Babaxan Məhəmməd Şərif
Bədii yaradıcılıqdan bəhs edərkən hər bir ədəbi nəslin oxucuya deməli sözü olmasını yadda saxlamalıyıq. Milli həyatın, zəmanənin, mühitin, zəruri məsələləri yazıçının estetik dünyagörüşündə əks-səda verir və o, şüurlu, yaxud şüuraltı proseslər nəticəsində öz əsərləri, yaratdığı surətlər vasitəsi ilə bu problemləri həll etməyə, zamandaşlarına iztirab verən suallara cavab tapmağa çalışır. İnsan həyatında baş verən mühüm dəyişikliklər, irəliləyiş və geriləmələr, mürəkkəb ictimai gedişat söz sənətinə təsir göstərdiyi kimi, öz növbəsində ədəbiyyat da ədalət, bərabərlik, azadlıq, erkinlik və hürlük qayələrini bədii canlandırmaq, əks etdirməklə milli-mənəvi həyata öz təsirini göstərir.
Yazıçının seçdiyi mövzu, üslub və şəkillər rəngbərəng ola bilər. Amma öz xalqını ürəkdən sevən, onun taleyi üçün can yandıran ədib üçün əsas etibarı ilə ən gözəl, nəcib, müqəddəs duyğular, haqq-ədalət və insan şərəfi kimi amal və arzular həmişə aparıcı, daimi və dəyişməz mövzular olaraq qalmaqda davam edəcək.
Pərvin kimdir və onun yaradıcılığının əsas xüsusiyyətləri necədir? Gənc olmasına baxmayaraq, o, təkcə Azərbaycanda deyil, xarici ölkələrdə də şöhrət qazanmasının, müxtəlif mükafatlara layiq görülməsinin səbəblərini necə izah edə bilərik? O, hansı üslubda yazmağa daha çox meyl edir, gənc ədibin oxucuya söyləyəcək sözü varmı?
Pərvin çağdaş Azərbaycan nəsrinin ən istedadlı nümayəndələrindən biridir.
Pərvinlə ilk tanışlığımızın tarixi Türkiyədə, Əskişəhərdə keçirilən yazıçılar əncümənindən başlanır. Bizi Türk Dünyası Yazıçılarının Ağsaqqalı, ustad ədib Anar tanış etmişdi. Anar müəllim onu bugünkü gənc Azərbaycan yazıçıları içərisində istedadlılardan biri deyə təqdim etmişdi. Dünya şöhrətli ustad sənətkarın gənc yazıçı haqqındakı ürəkdolusu sözləri və səmimi etirafı isə yüksək və rəsmi təqdimatlar səviyyəsindəki bir inam və əminlik sirayət edirdi. Söhbətimiz əsnasında Pərvin xanım özünün "Qar yağacaq" kitabını da təvazökarlıqla mənə bağışladı.
Beynəlxalq ədəbi tədbirlərdə iştirak edənlər yaxşı bilirlər: hər gün yığıncaq, köhnə və yeni tanışlarla bəzən dan atınca davam edən söhbətlər, qızğın müzakirələrə görə həmin tədbirlər zamanı bir dəqiqə də boş vaxt olmur. Əslində yazı-pozu adamları üçün boş vaxt anlayışı son dərəcə nisbidir, demək olar ki, yoxdur. Anar müəllim Pərvinin kitabına yazdığı ön sözdə qeyd etdiyi kimi, "...yazıçı hər gün, hər saat, gecə-gündüz dayanmadan işləyir. Yazıçı yalnız yazanda deyil, bəlkə oxuyanda, musiqi dinləyəndə, insanlarla söhbət edəndə, ətrafı müşahidə edəndə, küçədə gəzəndə də, sükut içində xəyala dalanda da yaradıcılıqla məşğul olur, işləyir". Bu fikirlər fəqət yazıçılara deyil, eyni zamanda əqli-zehni işlə mütəmadi məşğul olan bütün yaradıcı adamlara aiddir.
