Məşhur fotoqraf Ara Gülər bir müsahibəsində deyir ki, "fotoqrafiya tarixi hadisədir, tarixi çəkirsən, siz tarixi bir maşınla dayandırırsınız". Mətn də fərqli bir fotoqrafiya formasıdır və siz onunla vaxtı geri çəkə bilərsiniz. İnsan bir bioqrafik əsəri, gündəliyi oxuyanda müəllifin hissləri, düşüncələri ilə dayandığı zamana enir.
İstanbulun tarixi səmtlərindən biri olan Üsküdarda köhnə kitabların satıldığı kiçik dükanlar açılıb. Ora gedəndə həmişə maraqlı kitablarla rastlaşıram. Bir dəfə Mirzə Ələkbər Sabir haqqında türk oxucusu üçün yazılmış köhnə bir kitab tapdım. 1950-ci illərdə yazılmış kitabda Sabir haqqında maraqlı məlumatlar var idi. Bu dəfə gedəndə şair Ə.Kadirin 1978-ci ildə çap etdirdiyi "Sovet Rusiyasında on beş gün" kitabı qarşıma çıxdı. Kitabı vərəqləyəndə A.Kadirin Moskva və Peterburqdan sonra Bakıya getdiyini oxuyanda kitabı dərhal aldım.
Sovet dövründə Türkiyədən solçu yazıçı və şairlər müxtəlif tədbirlər üçün Sovet İttifaqına dəvət edilir və onlara fəxrlə "sosialist" ölkə göstərilirdi. Bir neçə həftəlik səfər dəvət olunanlar üçün bayram ab-havası olardı. Verilən ziyafətlər, onların gəzdiyi şəhərlər, edilən çıxışlar çətinlik içində yaşayan türk sənətçiləri üçün çox təsiredici olardı. Şair A.Kadir belə bir dəvət alanda öz təbirincə desək, "xəstə" olmasına baxmayaraq, həvəslə səfərə qatılıb. Bu həvəs onun Moskvaya uçuşunu və qəbulunu təsvir edərkən dərhal hiss olunur.
A.Kadir kommunist olduğu üçün hətta Moskvada gördüyü uzun növbələri romantik bir prizma ilə şərh edib:
"On-on beş sandıq və mağazanın qarşısında uzun növbə. Yaxınlaşıb baxıram, insanlar alma alırlar. Almalar indicə gəlib".
Türkcə danışan Armen adlı erməni gənc Moskvada A.Kadiri gəzdirir. Onunla birlikdə əvvəlcə Nazim Hikmətin məzarına, sonra Leninin məqbərəsinə gedirlər. Sonra Pskovda Puşkin festivalına qatılırlar. Orada Ə.Kadir mərhum şair Abbas Abdulla ilə görüşür:
"Təəssüf ki, onunla necə tanış olduğumu sizə deyə bilmərəm. Çünki necə tanış olduğumuzu mən də bilmirəm. Birdən necə görüşdük, necə bağlandıq? "Türk dostum, canım" dedi və bir-birimizə sarıldıq. Sanki biz birlikdə doğulub böyümüşük. Oradakı hər kəsə "Bu, Nazım yurdundan, mənim sevimli xalqımın torpağındandır" deyir. "O qədər gözəl danışır ki, az qala məni ağlatacaq".
Abbas Abdulla Puşkin nişanını çıxarıb Ə.Qədirin yaxasına taxır və Puşkindən bir şeir oxuyub tərcümə edir:
"Ey gözəl gənc!
Yalançı gücə inanmayın!
Qanlı döyüşlərə girməyin
Qarabağlı oğlanlarla".
Şeirdən dərhal sonra Abbas Abdulla açıqlama verir:
"Bax, biz o qarabağlı gənclərik!"
Ə.Qədir Abbas Abdulla Puşkinin evində çox təsirli bir çıxış edir:
"Yüz əlli il əvvəl Puşkinin evinə Abbas adlı bir qonaq gəlmişdi. Bu gün 150 ildən sonra yenə bu evə başqa bir Abbas gəldi; Mən, azərbaycanlı Abbas!"
