Materialların hazırlanmasında Əmin Əfəndiyev və Zakirə Əliyevanın tərtib etdikləri "Çağdaşları Anar haqqında" kitabından istifadə olunub.
Hörmətli Anar müəllim!
Sizin böyük məqalənizi oxudum ("Dədə Qorqud dünyası" nəzərdə tutulur - red.). Bu araşdırma zəngin fikirlərlə və mövzuya yeni baxışla fərqlənir. Bizim bu möhtəşəm abidə ömür boyu tədqiq olunmağa layiqdir. Təəssüf ki, alimlərmiz onunla ciddi məşğul olmurlar. Çoxu ona səthi baxır. Sizin məqalənizlə dastanın son illərdə meydana çıxan tədqiqatları arasında çox böyük fərq var. Məqalənizdə toxunduğunuz məsələləri siz çox ciddi və dərindən izah edirsiz. Böyük məntiqlə xalqımızın tarixiylə bağlı problemləri açırsınız. Amma Sizin bəzi fıkirlərinizlə razılaşmaq çətindir. Məsələn, bütün xristian salnaməçilərini qeyri-obyektiv saymağınız tarixi faktlara uyğun deyil. Doğrudur, bu qaynaqlarda qeyri-obyektiv fikirlər də az deyil. Amma unutmamalı ki, onlar öz zamanəsinin adamları idi və əsərlərində tarixi hadisələrdən danışırdılar. Sizin bu mükəmməl məqalənizdə bir neçə mübahisəli fikirlər də var. Məsələn, bəzi etimoloji fərziyyələriniz inandırıcı deyil, dastanın əsl adı "Kitabi Dədəm Qorqud"dur". Bu ad dastanın Azərbaycana məxsusluğunu daha da inandırıcı edir. "Dədəm", yəni mənim dədəm, bütün türkdilli xalqların içində ən çox azərbaycanlılar üçün səciyyəvi ifadədir. Ona görə də dastanın adını dəyişməyə (yəni "Dədə Qorqud" şəklində - red.) ehtiyac yoxdur. Mən bu ətraflı, dərin və ciddi məqaləyə görə Sizi ürəkdən təbrik edirəm. Mənim qeydlərimdən inciməyin. Onlar da ürəkdəndir.
Xalıq Koroğlu
Moskva
Əziz Anar!
Bu gün "Drujba narodov"un Sizin "Əlaqə" povestiniz dərc olunmuş 12-ci nömrəsi çıxdı. Əla povestiniz üçün Sizi təbrik edir və... səbriniz üçün Sizə təşəkkür edirəm. Bizi lütfən, gələcəkdə də unutmayın!
Sergey Baruzdin
18 dekabr, 1978
Əziz Anar! Sizdən böyük bir xahişim var. 1968-ci ildə Bakıda S.Yaqubovanın "Xalq dastanı Aşıq Qərib" kitabı çıxıb (Az.SSR Elmlər Akademiyasının nəşri). Müəllif mənim fərziyyəmi təsdiq edir ki, Lermontova bu dastanı danışan adam M.F.Axundov ola bilərdi. Təsəvvür edirsinizmi, bu, mənim üçün necə vacibdir!
Kitabın çıxması haqqında "Voprost literaturı" jurnalında resenziyadan xəbər tutdum. Amma kitabın özünü Moskvada tapa bilmirəm. Ona görə də sizi narahat edirəm - bu kitabı Bakıdan ala bilərəmmi?
Fürsətdən istifadə edib Sizə ən yaxşı hisslərimi çatdırır, Sizi və ailənizi Yeni il münasibətilə təbrik etmək, xoşbəxtlik, rifah və uğurlar arzulamaq istəyirəm. Atanıza xüsusi salamlarımı yetirin.
Moskvaya yolunuz düşəndə Bizə gəlin. Sizi görməyə həmişə şadıq. Ünvanınızı Mananadan öyrəndim, o da Sizə salam göndərir.
Sizin İrakli Andronikov
25 dekabr, 1968
Əziz Anar, yeni il hədiyyəniz üçün sağ olun. Kitabı dərhal oxumağa başladım. "Dantenin yubileyi" ilə əvvəldən tanış idim. Sizi yazıçı kimi bu hekayədən tanımışam. Sonra da kiçik kitabınızda başqa yazılarınızı oxumuşdum... Bu bircildlikdə isə çox şey mənimçün yenidir. Təbii ki, hamısını oxuyacam, ancaq yəqin ki, məni başa düşərsiz, kitabı tamamlayan romandan başladım və səhər sübh çağınacan oxudum ("Sizsiz" xatirə-romanı nəzərdə tufulur).
