Onda hələ bu sözlərin özləri yox idi. Nə "internet" vardı, nə "google" işləyirdi, nə "Wikipedia" açıq idi. Başqa dünyada yaşayırdıq və hər kəsin nəinki indiki sayaq cibində, heç çoxlarının mənzilində telefon yox idi. Dünya hələ indikindən xeyli böyük idi və bizim günlərdəki kimi Kürreyi-ərz sənin otağına, bilgisayarına, ovcundakı smartfonuna sığacaq qədər yığcam deyildi.
Ancaq o vaxtlar da - mən görəni, artıq 1970-ci illərdə Əkrəm ustad özü bir internet, ayrıca bir "google", mükəmməl bir "Wikipedia" idi. 10 minə yaxın şəxsiyyəti - son 1300 ildən artıq müddətdə yaşayıb-yaratmış fars, ərəb, ümumtürk və Azərbaycan şairini əhatə edən "Əkrəm ensiklopediyası"nda o qələm sahibləri ilə bağlı ən zəruri bilgilər və mənbələr əksini tapmışdı. Elə şair vardı ki, ona bir-iki vərəqçə həsr edilmişdi, eləsi də vardı ki, vərəqlərin sayı onlarla idi. Çətinə düşən kimi zəng vururdum, dərhal masasının üstündəki qutulardan lazımi adı tapırdı, bir-bir mənbələri sadalayırdı, şeirlərindən köçürdüyü seçmə parçaları oxuyurdu. İllər boyunca gecə-gündüz çalışmağın hesabına yaranmış həmin "Əkrəm Ensiklopediyası" özünə də dayaq idi, ondan kömək umanlarçün də göydəndüşmə bir sərvətdi.
Əkrəm ustadın həmin kartotekasında şair dostu Əlirzaya həsr edilmiş vərəqlər də var. Digər şairlərlə olan sayaq, burada da keçmiş təzkirələrə uyğun biçimdə əvvəlcə tərcümeyi-hal bilgiləri gəlir, ardınca Əlirza haqqında yazılardan kəsiklər və sonra da Əkrəmə qədərki təzkirələrdə olmayan vacib hissə - bütün mühüm və mümkün mənbələr haqda qeydlər.
Bütövlükdə sovet siyasi irticalarına İTTİHAMNAMƏ kimi qəbul ediləsi "Bolşeviknamə"sində, "Leninnamə"sində, "Cəlladnamə"sində stalinizmə və birbaşa Stalinin özünə minlərlə qəzəbli misralar ünvanlamış Əkrəm Cəfər şair Əlirzaya ayırdığı vərəqlərə onun vaxtilə Stalinə həsr etmiş olduğu poemadan da parçaları köçürüb. Əlirzanın "Stalin" poeması 1939-cu ildə "Revolyusiya və kultura"nın birləşmiş 1-2-ci - yanvar-fevral saylarında çıxmışdı. Poema Əlirzanın Müşfiqvari deyiş tərzinə uyğun zərif misralarla başlayır və mətləb üstünə gələnəcən xeyli belə davam edir:
İncə könül, incə davran, inci düz,
Şair qəlbi sapdan incə gərəkdir.
Qiymət almaz eldən küsən inci söz,
Söz ellərin ürəyincə gərəkdir.
Sən ki ellər bağçasının barısan,
Məqam çatmış, el işinə yarı sən!
Neyləmək! O vaxt hamı yazırdı və bir çoxları yalnız Stalini mədh etmək naminə deyil, elə ümumittifaq miqyaslı hipnozun təsiri altında inanaraq ürəkdən yazırdı. Bəlkə elə Əlirza da müəyyən vaxtacan həmin inananlardanmış?!
Dinlə, əziz ata, ulu Stalin!
Xoşbaxt bir dövranın yolu, Stalin!
Eşqinlə əlinə qələm götürmüş
Dünənin qəm yüklü oğlu, Stalin!
Sayəndə açılan bir qonçayam ki,
Dəyməz yarpağıma dolu, Stalin!