Pərvinin kitabını həmin günlərdə dərhal oxumağa vaxt və imkan tapa bilmədim. Bir neçə gündən sonra, növbəti axşam söhbətlərindən yorğun, mehmanxanadakı odama qayıdıb dincələrkən kitabı vərəqləməyə başladım. Öncə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Sədrinin müavini, "525-ci qəzet"in baş muhərriri Rəşad Məcidin kitaba yazdığı "Nikbin sonluqlu hekayələr" adlı ön sözü oxudum. Dostum Rəşadın "Pərvinin nəsr yaradıcılığı ədəbiyyatımıza yeni bir nəsrin təşrif buyurmasını söyləməyə əsas verir" fikirləri diqqətimi cəlb etdi. Azərbaycanın iki məşhur ədibinin, eyni zamanda, yazıçıların sərdarlarının bu qızın yaradıcılığına verdikləri yüksək qiymət görəsən, nə qədər əsaslıdır və həqiqətə uyğundurmu, deyə hekayələri bir-bir nəzərdən keçirməyə başladım. "Samir üçün..." adlanan birinci hekayədəki ilk cümləni oxuyan kimi kitaba marağım artdı. "...Səsindən vəziyyətinin ağır olduğunu hiss etdim". Əslində həqiqi yazıçı elə ilk cümləsi ilə oxucunun diqqətini özünə cəlb etməlidir. Cansız, maraqsız cümlələr, uzun və yorucu təsvirlər oxucunu dərhal həvəsdən salır, bezdirir. Qeyri-ixtiyari Abdulla Qəhharın hekayələrini xatırladım, oxuduqca marağım gücləndi, Pərvin dünyasına baş vurmağa başladım. Və onun kitabını bir nəfəsə oxuyub bitirdim, Pərvinin oxucuya söylər sözü var yazıçı olduğuna, onun haqqındakı yüksək və səmimi sözlərin həqiqətliyinə tam əminlik hasil etdim. Gənc fidanlar bağbanın qayğısına, mehrinə möhtac olduğu kimi, ədəbiyyat və sənət aləmində ilk addımlarını atan təcrübəsiz və istedadlı icadkarları da həsədçilərdən, yaman gözlərdən qorumaq, onların kök atmasına yardımlaşmaq zəruridir. Azərbaycan ədəbiyyatında səlahiyyət və nüfuz sahibləri istedadlı gənclərə həssaslıqla yanaşır və onlara xüsusi qayğı göstərməklə mühüm missiyanı yerinə yetirirlər. Uzun sözün qısası, Pərvinin kitabını oxuyarkən məndə onun ilk gənclik ovqatı və təravəti ilə yoğrulmuş hekayələrini özbəkcəyə çevirmək həvəsi doğuldu. Buna qərar verməyimin əsas səbəbi ondan ibarət idi ki, gənc qələm sahibinin hekayələri uğurlu idi və xoşuma gəlmişdi, ikinci tərəfdən isə bu nəsr nümunələri özbək oxucusuna nəsə yeni bir şeylər verə biləcəkdi. Başqa tərəfdən, özbək oxucuları klassik Azərbaycan nəsrinin nümunələri ilə vaxtaşırı tanışlıq imkanı əldə ediblər. M.S.Ordubadi, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, Mir Cəlal, M.Hüseyn, S.Rəhimov, Ə.Vəliyev kimi klassiklərin, Y.Səmədoğlu, Anar, Ə.Əylisli, Elçin, S.Rüstəmxanlı, Y.Oğuz və bu kimi çağdaş sənətkarların yaradıcılığına bizim ədəbiyyat sevərlər az-çox bələddir. Amma gənc nasirlərin bədii axtarışları, ədəbi uğurları Özbəkistan oxucularına hələ gəlib çatmayıb. Məhz bu niyyətlə Pərvin Nurəliyevanın qələm təcrübələrini özbəkcəyə çevirdim və tərcümələrimin bir neçəsi qəzet və jurnallarımızda çap olundu. Pərvinin hekayələrini özbəkcə oxuyan dostlarımız, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yaxından maraqlanan yazıçı və tənqidçilər gənc nasirin özünəməxsus yazı manerasını, oxucu qəlbinin ələ almaq bacarığını xüsusi olaraq qeyd etdilər. Bildirilən mühüm mülahizələrdən biri də bundan ibarət idi ki, qardaş ədəbiyyatların bir-birinin ədəbi gəncliyini tanıması, baş verən və doğulan yeniliklərdən xəbərdar olması məşhur klassiklərin tərcüməsi və tanıdılması qədər mühüm və əhəmiyyətlidir.
