın taleyi”, “İşıqlı şəxsiyyət”, “Həkim-bəstəkar”, “Üç tale, üç bəstəkar” və “Bu işıqlı dünyada...” hekayələri Cəfər Cabbarlı, Əhməd Bakıxanov, Səməd Vurğun, Mir Kazım Aslanlı, İsgəndər Novruzlu, Süleyman Ələsgərov, Hacıbaba Həsənov, Xosrov Fərəcov, Zöhrab Abdullayev, Qafar Namazəliyev və Firidun Şuşinski kimi yaradıcı insanların ömür yolunda yer almış təsirli faktları əhatə etdiyindən olduqca maraqlıdır.
Mustafa Çəmənlinin bu yeni kitabına daxil edilmiş “Səs qərib olmur”, “Borc” və “Şur dərsi” hekayələrində bədiilik nə qədər qabarıq olsa da, onlar da məzmun və fakt tutumuna görə tarixi-mənəvi əhəmiyyət daşıyır. Müəllifin “Nəğməli xatirələr”, “Oxu, gözəl...”, “Son görüş”, “Mənsuriyyə harayı”, “Rast”da yaşayan ömür” və “Azad bir quşdum...” yazılarında isə oxucuya adları muğam tariximizi bəzəyən Yavər Kələntərli, Xan Şuşinski, Şövkət Ələkbərova, Əbülfət Əliyev, Yaqub Məmmədov, Şahmalı Kürdoğlu və Səxavət Məmmədovun yaradıcılığını bəzəyən və çoxlarına məlum olmayan məqamlar təqdim olunduğundan, onların məzmun tutumu çox yeni və təravətli qəbul olunur...
Mustafa Çəmənlinin, obrazlı desək, musiqi tariximizə yeni və özünəməxsus baxışının məcmusu olan bu kitabda yuxarıda adları çəkilənlərdən başqa onlarla görkəmli sənət adamının yaradıcılığına da münasibət bildirilib. Amma bu zənginliyi şərtləndirən başlıca səbəb çoxluğun əldə olunmasından öncə, milli musiqimizin inkişafına töhfələr vermiş insanların xatirələrinə ehtiramın ifadəsi, dəyərli yaradıcılarını unutmağa haqqımızın olmadığını hamımıza bir daha xatırlatmaqdır. Bu sırada Hüseynqulu Sarabski, Əhməd bəy Ağdamski, Əli Zülalov, Cahan Talışinskaya, İsmayıl Eloğlu, Sona Mustafayeva-Bağırova, Şirzad Hüseynov, Səməd Səmədov, Hacıbala Hüseynov, Gülxar Həsənova, Adil Gəray, Sara Qədimova, Kamil Əhmədov, Simuzər Hətəmova, Gülağa Məmmədov, Habil Əliyev, Əlibaba Məmmədov, Elman Bədəlov, Mürşüd Məmmədov, Ramiz Hacıyev, Xaləddin Xəlilov, Arif Babayev, Süleyman Abdullayev, Qədir Rüstəmov, Canəli Əkbərov, Ramiz Quliyev, Ağaxan Abdullayev, Mənsum İbrahimov və Nəzakət Teymurovaya həsr olunmuş esse və oçerklərin adını çəkmək olar.
Sizi “Sənət hekayələri” ilə baş-başa qoymazdan əvvəl demək istəyirik ki, hər bir kitab yalnız oxunanda öz başlıca funksiyasını yerinə yetirmiş olur. Mustafa Çəmənlinin bu vaxta qədər işıq üzü görmüş kitablarının taleyi də məhz bu cür olub. Yuxarıda qeyd etdiyimiz məziyyətlərinə rəğmən “Sənət hekayələri”ni də belə bir sonluğun gözlədiyinə əminik. İnanırıq ki, hələ bundan sonra da onun səsləri qəriblikdən çıxarmağı bacaran “musiqili” qələmi bizi yeni-yeni sənət yanğılı yaradıcılarla tanış etməkdə davam edəcəkdir. Belə ki milli musiqi məkanımızda Mustafa Çəmənlinin qəhrəmanına çevrilməyə layiq olan sənət adamlarımız hələ kifayət qədərdir...
Ziyadxan Əliyev,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi
çap et