Haqqı itirməyən səndən yazanda
Titrəməz qələmi, qolu, Stalin!
İndi hər söz dolu könül sənindir,
Hər bağça sənindir, hər gül sənindir!
Və düz bircə il sonra bu yeni açılmış qönçənin yarpaqlarını ilk sərt yağmurun necə döyməsi haqda "Kommunist" qəzetində çıxmış bir xəbər də qalır. Yox, bu, hələ dolu deyil, şiddətli yağmurdur, məhvedici dolu sonra səpəcək. Hələ bu, taleyin üstündən çalın-çarpaz qara xətt çəkən siyasi dustaqlıq da deyil - bir dost məclisində yeyib-içərkən heç nədən zibilə düşmələri, adicə söz çəpləşməsindən törəyən dalaşmada adama 1 il iş aldıqları, haqqında Faruqun da gündəliklərində bəhs etdiyi həmin məlum hadisə barədə rəsmi məlumatdır. "Xuliqanlıq" sərlövhəli məqalədə deyilir: "Sentyabrın 27-də "İnturist" restoranında yemək yeyərkən şuluqluq salmış və dalaşmış iki "şair" - Əfəndiyev Abdulla Faruq Musa oğlu və Abdullayev Əlirza Cəfər oğlu, habelə 7-ci məktəbin müəllimi, AMİ-nin son kurs studenti Ağamalıyev Qulu Ağabala oğlu bu günlərdə xalq məhkəməsinin növbətçi kamerasında mühakimə edilmişdir. Müttəhimlərin dindirilməsi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Əfəndiyev və Abdullayev "İnturist" restoranında bir neçə tanış ilə oturub içki içərkən müəllim Ağamalıyev restorana daxil olur və tanışları onu da stola çağırırlar. Stolda oturanlardan Ağayev adlı birisi Ağamalıyevin sağlığına tost söylədikdə Abdullayev etiraz edir və bundan mübahisə başlanır, sonra qızışıb dalaşmağa çevrilir. Nəticədə onların hamısı milis şöbəsinə aparılır. Abdullayev və Əfəndiyev yolda da Ağamalıyevi hədələməkdə davam edirlər".
Xəbərdə bu da göstərilir ki, araşdırmadan sonra Abdulla Faruqa 1 il azadlıqdan məhrum etməklə yanaşı, cəzasını çəkdikdən sonra 5 il SSRİ-nin böyük şəhərlərində yaşamaq da qadağan edilir. Əlirzayasa hələlik yalnız 1 il həbs cəzası müəyyən etməklə kifayətlənirlər.
İndi üstündən bir belə vaxt ötərkən həm 1940-cı ilin sentyabrında cərəyan etmiş hadisələri, həm Faruqun həbsdən sonra gündəliklərində yazdıqlarını təhlil etdikcə anlayıram ki, bütün bu dava-şava təsadüfən baş verməyibmiş, irəlicədən planlaşdırılan tələ imiş. Kənardan gələnlər münaqişəni yaradır, tutulmalı olan iki nəfər tutulur və dava edənlərdən olan Ağamalıyev isə məhkəmədə suçsuz sayılaraq evinə buraxılır. Klassik nümunədir - hay-küylü kütləvi həbslərdə digərlərinə ağır maddələr müəyyənləşdirilsə də, kimin, ya kimlərinsə sərbəst buraxılması, ya xalaxətrin qalmasın yüngülvari cəza ilə can qurtarması, az sonra da amnistiyaya-filana düşərək azadlığa çıxmasına o qədər rast gəlinib ki!
1940-cı ilin 9 oktyabrında "Kommunist"idə belə yazı çıxmışdısa, deməli, bunun yazıçı dairələrində də nəsə müzakirələri olmalı idi.
Axtarınca tapılır da və sentyabrın 29-da Yazıçılar İttifaqında aparılmış müzakirələrlə bağlı hətta qısaca yazıda belə hiss olunur ki, bu məsələdə kənardan əl varmış və tələm-tələsik mötəbər tərkibdə toplaşaraq belə bir yığıncağı keçirmək də yuxarıdan tapşırıqmış.