Gənc yazıçı Pərvinin əsərlərində bu günümüzün "möhürü" var. Başqa sözlə, onun əsərlərini oxuyarkən, azərbaycanlı qardaşlarımızın XXI əsrin əvvəllərində hansı qayğı və arzularla yaşadığını, onların mənəvi aləmində baş verən təzadlı prosesləri, xüsusən, gəncliyin istək və iztirablarını bilmək, təsəvvür etmək olur. Məsələn, "Samir üçün ..." hekayəsində yaşadığımız dövrün çətinliklərindən əzab çəkən insanın mənəviyyatının kəskin dəyişməsi, müasirlərimizin qəlbindəki təbəddülatlar qələmə alınıb. "Şərq şirniyyatı" hekayəsində arzuladığı oğlanla həyat qurmaq istəyən bir qızın inam və ümidlərinin həyatın şəfqətsiz zərbələri altında çiliklənməsi təsvir olunub. "Gucci Fatoş" da həyatı dərindən anlamayan, mal-dövlət hərisi olan bir qızın faciəsi göstərilib. "Mən... Yuxu... Cənnət..." hekayəsində isə sevgini, məhəbbəti, vədəyə vəfanı cənnətdən də üstün qoyan qəhrəman tərənnüm olunur. Gənc müəllifin yaradıcılığında zaman ruhu və nəfəsi bariz surətdə əks olunduğunu etiraf etməliyik.
Pərvinin şəxsiyyətini, əsərlərinin məzmun və məna özəlliklərini, uğurlu cəhətlərini və kəm-kəsirlərini Anar müəllim özünün sanbalı ön sözündə ətraflı təhlil edib. "Samir üçün ..." hekayəsindən söz gedərkən Anar müəllim aşağıdakıları qeyd edir: "...ətraf mühitin natəmizliyindən əzab-əziyyət çəkən insanın çıxış yolunu ancaq ailə mühitindən, xüsusən, bacısı ilə münasibətlərdən axtarması, ata-anasına bəslədiyi həssas duyğular ucbatından onları incitməməyə çalışması və eyni zamanda, bu vəziyyətdən qurtulmaq üçün başını götürüb başqa, yad ölkələrə çıxıb getmək istəməsi bədii-psixoloji cəhətdən inandırıcı əks etdirilib". Doğru fikirdir. Bir də onu əlavə etmək istərdim ki, yazıçı öz qəhrəmanının taleyi vasitəsi ilə insanı mənəvi əzablara, ruhi iztirablara salan mühitdən, əxlaqi dəyərləri tapdayıb əzən cəmiyyətdən qaçıb getmək yox, onu dəyişdirmək zəruriliyinə də işarə edir. Birincidən, cənnət axtararaq baş alıb getmək çox yüngül yol, asan seçimdir. İkincidən, xarici ölkələrdə xoşbəxt həyata çatacam, bəxtli olacam, deyə fikirləşmək xam xəyaldır. Xarici ölkələrdə cənnət tapmaq əvəzinə başına müsibət gələnlər, qulluq əsarətinə düşüb, azadlığını və həyatını itirənlər, ilim-ilim itənlər yüzlərlə, minlərlədir. Cənnət arzusuyla öz doğma yurdlarını atıb gedənlərin əksəriyyətinin ailəsinin dağılmasına, taleyinin bərbad olmasına da şahidik. Bundan başqa, ağır şəraitdə çətinliklərə sinə gərib, mövcud imkanlardan yaradıcı surətdə, ağılla istifadə edərək həyatda uğur qazananlar da az deyil axı. Mənliyini itirib, mənəviyyatını unudub, var-dövlət qazanmaq ehtirazı ilə hər şeyindən vaz keçənlərin faciələri, acınacaqlı aqibətləri bizə ibrət olmalı deyilmi? Təbii ki, bütün xaricə gedənlərin taleyi eyni cür olmur. Xarici ölkələrdə təhsil alıb, münasib işlərdə işləyib, təcrübə qazanıb, Vətən üçün lazımlı mütəxəssis olaraq ölkəsinə qayıdanları biz alqışlayırıq əlbəttə. Yəni getmək var, getmək var. Onları bir-birindən fərqləndirmək zəruridir. Pərvinin hekayəsinin ifadə etdiyi əsas məna və fikirlərdən biri məhz budur.