Şair A.Kadir Pskovdan Moskvaya qayıdanda Nazim Hikmətin həyat yoldaşı Vera ona azərbaycanlı yazıçı Anarın onunla görüşmək istədiyini deyir.
"Anar bura həyat yoldaşı və iki uşağı ilə gəlib. Nahar zamanı o, Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatının tanıdılmamasından şikayətləndi. "Bir çox insan bizə gəlib çoxlu kitablar gətirdi, amma heç nə olmadı".
Anar şampan şüşəsini açır. "Bu gün biz iki xoşbəxt günü qeyd edirik", deyir. "Biri, səni tanımağım, digəri isə oğlumun ad günüdür".
A.Kadir bir neçə gün sonra Vera ilə Bakıya gedir.
"Saat 15.15-də Bakı hava limanına enirik. Birdən hava dəyişir. Görürəm ki, ətraf mühit, insanlar, geyim də bizimki kimidir. Ürəyimə bir istilik yayılır".
Yazıçılar Birliyinin adından Adil Yəhyayev onları qarşılayır. A.Kadir heyranlıqla ətrafa və yol boyu insanlara baxır. O, türk olduğunu öyrənən otel işçilərinin ona necə diqqət və sevgi göstərdiyini yazır. Abbas Abdulla da otelə gedir və onu öncə Yazıçılar Birliyinə, sonra da Nizami muzeyinə aparırlar. O, Azərbaycan türkcəsinin melodiyasına heyrandır: "Gənc bir qız bizə muzeyi gəzdirdi. Uzun kirpikli qaraşın qız şirin dili ilə bizi valeh etdi. Danışanda elə bilirsən ki, bülbül oxuyur".
Bakıda rəssamlar, insanlar, danışdıqları dil, ona göstərilən maraq onu valeh edir. Axşam Yazıçılar Birliyindən bəzi yazarlar gedib onu mehmanxanadan aparırlar:
"Onlar hava qaralandan sonra gəlib bizi oteldən götürdülər. Anar, Elçin, Əkrəm Əylisli, Abbas Abdulla, Adil Yəhyayev... Parklarda gəzirik. Şirin ay işığı yarpaqlardan süzülür və Abbas dərhal şeir oxumağa başlayır:
"Başım köpük-köpük bulut, içim-dışım deniz".
Əkrəm Əylisli davam edir:
"Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane parkında".
"Xoşbəxtlikdən gözlərim yaşlanır. Kaş ki bu gecə bitməsin, belə davam etsin. Ancaq bu gecə bu dostlarla son gecədir".
Şair A.Kadir bu sətirləri yazdıqdan sonra 1985-ci ildə İstanbulda dünyasını dəyişib. Amma o, bu kitabla az qala bir dövrün zamanını qısa da olsa dayandırır və bizi o dövrə qaytarır.
O da Nazim kimi əzablı bir ömür sürür. 1938-ci ildə 21 yaşında tələbə ikən kommunist təbliğatı aparmaq ittihamı ilə Nazimlə birlikdə həbs edilərək zindana salındı. O, Nazim Hikmətlə bir ilə yaxın həbsdə yatdı. Nazim Hikmətin təsiri ilə şeirlər yazdı. "Xoş gəldin Halil İbrahim" və "Xoşbəxt olarkən" adlı şeir kitabları ilə tanındı. O, Mövlana, Brext və İlyada tərcümələri ilə ədəbi mühitdə böyük diqqət çəkdi.
Onun "İnsan" şeiri insanın inamını, səhvini çox gözəl izah edir:
İnsan kuş kanadında gelen yazı.
İnsan arı su, insan ak süt.
İnsan yemyeşil uzanan bahçe.
İnsan kum, insan çakıl taşı.
İnsan yiğit, insan dost, insan sevdalı.
İnsan kancık, insan ödlek, insan hergele.
İnsan kocaman, dağ gibi.
İnsan parmak kadar, küçücük.
İnsan alın teri, insan lokma, insan kan.
İnsan solucan, insan sülük.
çap et