Hadisə zahirən sırf məişət zəminində baş vermişdi - cavanlar yeyib-içiblər, dalaşıblar. Dünyanın hər yerində bütün dövrlərdə gənclər arasında belə sərgüzəştlər olub və olur, kimsənin də ağlına gəlməz ki, buna zorla siyasi don geydirsin. Tutalım, lap qatı xuliqanlıqdır, 1 il də həbs verildi, bəs onda nəyə görə Abdulla Faruqa cəzasını çəkəndən sonra da 5 il müddətinə SSRİ-nin böyük şəhərlərində yaşamaq yasaq edilməli idi ki? Nədən "Ədəbiyyat qəzeti"nin redaksiya məqaləsi də bu sırf məişət hadisəsi iştirakçılarının əməlini məhkəmənin çıxardığı qərardan da irəli gedərək yalnız adi xuliqanlıq deyil, antisovetizm kimi qiymətləndirməli idi?
Bu niyələrin doğru cavabının izinə bizi elə "Ədəbiyyat qəzeti"nin 1940-cı il 4 oktyabr sayındakı "Yazıçıların kommunist əxlaqı" adlı baş məqalə yönəldir. Həmin yazının əvvəlində "antisovet ideyaların təsiri altına düşmüş" Avdeyenko, "Metel" kimi "zərərli və böhtançı pyesin" müəllifi Leonov, "Evciyəz" kimi "ideoloji cəhətdən zərərli olan əsərin" müəllifi Katayev, yenə elə həmin cür "zərərli" hesab edilən "Qorxulu əlaqələr" pyesinin yazarı Zoşşenko və "Mən tək olduğum zaman" əsərinin müəllifi Kazakovun haqlı olaraq son günlərdə Moskva mətbuatında tənqid hədəfinə götürülməsindən, bu yazıçıların ziyanlı əsərləri ilə "gənc nəslin kommunizm ruhunda tərbiyəsinə mane olmasından" söz açılır. "Literaturnaya qazeta"dan gətirilən bir sitatsa küləklərin hansı səmtə əsdiyini lap dəqiq nişan verir:
"Sovet sənətkarı ona görə sovet sənətkarıdır ki, o, kommunizmə rəğbət bəsləyir, o, kommunizm adamlarının və onların gördüyü işin tərəfində durur".
Söz yox, bu düstur "Literaturnaya qazeta"ya Kremlin ideoloji sahəyə baxan məmurlarından gəlirdi və "Ədəbiyyat qəzeti" də buna öz əlavəsini etmişdi - "Sovet yazıçısı bir də ona görə xoşbəxtdir ki, böyük Stalinlə bir vətəndə, bir əsrdə yaşayır". Məntiq aydındır - yolundan sapmış sayılan ədiblər sovet yazıçısı adlana bilməz, çünki onlar kommunizmin tərəfində deyillər və bunun da "qanunauyğun" nəticəsi odur ki, onlar ellər atası Stalinlə bir Vətəndə, bir əsrdə yaşamağa layiq deyillər.
Əkrəm müəllim söyləyirdi ki, 1937-1938-ci illərdə coşan repressiyalar sanki 1939-1940-da artıq soyumuşdu, daha həbslər də yox idi və o məşum 2 ildəkinə nisbətən, elə bil ki, dillər də bir az açılmış, sərbəstlik artmışdı, amma sonralar biz sürgündə olanda təcrübəli məhbuslar söyləyirdilər ki, Kremldə belə fikir varmış ki, 37-38-dəkindən də betərini 1941-1942-də törətsinlər. Ancaq müharibə başlanır və bu qara niyyət təxirə düşür. Həmin məkrli niyyətin tamam aradan getməyib sadəcə bir qədər sonraya saxlanılmasının sübutu 1947-1948-ci illərdə Azərbaycanda da, Sovet İttifaqının müxtəlif guşələrində də ard-arda siyasi tuthatutların cərəyan etməsidir.