Pərvinin üslubuna xas olan mühüm xüsusiyyətlərdən biri kinayə və istehzadır. Ön sözündə bunu Anar müəllim də vurğulayıb. Başdan-ayağa kinayəyə yoğrulmuş "Gucci Fatoş" hekayəsinin qəhrəmanına xas mənfi cəhətləri Anar müəllim həssaslıqla və çox dəqiq göstərib. Biz ustad sənətkarın düşüncələrini davam etdirərək demək istəyirik ki, bu surət Pərvinin son dərəcə canlı və uğurlu alınmış, yadda qalan obrazlarından biridir. Xarici mallara, hər cür xırda-xuruşa bütün varlığı ilə bağlanmış bu obrazda bəzi müsbət keyfiyyətlər də yox deyil: ümumən, iradəsi zəif, bər-bəzək hərisi olan bu qəhrəman, eyni zamanda, hər bir sahədə mükəmməllik, insanları ehtiyacsız və gözü-könlü tox, müxtəlif qüsurlardan, əxlaqi nöqsanlardan təmizlənmiş tərzdə və səviyyədə görmək istəyir, həyatda və cəmiyyətdə bir ahəngdarlıq, uyğunluq şəkillənməsini xoşlayır. "Nə rənglər uyğundur, nə şəkillər, nə ölçülər", - deyir o.
Ədəbiyyatda dürlü üslublar, müxtəlif bədii-estetik cərəyan və axınların yaşamağa haqqı var. Bu cəhətdən heç bir yazıçıya məhdudiyyət qoymaq olmaz. Bir zamanlar qəbul olunmuş və hamının riayət eləməli olduğu ədəbi qəlib və standartlara sığmayan, ilk baxışda qəribə görünən və duyulan "izm"lər əsasında yazıb-yaradan yazıçılar ədəbiyyatdan kənar hadisələr kimi dəyərləndirilirdi. İndiki vaxtda isə yaradıcılıq azadlığı nəticəsində yazı-pozu adamları ürəkləri istədiyi "izm"də və üslubda əsərlər yaradırlar və biz bunu təbii qəbul edirik. Amma realist ədəbiyyatda bədii meyar və məqsədlər ifratçılıqdan qorunmalı, ağıla uyğun olmalıdır. Şəkilbazlıq - bədii-estetik məqsədə çevrilməməlidir. Yenilik yaratmaq ehtirası və həvəsi ilə əsərin estetik qayəsini və mənasını zədələmək müəllifi ədəbi uğurdan məhrum edə bilər. Pərvin "Balerina" kinopovestində janrın imkanlarından yaradıcı surətdə istifadə edərək, əsərin çox yerlərində mövhum, absurd təsəvvür və düşüncələri müvəffəqiyyətlə realist təsvir və üslub sərhədlərinə sığdıra bilib. Düzdür, bəzi məqamlarda təsəvvürə sığmayan vəziyyət və situasiyaların inikası ilə də qarşılaşırıq ki, bu cür cüzi kəm-kəsirlər gənc yazıçının təcrübəsi artdıqca, yavaş-yavaş aradan qalxacaq.
Pərvinin kitabının tərcüməsini bitirəndən sonra onun başqa dillərə, xüsusən, türk dilinə necə çevrilməsi ilə maraqlandım. Pərvinin əsərlərini türkiyəli məşhur yazıçı və tərcüməçi İmdad Afşar türkcəyə çevirib və kitab "Balerina" adıyla nəşr olunub. İmdad Afşar bir sıra özbək şair və yazıçılarının əsərlərini də türkiyəli oxuculara tanıdıb, bu sahədə xeyli yaxşı və savab işlər görməkdədir. İmdad Afşarın tərcümələrini oxuyarkən qeyri-ixtiyari olaraq kitabın türkcə və azərbaycanca variantlarını müqayisə etməyə başladım. Azərbaycan dili oğuz qrupuna daxil olduğu üçün özbəkcəyə nisbətən türk dilinə çox yaxındır. Eyni zamanda, hər iki dildə bir cür yazılıb başqa məna verən "aldadıcı" kəlmələrə, sözlərə də tez-tez rast gəlinir. Buna həssaslıqla yanaşmasanız, tərcümə əsnasında tamamilə əks məna ilə qarşılaşa bilərsiniz. Məsələn, "düşmək" feili türkcədə "aşmaq, yıxılmaq" mənalarını anlatdığı halda, Azərbaycan dilində çox hallarda, özbəkcədə olduğu kimi, "düşmək" mənasını bildirir: "aşağı düşmək", "pilləkənlərlə düşmək" və s. "Uçaq düşdü" kəlməsini eynən versəniz türkcədə "təyyarə düşdü" yox, "təyyarə yerə düşdü" mənasını bildirəcək. Və ya azərbaycanca "böyük, yekə, dolu bədənli" mənasında işlədilən "pəzəvəng" sözünün türkcəsi "ara düzəldən"dir. Xülasə, qardaş dillərdə tərcüməçinin yanılmasına səbəb ola biləcək xeyli belə sözlər və kəlmələr var. Kitabın türkcə tərcüməsini oxuyub başa vurandan sonra, bəzi yerləri istisna etməklə, İmdadın, əsasən, uğurla öz işini yerinə yetirdiyinə, "aldadıcı sözlər"in "tələsinə" düşmədiyinə əminlik hasil etdim.