Bu, çox səmimi nəsrdir, Anar, romanda yalnız Sizin valideynləriniz deyil, onların oğlu da, bəlkə daha böyük tamlıqla əks olunub. Əgər Sizin atanız və ananız özlərindən sonra bir misra da qoyub getməsəydilər, onların həyatı Sizin qəlbinizə belə məhəbbət, fədakarlıq və vəfa toxumları səpdikləri üçün dəyərli olardı.
Əlbəttə, kitabın əsas dəyəri iki gözəl, istedadlı, bir-biriyçün yaranmış insanın unudulmaz Abşeron səması altında keçmiş yarıməsrlik yollarının təsviridir - bu insanlara bir-birini tam şəkildə anlamağın nadir səadəti, özlərini övladlarında davam etdirməyin xoşbəxtliyi, yaradıcılıq bəxtəvərliyi nəsib olmuşdu. Axırda da faciəvi sonluq.
Çoxları, lap çoxları bu kitabı böyük həyəcanla və minnətdarlıqla oxuyacaqlar. Amma bu romandan ən çox müfəəssir olan mənəm. Bu, təəccüblü deyil. Axı mən Sizin valideylərinizlə hələ Siz dünyaya gəlməmişdən qabaq tanış idim. Nigarın Sizin yaddaşınızda möcüzəvi şəkildə qalmış qara bereti də yaxşı yadımdadır. Romanınızda adlarını çəkdiyiniz Rəfili və Sabit Rəhmanla isti münasibətlərim vardı. Adlarını çəkdiyiniz yerlər - Kitab passajı, Krivaya küçəsi, Parapet, kinoteatrların köhnə adları (hələ Olginski-Caparidze küçəsində "Təyyarə" kinoteatrı da vardı, indi orda Univermaqdır) - bütün bunlar başqa bir həyatın otuzuncu illərdən gələn əsintisi kimi mənimçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu Bakı mənim Bakımdır, haçansa Banderni küçəsində dünyaya gəldiyim şəhərdir.
Ürəkdən arzulayıram ki, ilin doqquz ayı günəşli olan səmanızın altında sülh və xeyir olsun. Qoy aramızdan getmişlərin gözəl kölgələri yaşayanlara yardım etsin.
Əlinizi bərk-bərk sıxıram.
Leonid Zorin
Hörmətli Anar Rəsuloviç!
"Lit.qəzet"dəki məqaləniz mənə böyük zövq verdi ("Literaturnaya qazeta"da (30 avqust 1978) dərc olunmuş "Zəriflik bağları, kobudluq bağları" məqaləsi nəzərdə tutulur, bu məqalədə Y.Trifonovayla, A.Kronla bağlı tənqidi fikirlərlə mübahisə edir, tənqidçi Y.Andreyevin ittihamlarına cavab verirdim).
Ona görə yox ki, mənim adımı iki dəfə xoş niyyətlə çəkmisiniz və beləliklə, dolayı yolla mənim "Yuxusuzluq" romanımı ardıcıl hücumlardan, məqalənizdə tutarlı cavab verdiyiniz mövqelərdən müdafiə etmisiniz. Bu, əlbəttə mənə xoşdur, amma əsas bu deyil. Əsas odur ki, "LQ" səhifələrində "belletristika" haqqında diskussiyada da, bundan əvvəlki diskussiyada da heç kəs bu səviyyəyə qalxa bilməyib. Siz yalnız birbaşa mübahisə etdiyiniz Y.Andreyevin deyil, bir çox başqa məqalələrdə də bolluca yer alan köklü vulqar sosiolojı ştamplara, demoqoqiyaya və manilovşinaya qarşı bizim çətin peşəmiz haqqında həqiqi professional söhbəti, sakit tonu və gerçəklik anlayışını qoyursunuz. İkinci, məni sevindirən Azərbaycan nəsri və tənqidinin bugünkü səviyyəsi oldu. 1930-31-ci illərdə mən Bakıda yaşayır və işləyirdim. Bakı təəssüratlarıyla "Dərin kəşfiyyat" pyesimi yazmışam. O vaxt Azərbaycanda gözəl poeziya vardı. Səməd Vurğun sağ idi, Süleyman Rüstəm və Rəsul Rza ustalar kimi təsdiq olunurdular, amma nəsr zəif idi, professional tənqid isə ondan da zəif. İndi Siz iftixarla bir sıra adlar çəkirsiniz, təəssüf ki, onların hamısı mənə tanış deyil, amma mən Sizə inanıram. Maqsud İbrahimbəyovun "Novıy mir"də dərc olunmuş povesti sübut edir ki, gənc Azərbaycan nəsri çox maraqlıdır. Sizin məqaləniz məni sövq edir ki, ən yaxın zamanda müasir ədəbiyyatınız haqqında təsəvvürlərimi genişləndirim.
Məqaləniz üçün Sizə təşəkkür edir və cansağlığı, ədəbi uğurlar arzulayıram.