Stalindən sonrakı dönəmin çılğın sovet lideri, yaddaşlarda daha çox şəxsiyyətə pərəstiş əleyhinə mübarizəsi və qarğıdalıpərəstliyi ilə qalmış Nikita Xruşşov devrildikdən sonra yazdığı və 1968-ci ildə ilk dəfə xaricdə nəşr edilmiş "Xatirələr"ində təsdiqləyirdi (əslində həmin xatirələri Xruşşov yazmamış, maqnitofona söyləmişdi. Oğlu Sergey bu lentləri tanış bir makinaçıya verirmiş ki, dinləyib yazıya köçürsün. Ardınca da həmin yazıları tanışı, Moskvada İngiltərənin az tanınmış "İvninq nyus" qəzetinin müxbiri olan Viktor Luiyə ötürür, o da səfirliyin xətti ilə diplomatik poçtla əlyazmanı Londona çatdırır, həmin il də kitab nəşr edilir. Sovet rəhbərliyi nəşrdən xəbər tutunca Xruşşovu Kremlə gətizdirərək mətbuatda təkzib verməsini, bu kitabın onun adından uydurulmuş saxtakarlıq olduğunu elan etməsini təkidlə istəsələr də, o, razılaşmamış, nəticədə də bir-birinin ardınca iki infarkt qazanmışdı) ki, Sovet İttifaqında sərbəst düşüncəyə birdəfəlik nöqtə qoyacaq daha dəhşətli və amansız, həm də indiyədək olanlardan daha əhatəli bir repressiyanı Kreml 1953-54-cü illərdə törətməyi qət edibmiş. Lakin Stalinin ölümü, ardınca Beriyanın aradan götürülməsi ilə bu dəfə də vəziyyət dəyişir, iqtidarın əvəzlənməsi ilə büsbütün fərqli idarəçilik kursu götürülür.
Bütün bu mülahizələrin gerçək əsaslara söykəndiyini artıq 1940-cı ilin ikinci, 1941-ci ilin birinci yarısında müşahidə edilənlər əyani olaraq göstərməkdədir və örnəklərindən biri kimi elə indi yaxın məsafədən izlədiyimiz başvermişlər də pıçıldayır ki, total siyasi repressiyaların yeni dalğalarının planlaşdırılması haqda söylənənlər sadəcə fərziyyələr deyil, elə həqiqətmiş.
Azərbaycan ziyalılığına qarşı yetişdirilməkdə olan fəlakətin, yaxınlaşan səmumun bəd nəfəsi "Ədəbiyyat qəzeti"nin həmin redaksiya məqaləsində də açıqca sezilməkdədir. Azacıq sonra həmin yazıda Faruqla Əlirzanın üstünə gəlinəcək, hələliksə nişangaha alınmış daha geniş panorama işarə vurulur. Tənqidçilər tənqid edilir ki, niyə inadla susurlar, nə üçün onlar özlərini ayıq-sayıq çekistlər kimi aparmır, yazıçıları, şairləri ifşa etmirlər. Məmməd Arif, Mikayıl Rəfili, Hidayət Əfəndiyev, Əkbər Ağazadə, Məmməd Cəfər Cəfərov, Mübariz Əlizadə, Həmid Araslının adları çəkilir, onların elmi fəaliyyətinə kölgə salınaraq təkəbbürlə nəticə çıxarılır ki, onların "bu son zamanlara qədər nə ilə, hansı akademik böyük işlərlə məşğul olduqlarını bilmirik". Və nəyi bildiklərini də yazırlar - bu isə sadəcə qınaq yox, siyasi fəaliyyətsizlikdə günahlandırmadır: "Biabırçılıqların, zərərli əsərlərin tapılıb ədəbiyyatımızdan bayıra atılması işində onların bizə heç bir köməklikləri yoxdur". Həmin adları sadalanan cavan tənqidçi və ədəbiyyatşünaslarınsa xəfiyyə nəzərləri ilə baxan xəbis gözlərə görünməyən (ya qəsdən göz yumduqları) çoxlu və son dərəcə mühüm milli əhəmiyyətli işləri vardı, ən azı onların hər birinin Nizami Gəncəvinin yaxınlaşan 800 illiyi ilə əlaqədar bu gün belə dəyərini hifz edən qəzet və jurnallarda dərc edilmiş, ayrıca kitablar kimi buraxılmış araşdırmaları və tərcümələri ortada idi. Əlbəttə, görmək istəməyəndə göydə günəşi də danmaq olur, qırmızı-qırmızı ağa "qara" demək də. Zəmanə o cür idi!