İmdadın orijinalın mətnini diqqətlə oxuduğu, yazıçının məram-məqsədini və konsepsiyasını dərindən anladığı tərcümədə hiss olunur. Əslində tərcüməyə başlamazdan əvvəl əsəri yaxşı-yaxşı oxumaq, onun tərcüməsi yeni oxucular auditoriyasında necə qarşılanacağını dəqiqləşdirəndən sonra tərcüməyə girişmək lazımdır. Əlbəttə, tərcüməçilik fəaliyyəti ərzində ürəyin istəməyən kitabları da bəzən sifarişlə çevirməli olursan. Ancaq əsas etibarı ilə istedadlı mütərcim onun qəlbinə yol tapan, oxucuların sevgisini qazana biləcək kitablara müraciət etməlidir. Tərcümə yaradıcılığı haqqında belə bir kəlam da geniş yayılıb: poeziya mütərcimi müəllifin rəqibi, nəsr mütərcimi isə orijinalın quludur. Bu fikri yüz faiz doğru hesab etmək çətindir. Mahir nəsr mütərcimi də əgər orijinalı öz ana dilində təbii şəkildə və sənətkarlıqla səsləndirə, "dilləndirə" bilirsə, o da müəlliflə rəqabət apara bilər. Elə bu səbəbdən də tərcümə işini sənət adlandırırlar. Tərcümə yaradıcılığında özgə dili gözəl, mükəmməl bilmək yetərli deyil, öz doğma dilini də dərindən mənimsəməli, tərcümə prosesində ana dilinin zəngin ehtiyatından məharətlə faydalanmağı, müqabil söz və ifadələri yerli-yerində işlətməyi bacarmaq son dərəcə mühümdür. Ustad tərcümanların ən yaxşı yaradıcılıq nümunələri mülahizələrimizi təsdiq edə bilər.
Pərvinin əsərlərinin türkcəyə tərcüməsi uğurlu alınıb, demək olar. Başqa sözlə, İmdad Afşar Pərvini türkcə "danışdıra" bilib.
Ən mühümü odur ki, məhz İmdad Afşarın tərcümələri vasitəsi ilə Türkiyə oxucuları Pərvinin əsərləri ilə tanış olmaq, onun özünəməxsus qəhrəmanlarını sevmək və dəyərləndirmək imkanı qazanıblar.
Maddiyyat ehtiraslarının və çılğınlığının milli mənəviyyatla toqquşduğu, var-dövlət qazanmaq hərisliyinin müasirlərimizin gözlərini tutduğu və mənəvi dəyərlərin, insanın ən munis və məhrəm duyğularının günbəgün gözdən düşdüyü indiki zamanda ədəbiyyat əsrlərdən bəri yerinə yetirdiyi ali və müqəddəs missiyanı yenə də davam etdirmək əzmindədir. Gənc və gözəl Azərbaycan yazıçısı - qardaş Azərbaycan nəsrinin istedadlı yavrusu Pərvin bir çox dünya və qardaş xalqlar dillərində tərcümə olunmuş kitabları kimi, qandaş və candaş özbək dilinə çevrilmiş əsərləri də Özbəkistan oxucularının qəlbinə ilahi nur, işıq, insanilik və insana sevgi hisslərini bəxş edəcək, zamandaşlarımızı öz insanlıq şərəf və ləyaqətini, vətənimizə, torpağımıza və milli birliyimizə əzəli sədaqəti qorumağa səsləyəcək-dir. Qardaş Özbəkistan diyarına, sənətsevər özbək oxucuları ilə görüşə xoş gəlmişsiniz, Pərvin xanım!..
Özbəkcədən çevirən:
Yaşar Qasımbəyli,
Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri doktoru
çap et