Bir qədər Banin...
Azərbaycan əsilli fransız yazıçısı Banin (Əsədullayeva Ümm-ül-Banu Mirzə qızı - bəzi mənbələrdə Assadoulaev Umm-el-Banine, yaxud Assadoulaeff Umm-El-Banine, ya da sadəcə Banine və ya Umm-el-Banine, 18 dekabr 1905, Şamaxı-23 oktyabr 1992, Paris) keşməkeşli həyat, zəngin və ziddiyyətli yaradıcılıq yolu keçib. O, XX əsrin 40-cı illərinin əvvəllərindən Avropada tanınmağa başlasa da, Baninin sorağı ölkəmizə ömrünün sonlarına yaxın gəlib. Yanılmıramsa, Azərbaycan mətbuatında ilk dəfə Baninin adı ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarında "Bakı", "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetlərində, "Qobustan" və "Azərbaycan" jurnallarında, Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Azərbaycan Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin ("Vətən" Cəmiyyəti) orqanı "Odlar yurdu" qəzetində çəkilir. "Odlar yurdu"nun iyun 1988-ci il tarixli nömrəsində Hamlet Qocayevin "Azərbaycanlı yazıçı Ümm-ül Banu" adlı məqaləsində müəllif Baninin həyatı, yaradıcılığı, tərcüməçilik fəaliyyəti barədə qısa məlumat verdikdən sonra yazıçının fransız dilində qələmə aldığı "Qafqaz günləri" əsərini tərcümə etdiyini oxuculara xəbər verir.
Həmin ilin sentyabr nömrəsində "Odlar yurdu" Emil Salmanovun "Vətəni görmək istəyirəm" adlı yığcam məqaləsini dərc edir. Yazı müəllifin Baninlə Parisdəki mənzilindəki görüşünə həsr olunub. Baninlə görüşə yola düşən E.Salmanov yazır: "...fikirləşirdim ki, xeyli yaşlaşmış, yaddaşı zəifləmiş bir insanla qarşılaşacağam. Lakin bunun əksinə, mən dərin zəkalı, iti hafizəli, gənclik xarakterli, həmsöhbətini öz gözəl nitqi, nəcib davranışıilə məftun edən məlahətli qadınla rastlaşdım". Müəllif Banunun tərcümeyi-halı, yaradıcılıq yolu, xatirələri, YUNESKO-da çalışan məşhur həmyerlimiz Ramiz Abutalıbovla əlaqələri barədə, "64 il əvvəl tərk etdiyi, lakin heç vaxt unutmadığı, ehtirasla yenidən görmək istədiyi Azərbaycan, Bakı haqqında sorğu-sualları" barədə məlumat verir və yazını belə bitirir: "Onun simasında sanki Azərbaycan mədəniyyəti ilə üz-üzə dayanırsan və qeyri-ixtiyari fikirləşirsən ki, Banu xanım hələ nə qədər gözəl kitablar yaza bilər. Onun üçün doğma Azərbaycanı, burada baş vermiş dəyişiklikləri görmək necə də maraqlı olardı!"
"Odlar yurdu"nun Baninlə bağlı növbəti yazısı (№30-31, 1992) Parisdən gələn kədərli xəbərlə əlaqədardır: "Vətən" Cəmiyyəti dərin hüznlə bildirir ki, Azərbaycan mühacirətinin görkəmli nümayəndələrindən biri, Fransanın tanınmış yazıçısı Ümbülbanu Əsədullayeva (Banin) uzun sürən xəstəlikdən sonra 87 yaşında Parisdə vəfat etmişdir. Mərhumun işıqlı xatirəsi həmişə qəlbimizdə yaşayacaq, onun əsərləri daima oxucuları ilə birlikdə olacaqdır. Allah rəhmət eləsin. Qürbətdəki qəbri nurla dolsun".