Nəhayət, "Ədəbiyyat qəzeti"ndəki baş və boş məqalə yetişirdi əsas mətləbə - bu anda hədəfdə dayanan Faruq və Əlirzanın üstünə gəlirdi. Onlar haqqında burada yazılanlar, əgər vaxt başqa cür cərəyan etsəydi, müharibə aranı qatmasaydı, yəqin, çox keçmədən elə 37-dəki kimi qəzetin hər sayında və hər səhifəsində görünəcəkdi, dəli sel kimi ağına-bozuna baxmadan hər qarşısına çıxan ziyalını cənginə alan bulanıq axına çevriləcəkdi: "Sosializm quruculuğu uğrundakı mübarizədən çəkinib uzaqda durduqlarından, yaramaz adamlarla, qumarbazlarla, əyyaşlarla oturub-durduqlarından, həyatlarında, məişətlərində pozğunluğa, əyyaşlığa, hətta xuliqanlığa qədər alçalmış Əfəndiyev Abdulla Faruğun və Abdullayev Əlirzanın "yaradıcılıqları" quru sxematizm, formalizm, eşq, məhəbbət, sevgi motivləri altında erotik hisslər, çox zaman ikimənalı və zərərli fikirlər ifadə etmək cəhətdən çox xarakterikdir. Belə yaramaz və zərərli əsərlərin ifşa edilməsində əcəba tənqidçilərimiz nə iş görmüşlər?"
Tənqidçilərə yol göstərilir - baxın görün onların sözlərinin altında hansı örtülü mənalar gizlədilib, eşələyin, tapın, düşmənləri üzə çıxarın! Bu yanaşma tərzi də "Ədəbiyyat qəzeti"lik deyil, yuxarıdan gəlmədir - Mərkəzi Komitədən, NKVD-dən, onlara da lap Mərkəzdən - Moskvadan.
İndi sözüm Əlirzayla bağlı olduğundan Faruqun yazdıqlarını bircə-bircə sadalayıb təhlil etmirəm. Zavallı Əlirza, görən, daha nələrdən yazmalı idi ki, onun sovet gerçəkliyinə, sosialist həyatının uğurlarına qəlbən şərik olduğu hiss ediləydi və yazıq tənqidçilər də Əlirzanın əsərlərini oxuduqca onu nə təhər sosializm quruculuğundan kənara dayanmış sayaydılar ki, yazdıqlarının əksəri elə məhz şura hökumətinin bir qələm adamından umduqları idi. Stalin deyirsən, onun haqqında poema yazıb ("Revolyusiya və kultura", 1939, № 1-2),d ha əvvəl çıxmış "Günəş" adlı başqa bir şeirindəsə ("Revolyusiya və kultura", 1938, № 4-5) Rəhbəri lap günəşdən də əzəmətli təsvir edib:
Dünyanın gözüsən, bu, yalan deyil,
Fəqət Stalinin qarşısında, bil,
Qüvvətin əskikdir, ziyan sönükdür!
"Həqiqət aynası" adlı ayrıca poema yazmışdı, bir hissəsini "Revolyusiya və kultura"da da çap etdirmişdi (1939, №5), sovetlər yurdunu öyürdü:
Aləm xar gəlməsin gözünə, dünya,
SSRİ - buradır gözün, a dünya, -
dünya proletariatının nicat yerinin məhz bura olduğunu car çəkirdi:
Sinəm ki boş qalan qəfəs deyildir,
Könül, səndən gələn boş səs deyildir.
