(Əvvəli ötən sayımızda)
İstiqlal şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə "Çağırır indi bütün milləti imdada Vətən, Dəyişilməz, ey oğul, cənnətə dünyada Vətən" misraları Məsudun içini qarsan bir yanğı, sevgi ilə "Sənə qurban!" Vətənə - Güney Azərbaycana sunduğu "Mən səni sevmişəm, Vətən!" şeirinin peambulasıdır sanki...
And içirəm bayrağına,
Ürəyindəki yağına.
Baş qoyaram ayağına,
Mən səni sevmişəm Vətən!
Adım Haray, sənə qurban,
Şərafətim səndən nişan.
Vətən, mənə, mənə inan,
Mən səni sevmişəm, Vətən!
"Qar yağanda Xoya, Qulaqlarım üşür, Bırnım ucu göynür, Şeir barmaqlarım ucunda buz bağlayır. Qanadları qırov bağlayan sərçələri düşünüb Urmudakı qarğalara dən səpməliyəm", - deyən Məsud Haray üçün bütün dərdlərin dərmanı adını böyük hərflərlə yazdığı Vətəndir. Bu Vətənin baş şəhəri olan Təbriz isə onun üçün müqəddəs bir məkan, ictimai-siyasi hadisələrin, milli azadlıq uğrunda aparılmış savaşın, inqilabların beşiyidir... Təbriz onlar üçün bütün Azərbaycan deməkdir, Azərbaycan isə Təbriz! Şeirlərində Pekin, Paris, London, Frankfurt və İstanbul kimi şəhərlərlə qiyaslanan Təbrizin tarixi yerlərindən, siyasi və mədəni hadisələrin mərkəzi olmasından, xarici müdaxilələr, daxili çəkişmələr üzündən əsrlərdən bəri yaşadığı acılı-şirinli günlərindən bəhs etmək hər bir Güney şairinin sanki baş görəvidir. Sevgi şeirlərində belə Təbriz əsas obraz kimi canlanır, ürəyi yaralı, ağaclarının kökü qanla suvarılmış, "dodaqları" qanlı, ötəri, əlbəttə keçici sükutundan darıxan, səbrsizləşən Təbriz! Məsudun şeirlərində isə Təbrizlə türkün əzəli və əbədi, ilk beşiyi Urmu və doğulub boya-başa çatdığı doğma şəhər - Xoy qoşalaşır. Hətta bəzi şeirlərində bu qutsal qoşalaşmaya Qarabağımız da qatılır. Vətənin Güneyi ilə Quzeyi arasında heç bir ayrım yapmayan Vətən daşının vətənpərvərlik, yurdsevərlik qonulu şeirləri sanki Vətəni sevməyin, doğma yurda öləsiyə aşiq olmağın hava, su kimi gərəkliyini aşılayan, öyrədən ibrətamiz bir dərs təsiri bağışlayır: "Urmu-Qarabağ" şeiri bu qoşalaşmanın ən bitkin və gözəl örnəyidir:
Gül varkı ada düşər.
Meyvə var dada düşər.
Urmuda dolananda
Qarabağ yada düşər.
Urmunun dənizi var.
Dənizdə qan izi var
Qızlarının alnında,
Qarabağ bənizi var.
Dağların lalasıyam,
Babəkin qalasıyam.
Urmulu demə mənə,
Qarabağ balasıyam...
Göründüyü kimi, şeirlərinin başlıca qayəsi, amacı vətəndir Məsud Harayın... Susdurulmuş, qubarlı könüllərdə fəryad edən mahnıların tərənnümçüsüdür. Öksüz qalmış, əsir düşmüş bir millətin özgürlük arzularını dilə gətirən şair illər boyu bu hədəfə yetmək, yurdunda üçrəngli, aylı-ulduzlu milli bayrağı yüksəldiyini görmək diləyi ilə qələmə sarılıb. Onun zülmə, zülmkara qarşı bir üsyan səsi, hayı, harayı olan şeirləri millətinə, içində yorğun düşən arzılarına "Ayağa qalx!" nidasıdır. "Dəniz və tale" şeirində artıq ağlamaq zamanı deyil, əksinə, hətta qəbirlərdən tarixi qəhrəmanlarımız belə ayağa qalxaraq imdadımıza yetməlidir diləyi boy verir:
Dalğalanacaqdır dəniz tozuna, duzuna
Və göynəmək düşəcək yapraqların ətəyinə.
Qızaracaq bütün aşiqlərin göz bəbəkləri,
Oy bə... Dərdin alım, Vətən!