Söhbət mətbuatda Banin haqqında yazılardan düşmüşkən onu da əlavə etmək lazımdır ki, Xalq yazıçısı, professor Elçinin "525-ci qəzet"in 2019-cu il 2 oktyabr tarixli "Taleyin yazısı. Ümm-ül-Banunun "Min bir gecə nağılı", Xalq yazıçısı Anarın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mühacirətdəki liderlərinin görkəmli tədqiqatçısı, tanınmış ictimai xadim, diplomat Ramiz Abutalıbovun vəfatına həsr etdiyi "Ramiz Abutalıbovun xatirəsinə" ("525-ci qəzet", 11 yanvar 2022) adlı məqalələrində, Nigar Məhərrəmovanın Azərbaycanın ən məşhur diplomatlarından, UNESCO-ya xidmətə qəbul olunan ilk azərbaycanlı Ramiz Abutalıbovla müsahibəsində ("Ramiz Abutalıbov: yadlar arasında özümüzünkü" https://www.nargismagazine.az/az/13.03.2019) və sair materiallarda Baninin həyatı, yaradıcılığı əhatəli və məhəbbətlə işıqlandırılıb (ətraflı bax: Abid Tahirli. Baninin taleyində və qələmində erməni vəhşiliyi. "525-ci qə-zet", 14 oktyabr 2022; Nami faciəsi, yaxud qadının qürbətdə ölməsi. "525-ci qəzet", 27 oktyabr 2022; "Qafqaz fərəsi"nin Paris macəraları, "525-ci qəzet", 19 noyabr 2022; Bəşəri Banin ilə "şovinist" Buninin dueli. "525-ci qəzet", 12.12. 2022).
Tolstoy təəssübkeşliyi
Baninin həyatı, yaradıcılığı haqqında elmi-tədqiqat səciyyəli yazılarla yanaşı, şöhrətli yazıçı barədə bir sıra bədii-publisistik əsərlər də ərsəyə gəlib. Onların sırasında tanınmış ədəbiyyatşünas, ssenarist, teleaparıcı, populyar "İstoriçeskie puteşestviya İvana Tolstoqo" silsilə verilişlərinin müəllifi İvan Nikitiç Tolstoyun 2012-ci ildə çəkdiyi və "Mosfilm"in Qızıl fondunda mühafizə edilən, İvan Buninlə Baninin münasibətlərinə həsr olunmuş "Duel s çernookoy djanım" monoloq-film bir çox cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir. Fikrimizcə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində rus şovinizmini, Nobel mükafatı laureatı, "dvoryan mədəniyyətinin sonuncu rus klassiki", "bölünməz və bütöv Rusiya" uğrunda mücadilə aparan qatı antisovet yazıçı Buninin timsalında rus şovinistini ən kəskin və amansız tənqid edən Banin olub. Elə ona görə də İvan Nikitiç Tolstoy 1987-ci ildə rus mühacirlərinin nəşr etdiyi "Vremya i mı" adlı jurnalın 1979-cu il tarixli 41 və 42-ci nömrələrində "Jelç i med" rubrikası altında dərc olunmuş Baninin Bunin haqqındakı "Posledniy poedinok İvana Bunina" memuarını oxuyur və əsəri mütaliə etdikcə də kükrəyən qəzəbini gizlədə bilmir, "Axı, bu xanım kimdir ki?!" - sualına cavab axtarır. Baninin əsərini "militarist memuar" adlandıran İ.N.Tolstoy danışır: "Baninin Bunin haqqında yazdıqları dözülməz və dəhşətli idi. O, yazısında Bunini "vəhşi", "varvar" adlandırır və fikrini Buninin rusluğu ilə əsaslandırırdı. Halbuki mən və yəqin ki, oxucuların əksəriyyəti Bunini məhz bu cəhətinə görə çox sevirdik. Axı, bu xanım kimdir, hansı haqla-hüquqla dahi yazıçı haqqında belə danışır?" Filmin ssenaristi bu suala cavab tapmaq üçün Baninin kimliyini araşdırmağa başlayır və bir neçə il bu işlə məşğul olur. O, təəssüflə bildirir ki, 4 il ərzində Baninlə Parisdə eyni küçədə, hətta eyni tində yaşamalı olsam da, Fransada yaxşı tanınan yazıçının qonşuluğumda yaşadığnı bilməmiş, onu həyatda yox, fransız nəşrlərində axtarmışam. Halbuki bu müddət ərzində mən ona qonaq gedə bilər, müsahibə ala bilərdim. İ.N.Tolstoy məyus halda etiraf edir ki, bu, araşdırmaçının səhvi idi. Amma Baninin izinə düşən tədqiqatçının mətbuat vasitəsi ilə axtarışları bəhrə verir və öz ifadəsi ilə desək, o, "Banini kəşf edir".