Dillərdə səslənən "İnternasional",
Nərədir, bu, quru nəfəs deyildir.
...Dünya işçisinin ana məskəni,
Sovetlər ölkəsi tək bəs deyildir!
Hansı insafla iddia etmək olar ki, əli (və qələmi) daim ictimai-siyasi həyatın nəbzində olan bu cavan şair guya mühitə laqeydmiş, işi-peşəsi elə sevdalı şeirlər qoşmaqdan ibarətmiş?!
Beynəlxalq gənclər günü yaxınlaşırdı, bu münasibətlə Əlirza 1939-cu ilin may-iyun aylarında "Çin qızı" adlı poema yazmışdı və evində, masasının gözündə də saxlamamışdı ki, deyələr xəbərimiz yoxdur, əsəri bitirincə o çağın aparıcı ədəbi dərgisi "Revolyusiya və kultura"ya təqdim etmişdi, jurnal da əsəri ləngitmədən 7-ci - iyul sayındaca buraxmışdı.
"Taxıl biçini" deyirsən, yazıb (aprel, 1937), "Xalçaçılar nəğməsi" istəyirsən, buyur (may, 1940), dünya inqilabı ilə həmrəylikdən bəhs edən əsər istəyirsiniz, o da var - "Qərb yanır" adlı uzun şeir, "Alovlar içində" adlı mənzum pyes yazıb. "Bəxtəvərlik təranəsi" yazıb, sovet həyatını tərənnüm edib və bu misraların altında hansısa ikibaşlı eyhamı, əks mənanı ən qüvvətli mikroskopla baxası olsa belə tənqidçi haradan tapsın?
Üzü tutqun aynadı, silindi baxtım,
Qəlbi ağır dövranı dalda buraxdım.
Mən bəxtəvər günlərin barıyam indi,
Toyların, düyünlərin yarıyam indi.
Qolum bağlı deyildir, azadam indi,
Qalmamış nə möhnətim, nə qadam indi.
O ki qaldı sevgi şeirlərinə, necə yazmayaydı axı! İyirmi yaşlarında könlü hərarətli, qanı qaynayan bir gənc sevməyə, məhəbbətini misralara döndərməyə bilərdimi? Özünüz düşünün - məhəbbətdən yazdığı şeirlərə qara eynəklərlə baxılaraq şəhvət damğası vurulan, ikrahla qaba fizioloji ehtiyacların ifadəsi adlandırılan Əlirza misralarındakı səmimiyyətə, duruluğa, nazikliyə ağlı başında olan şübhəmi edər?
Sevgi! Bu, ilk açan qönçə bir gülün
Nazlı yarpağıyla öpüşən külək.
Həyatı anlayan sevdalı könlün,
Ruhunu oxşayan əziz bir dilək.
Könül dedikləri qanadlı bir quş,
Qonduğu yerləri qanandan öyrən.
Zərin qiymətini zərgərdən soruş,
Eşqi eşq oduna yanandan öyrən.
Əlirza gününə elə sıx bağlı idi, ictimai həyatla elə həmahəng nəfəs alırdı ki, hətta saf duyğularını əks etdirdiyi bu balaca şeirə də içərisinin diktəsi ilə ictimai çalar gətirir:
Könlümün duyduğu ilk məhəbbəti,
Dinləyin, dostlarım, söyləsindilim:
"Sevdiyim Vətəndir, anam, sevgilim!"
Bu, gənc şairin qabiliyyəti və təmiz ürəyi, o da xəfiyyəçi sovet məfkurəsinin hətta belə məsum misralarda da ehtiras, erotika görən irinli qəlbi, ən pakı da ləkələmək ləyaqətsizliyi!