Sənin gözünə düşən çöp süngüdür ürəyimə.
Artıq ağlamaqla təskin etməz dərdimizə...
Dərmanımız isə üsyanımız.
Cəngi Koroğlu çalmalı ozanlar,
Qəhrəmanlar qalxmalı qəbirlərindən.
Dənizimiz gözümüzdür quruyur,
Və gözümüz taleyimizdir ağlayır.
Urmu şairin hər an sızıldayan, heç vəchlə köz tutmayan könül yarası, hələlik əlacı bulunmayan dərdidi. Urmu gölü nadanların korluğu, türk düşmənçiliyi üzündən qurudulur. Suyu quruyan göl arxasında böyük bir ərazini qapsayan duzlaq qoyub günəş kimi qürub etməkdədir. "Günəş batarkən" şeirində şair təptəzə bənzətmə və metaforlarla prosesin ağlı başdan alan, etkiləyici mənzərəsini cızır. Günəşin qızılı saçları torpağın saçlarını darayır, şoranlıqda yarpaqlara, ağaclara sürtülərək sürünən qızılı saçları duz təbəqələri ağappaq boyayır, şairsə günəşin qocaldığını sanır. Halbuki Urmu gölü tumarlamışdı doğanın əsrarəngiz gözəlinin saçlarını və onlar yavaş-yavaş bəyazlanmışdı. Sənətkar ustalığı ilə yaradılmış bədii təsvir vasitələrinin şeirə bəxş elədiyi böyük məna birbaşa yaddaşlara millənir:
Günəş batarkən saçlarını darayırdı topraq.
Sürtülürkən saçları yarpaqlara, budaqlara,
Sürünürdüm mən də o qızıl saçlı peşində.
Bir an, saçları ağardı,
Qocaldı sandım
günəşi.
Amma o qocalmamışdı,
Yalnız saçlarını Urmu gölü tumarlamışdı...
İçində duyğularını boğan bir şair olduğunu deyənlərlə razılaşmır və özümü öylə sanmır və etiraf edir ki, təklikdə qaldığı anlarda və yuxularında bu duyğular onu ağladır. Bu duyğular ürəyinə umud işığı bağışlayır. Dirənməyimə güc qatır. Bir çox şeirləri üsyankarlığından qaynaqlanır və milli mücadilə verirkən ağlına gəlir. Belə məqamlarda ağlına gələnlərsə duyğularının süzgəçindən keçərək şeirə dönüşür. Bəzən də etiraz sədalı duyğularından qaça bilməyəndə başdan-başa savaş ruhlu şeirləri ortaya çıxır. "Daha doğrusu, çevrəmdəki anlayışları gözdən keçirmiş olursam əgər, onlar mənə: "Sən öncə bir türk millətçisi, sonra şairsən!" - deyirlər" gerçəyi Məsudun qırx beş illik yaşamının və "Güney Azərbaycanda Dirəniş ədəbiyyatı"nın yaranmasında böyük rol oynayan şeirlərinin leytmotividir... Bu gerçəyin ən bariz ifadəsi onu doğma yurd-yuvasından didərgin salan rejimin ölkəsində hökm sürən istibdadın at oynatması sonucunda Güney Azərbaycandakı mövcud durumu anladan "Burada" şeiridir:
...Burada,
Çərşənbə axşamında oynayamazsan!
Oyuna tutarlar səni və atəşlərə.
Səni, xəyallarınla və
inamlarınla oynayarlar,
Burada yazdıqlarına silah deyə.
Qurşun deyə, atom deyə suç sanarlar.
Burada her şey bildiyin kimi deyil, gülüm!
Yalnız... Bilmədiyin kimidir.
Bura itginlikdir və hərbə qadağa,
Bura yer kürəsinin adsız məmləkətidir...
Hər bir şair inandığı və inanmadığı nələrisə anlatmağa çalışır. Rəssamlar rəsmlərində, musiqiçilər və bəstəçilər musiqi əsərlərində, yazarlar isə öykü-hekayə, roman tərzində anladırlar bu nəsnələri... Şairlər də içindəki fəlsəfi qavramları şeirləri və yaşadığı anılarında anladırlar. Şair öz iç və dış dünyasını kəndi gözündən, ağlından və duyğusundan anladırsa, demək ki, o şairin fəlsəfəsi şeirləridir. Məsud Haraya görə bir şair filosoflardan daha öncə fəlsəfə tapıntılarını bilir və xəyalın əfsanəvi qanadlarıyla o bürüşük dünyada uçur, üfüqlərini müəyyənləşdirir, bundan sonra isə duyduqlarını, dərk etdiklərini oxucularına anladır.