İ.N.Tolstoy Baninin Bakıdan başlanan həyat yolunu mahir aktyor kimi əl-qol hərəkətləri və pafosla, təsirli tərzdə, aydın, anlaşılan nitqlə nəql edir, babaları, atası haqqında söz açır, mühacirətinin səbəblərini açıqlayır, Parisdə ilk vaxtlarda manekenlik fəaliyyətinə, cəmi 3 ay davam edən Banin-Bunin münasibətlərinə, saatlarla sürən ədəbi və siyasi-fəlsəfi mövzulardakı ciddi mübahisələrinə, Parisdə xidmət edən alman zabiti, məşhur filosof-yazıçı Ernest Yungerlə uzun müddət davam edən məhəbbət macəralarına, Baninin ən yaxın rəfiqəsi şöhrətli rus mühacir yazıçı Teffi xanımla əlaqələrinə, "sovet ədəbiyyatının simvolu" Konstantin Simonovla görüşünə, yaradıcılığına, o cümlədən, yuxarıda adını çəkdiyimiz "Posledniy poedinok İvana Bunina" memuarına işıq salır, Baninin məktublarını, ailə şəkillərini, yazıçı ilə bağlı digər arxiv sənədlərini nümayiş etdirir. İ.N.Tolstoy Banini istedadlı yazıçı kimi yüksək dəyərləndirməklə yanaşı, onun xarakteri və şəxsiyyəti haqqında da maraqlı fikirlər söyləyir: "Baninin taleyində diqqətimi çəkən mühüm cəhətlərdən biri odur ki, bu yazıçı həyatı boyu yardım üçün heç kimə əl və ağız açmamış, öz problemlərini özü həll etmiş, ən çətin anlarında belə heç kimə, hətta Parisdə artıq milyonçu olmasa da, maddi imkanları geniş olan atasına müraciət etməmişdi". İ.N.Tolstoy Baninin Nobel mükafatı laureatı Buninin əsərlərini qətiyyən bəyənmədiyini, bu cəhətdən rus əsilli ABŞ yazıçısı Vladimir Vladimiroviç Nabokovla eyni mövqedə dayandığını qeyd edir. Banin Buninlə bağlı fikirlərini arxada yox, birbaşa üzünə, həm də qışqıraraq deyirdi. Heç kim həyatda Buninlə bu üslubda danışmağa cəsarət belə etməzdi. İ.N.Tolstoy Baninlə Bunin arasındakı məşhur dialoqu-söz duelini özünəməxsus tərzdə və ustalıqla çatdırır. Buninə sərt münasibətinə görə Baninə əvvəl qeyz və qəzəblə yanaşan Tolstoy sonradan onun xarakterinə vurğun olur və əslində "Şamaxı şahzadəsi"nin təbliğatçısına çevrilir...
"İbrus"da "İvan Buninin sonuncu döyüşü"
Baninin əsərləri əsasında Xalq yazıçısı Rüstəm İbrahimbəyov "Posledniy poedinok İvana Bunina" ("İvan Buninin sonuncu döyüşü") adlı ssenari yazmış və əsər 2007-ci ilin oktyabrın 12-də Bakıda Rüstəm İbrahimbəyovun 2001-ci ildə yaratdığı "İbrus" teatrının səhnəsində oynanılmışdı. Hadisələr hər iki yazıçının - 40 yaşlı Baninin, 70 yaşlı Buninin vaxtı ilə mühacirət etdikləri Parisdə cərəyan edir. Tamaşa Rusiyanın bir sıra şəhərlərində göstərilmiş, hər biri də anşlaqla keçmişdi. Bunin rolunu Azərbaycanın Xalq artisti Fuad Poladov, Banini Əməkdar artist Mehriban Zəki, Baninin bacısını Mələk Abbaszadə oynamışdı.
Bundan əvvəl isə əsər Mahaçqalada Rusiya teatrlarının beynəlxalq festivalında səhnəyə qoyulub. Sonralar "İvan Buninin sonuncu döyüşü" Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Moskvada, Maksim Qorki adına Nijni Novqorod Dram Teatrında və digər teatrların səhnələrində uğurla nümayiş etdirildi.