Aleksandr Kron
Peredelkino. 31 avqust, 1978
Əziz Anar!
Pyesinizin tərcüməsini bitirdim, bu günlərdə Sizə göndərəcəm. İşə girişəndə və pyeslə daha yaxın təmasda olanda, o, məni insani cəhətdən cazibəsinə aldı, onun daxili dramatizmini, hətta tragizmini daha aydın dərk etdim.
Özü də yalnız Təhminə obrazında yox (bu, aydındır) daha çox Zaur obrazında. Məişət dəhşətinin, xeyirxah, hətta sevən mühitin son nəticədə insanı sındırması, ona səadət arzulayaraq xoşbəxt olmaq imkanından məhrum etməsi çox güclü təsir bağışlayır.
Sizdən cavab alandan sonra (əgər tərcümə Sizi qane edirsə) pyesi "Sovremennaya dramaturqiya" jurnalına təqdim edəcəm.
Təəssüf ki, noyabrın axırında mən dramaturqların seminarına rəhbərlik etməli olacam, bu dramuturqlar, içi mən qarışıq, Cəfər Cabbarlının dırnağı da deyil, C.Cabbarlı möcüzə yaradıb, belə möcüzə yalnız bir neçə nəsil ədəbiyyatçıların səyiylə baş verə bilərdi - o, müasir milli dramaturgiyanı yaradıb, onu klassika səviyyəsinə qaldırıb. Mən və mənim həmyaşlarım artıq ağarmış başlarımızı onun qara saçlı başı qarşısında əyirik - yaşadığı illərin sayına görə o bu gün bizim oğlumuz yaşındadır, amma hamımız üçün gördüyü işlərin miqyasına görə o - Ustaddır. Belə yaradıcı qüdrətə malik olan sənətkarları yetirən xalq xoşbəxt olmaya bilməz. Biz bu gün haqlı olaraq çox şeyi şübhə altıra alırıq, Amma bu gün vaxtdan asıh olmayan şübhəsiz dəyərlər xüsusiylə vacibdir. Cəfər Cabbarlının qeyri-adi istedadı məhz belə dəyərlərdəndir, bu istedad bizi keçmişlə və gələcəklə bağlayır.
Dəvət üçün təşəkkür edirəm və təəssüflənirəm ki, ondan istitfadə edə bilmirəm. Əgər lazım bilsəniz, bu məktubu ümumi bayramımızda mənim çıxışım kimi qəbul edin.
Əlinizi sıxıram. Sizin,
Leonid Juxovitski
Əziz Anar!
Göndərdiyin kitab üçün çox təşəkkür edirəm. Mən onu diqqətlə, böyük maraqla və sənin ağıllı, cilalanmış üslubuna rəğbət hissiylə oxudum. Bu üslubda heç bir sentimentallıq əlaməti yoxdur, o şeylərə ki, sənin ətrafındakıların yazılarında, elə rus nəsrində də rast gəlirsən. Bizim günlərdə "qotikanı" dirçəldən "Əlaqə" əla yazılıb. Realist əsərlər də - "Macal", "Altıncı mərtəbə" gözəldir. Bilmirəm Azərbaycan şeirində vəziyyət necədir, (Fikrət Qocadan başqa digərlərini az oxumuşam), amma nəsriniz şübhəsiz, çox istedadlıdır, sən də bu nəsrin ən görkəmli nümayəndələrindənsən.
Ən yaxşı arzularla,
Yevgeni Sidorov
Moskva, 7 sentyabr, 1981
Əziz Anar, Necə də sənə minnətdaram! Bu saat Leon gəldi və Rəsuldan salam, çiçək, səmimi xeyirxahlıq və dərman gətirdi. Məni xəstəxanaya salana qədər bu bizi xilas edəcək. Məhz sənin həssaslığına şübhə etmədiyim üçün Leonla qərara gəldik ki, ən çıxılmaz halda sənə müraciət edək. Bizə necə kömək etdiyini izah etmək üçün söz tapmıram. Təcili yardımların ən təcilisini etdin sən.
Düşünürəm ki, hər halda bir macal eləyib işlərin, həyatın haqqında bizə məktub yazacaqsan. Leon deyir ki, sən Kinematoqrafiya naziri olacaqsan - bu doğrudurmu? Məncə, belə nazirlər yalnız Fransada olur. Mən əvvəlki təkin "mənəvi poeziyanı" "estradaçıların" həmləsindən qəhrəmanlıqla və ümidsizliklə qorumağa çalışıram. Gördüyün kimi, səhhətimin bahasına.
Leon və mən səni qucaqlayırıq. Rəsula minnətdarlıq etməyə söz tapmıram. O, bizi xilas etdi.
Yunna (Morits)
çap et