Nəhayət bir gün Günəş doğar...
Xəyal etdiyim arzuların cocuğunu
Və 35 yüz ildən sonra
124 min peyğəmbərimiz adına
Tozumuzdan,
darmadağın tutağımdan kərpicləri
Bişirər günəş kürəsində...
O, əski kanonlarla, ənənəvi şeir qəlibləri ilə yaxından tanışdır, həm də modern və postmodern şeirin texnikasına bələddir. Ancaq hər iki tərzdə sevilən şeirlər yazmasına baxmayaraq çox zaman muxatəbi, yəni oxucunu, onun zövqünü və düşüncə səviyyəsini, hansı konulu şeirlərlə onu eyitməyin, gəlişdirməyin mümkünlüyünü düşünür. Klassik ədəbiyyatımızın təməlində qurulan modernizmi ən doğru yol sayır. Ancaq bu yolun özü də köklərdən rişələnməlidir və bu kök məhz klassik ədəbiyyatımız olmalıdır. Başqa millətlərin söz sənəti örnəklərini, eləcə də dünya ədəbiyyatını yamsılamalarla ədəbiyyatımız asla modernləşə bilməyəcəkdir. Dünya günbəgün modernləşir, insanlar da öyləcə - az və ya çox dərəcədə modernləşməyə doğru gedirlər... Hətta insanların arzuları, bəkləntiləri və yuxuları belə modernləşir - düşüncəsi ilə yazıb-yaradan şair özünün də bu qafilənin arxasında, çiyinbəçiynində də yox, tam önündə yer tutmalı olduğunun fərqindədir.
"Qadın" adlı modern şeirində olduğu kimi: düşüncələr yeni, əski qavramlara, ənənəvi kanonlara yanaşmalar belə yeni...
Qadın damarlarda dolanan,
ürəkləri dolaşan qandır,
Güllü-çiçəkli dolaşıqdır.
Qadın anamdır, qucağı əmin-amanlıqdır.
Qadın bacımdır... saçları meh yelidir,
Qızmar ruzgarda sərinliyimdir.
Qadın topraqdır,
köksündə cücərdir həyatı.
Qadın şeh muncuğudur.
Qadın sənsən - ən gözəl şairanəliyim...
Bir qəfəsdən qurtulmuş quş kimi dünyanı gəzmək niyyəti ilə Güney Azərbaycan şeiri üsyankar və mücadiləsevər bir yolda yürüyür. Fərqli rüzgarlarda uçur. Sağa-sola vurur. Normal hallarda deyil. Həyəcanlanır, düşür, qol-qanadı qırılır, qalxır. Ancaq uca göyün, səmanın ənginliklərində gəzməyi də unutmur. Dalğalar qoynunda uyuyan gəmiyə bənzəyir. İstismar caynağından qurtulmaq istəyən bir böyük həyəcandır Güney şeiri. Bu şeirin duyğuları hər an biri ilə savaşmaqdadır. Heç bir normal axınla qane olmayan Məsud Haray oraya çatmaq üçün qarşıda çox yolun var olduğunu düşünür. Ona bu yolları bulmağı və əbədi yolçusu olmağı diləyirəm...
"Quşun və şeir" yasaqlar, qadağalar damğasına boyun əyməyən bir şairin vətəndən uzaqda, qardaş Türkiyənin baş şəhəri Ankarada işıq üzünə çıxan və yağılar əlində əsir düşmüş ana yurdu Güney Azərbaycanın bağımsızlığına sunduğu ilk kitabıdır. "Duraq" şeirində anlatdığı kimi, sarmaşıq kimi duyğularına, ürəyinə dolaşan yollar onu ulu Şəhriyarımızın da qürurla öydüyü, "Bura Jon Türkiyənin paytaxtı, Atatürk intixabı Ankaradır" - deyib vəsf elədiyi Ankaraya gətirib çıxarıb. Yasaqlar, qadağalar üzündən yurdundan perik düşən Məsud Haray iki sevgi durağının tam ortasında dayanıb bu gün...
İlk durağım Urmu - İstanbul isə,
Son durağım böyük Türk Dünyası...
olacağına əminliyini şeirlərində yansıdan şairin:
Qar yağınca Ankaraya,
Urmunun havası köksumə dolar.
Və gözlərim,
O günlərin həsrətinə şərab ağlar, -
Özləmini kim duymaz ki?! Ötəsini düşünmək mümkünsüz!
çap et