Anarın "Parisdə höcət"i
Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiki Xalq yazıçısı Anarın yaradıcılığı mövzu, ideya, dil, üslub, sənətkarlıq baxımından milli, maraqlı, zəngin olduğu kimi, janr və forma cəhətdən dəəlvandır. O, qələmini bədii, publisistik yaradıcılığın bir çox janrlarında uğurla sınayıb, hekayə, povest, roman, şeir, esse, memuar, pyeslər yazıb. Anar, eyni zamanda çoxsaylı ssenarilərin müəllifidir. Onun əsasən, Baninin xatirələri, məktubları, digər mənbələr əsasında 2015-ci ildə yazdığı "Parisdə höcət" kinopovesti, haqqında bəhs etdiyimiz Banin-Bunin münasibətlərinə özünəməxsus baxışının bədii əksidir. Müəllif remarkada yazır: "Parisdə höcət, qarşıdurma - bu, yalnız iki inadcıl, şıltaq adamın qarşıdurması deyil, həm də onların Parislə, tənhalıqlarıyla, taleləriylə, yaşanmış və bir də geri dönməyəcək həyatları haqqında xatirələriylə höcətləridir, qarşıdurmalarıdır". Bu əlaqələr iki yazıçı, yaxud dəlicəsinə sevən qoca ilə ona laqeyd ortayaşlı qadın arasında vur-tut 3 ay davam edən dolaşıq, qarışıq hisslər, bitib-tükənməyən höcət və mübahisələr, bir sözlə, Banin-Bunin münasibətləri;
- Avropa həyat tərzinə vurğun, eyni zamanda Vətənini qəlbən sevən, doğma yurdla bağlı xatirələri ilə yaşayan istedadlı yazıçı, qürurlu, sərt, eyni zamanda səmimi, açıq və genişdüşüncəli, dünya, rus ədəbiyyatını mükəmməl bilən Baninin, Nobel mükafatı laueratı, qatı antisovet yazıçı, rus mühacirətinin ən parlaq siması Buninin xaraterik cizgilərinin incəliklərinə qədər açılmasına;
- mühacirətin, mühacir həyatının bütün tərəfləri ilə işıqlandırılmasına;
- sovet rejimi və ideologiyasının, sovet milli siyasətinin xalqların taleyində törətdiyi fəlakətin, faciənin miqyasını göstərilməsinə;
- müxtəlif dövrlərdə Bakı və Paris həyatı, cəmiyyətin fərqli təbəqələrini təmsil edən insanlarla tanışlığa yardım edir, vəsilə olur.
Anar Baninlə Buninin mübahisə ilə başlayan, az qala davaya çevrilən"tarixi tanışlığı"nı, höcətlə bitən son görüşünü inandırıcı və təbii təsvir edib. Banin Buninə heç kimin cəsarət edib deyə bilmədiyi iradları onun üzünə, həm də sərt şəkildə söyləyir. Onu baxışlarındakı şovinizmdə, təkkəbürlü olmasında, qeyri-obyektivlikdə, "Avropaya, ən başlıcası isə Fransaya məxsus hər şeyə inadla müqavimət göstərməkdə" ittiham edir, onunla yaradıcılıq problemləri ətrafında mübahisəyə girişir, hətta yazıçının hekayələrinin mövzu yeknəsəkliyini qınamaqdan belə çəkinmir.
Əsərin qəhrəmanlarının Baninin və Buninin xarakterik cizgilərinin tam açılmasına yardım edən rus mühacir yazıçısı Teffi, sovet yazıçısı Konstantin Simonov, Buninin həyat yoldaşı Vera Nikolayevna, Baninin atası Mirzə Əsədullayev, əri Cəmil, bacısı Gülnar, Gülnarın yeni, növbəti sevgilisi Xuan kimi epizodik obrazlar, eyni zamanda ayrı-ayrılıqda yaddaqalan, koloritli surətlərdir...
Anarın əsəri ilə bağlı dediklərimizi yekunlaşdıraraq bu qənaətə gəlirik ki, ssenari qürbət həyatının bütün ağrı-acılarını yaşamış Baninin həyat yoluna işıq salır, dərin məna kəsb edir, aktuallığı ilə seçilir.
Bütün bu qeydlərdən sonra yazının bir qədər qəribə səslənən sərlövhəsi haqqında. Yuxarıda yazdığımız kimi, Baninin mürəkkəb, məşəqqətli, macəralarla dolu həyat yolu və diqqətəlayiq yaradıcılığı haqqında rus rejissor, ədəbiyyatşünas, ssenarist İvan Tolstoy mükəmməl bir monoloq-film yaradıb, çağdaş ədəbiyyatımızın və kino sənətimizin görkəmli nümayəndəsi, tanınmış nasir, dramaturq, ssenarist və rejissor Rüstəm İbrahimbəyov Baninin həyatı haqqında əsəri tamaşaya qoyub. Azərbaycan ədəbiyyatının və kino sənətinin inkişafına misilsiz töhfələr vermiş Anar kinopovest qələmə alıb. Həmin əsərin qələmə alınmasından 10 ilə yaxın vaxt keçir. Anar təvazökarlıqla, həmin əsərə kino həyatı verməyə məsul təşkilatlar və şəxslər isə, təəssüf ki, laqeydcəsinə susurlar...
11.07.2023
çap et