"Ədəbiyyat qəzeti"nin ilk səhifəsindəcə "Literaturnaya qazeta"dan tərcümə edilərək yerləşdirilmiş və Sovet Yazıçıları İttifaqının plenumunda nasir Aleksandr Avdeyenkonun (1908-1996) əsərlərində antisovet ideyalar yürütdüyünə görə İttifaqdan çıxarılmasına həsr edilmiş (bu istedadlı insan ədəbiyyata Donbasın kömür şaxtalarından gəlmişdi, tezliklə ədəbi aləmdə şöhrətlənmişdi, deputat seçilmişdi, bir nömrəli sovet qəzeti "Pravda"nın xüsusi müxbiri olmuşdu və 1940-cı ildə onun ssenarisi əsasında çəkilmiş "Həyatın qanunu" filmi ekranlara çıxanda nəhs günləri başlanmış, onu Stalin özü kəskin tənqidə məruz qoyandan az sonra partiyadan da, Yazıçılar İttifaqından da, işdən də qovularaq yenidən daş kömür mədənlərində işləməyə qayıtmış, müharibə başlanınca da cəbhəyə getmişdi, döyüşlərdə qəhrəmanlıqlar göstərmiş, elə dava illərində də təzədən böyük ədəbiyyata dönmüş, bəraət almışdı) "Yazıçılar İttifaqının ən mühüm vəzifələri" adlı məqalə əslində bütün qələm adamlarına xəbərdarlıq kimi idi. O illərin mətbuatı qaldırılsa, şəksiz, bu da üzə çıxacaq ki, həmin məqalə elə 1940-cı ilin oktyabr günlərindəcə həm özbək, həm erməni, həm qazax, həm gürcü və digər milli dillərdə başqa müttəfiq respublikalarda da çap edilib.
"Ədəbiyyat qəzeti"nin həmin sayındakı altına şəstlə "Oxucu" imzası qoyulmuş "İdeoloji çürüklük və xaltura əleyhinə" məqalə şair Əlirzanı belə lənətləyirdi: "O, osmanlı ədəbiyyatının epiqonçuluğunun çürük tör-töküntülərini, burjua əxlaqını və sevgisini, salon, bulvar məhəbbətini tərənnüm etməyə qapılmışdır.
Əlirzanın şeirləri pessimist və bu gün mübariz gəncliyin tərbiyəsi üçün zərərli olan misralarla doludur. Onun yaradıcılığına xəstə romantika, Don-Juanlıq xasdır, o, uxajorluğa və əyyaşlığa qədər alçalır. Beləliklə də, böyük sosializm quruluşu cəbhəsindən uzaqda, varlı həyat keçirən şən və xoşbəxt xalqımızdan, gənclərimizdən kənarda, darbir çərçivədə qalır". Diqqət edilsin - 1937-38-ci illərə, siyasi repressiyaların tüğyanı çağlarına aid belə söyüşcül, alçaldıcı, latayır deyiş tərzi mətbuata təzədən qayıdır.
Məqalə baltanı dibdən vurur, Faruğun, Əlirzanın haçansa islah oluna biləcəklərinə ümid də bəsləmir, daha artıq - yazı digər bu qəbil "yaramazların" da şikarına çıxılmasına dəvət edir, loyal tənqidçilərə fəal olmağı buyurur: "Sovet yazıçıları ailəsinə zərər vuran Əlirza və Faruq kimi ideyaca iflas etmiş, pozğun əxlaqlı, əyyaş və tərbiyəsi çətin başa gələn düzəlməz adamlar lazım deyildir. Belə "yazıçılar" sıralarımızda, yəqin ki, yenə də vardır. Tənqidçilərimiz böyük "akademik" işlərlə məşğul olub, xalturaya və ideyaca pozğun əsərlərin ortalığa çıxmasına göz yumurlar".
Bu məqalələrin dərcindən daha əvvəlsə, elə hadisə baş verəndən ikicə gün sonra - sentyabrın 29-da Yazıçılar İttifaqının təcili iclası çağırılmışdı, "Yazıçıların siyasi tərbiyə işləri" ilə bağlı müzakirələr keçirilmişdi, Süleyman Rəhimov, Məmməd Səid Ordubadi, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif, Zeynal Xəlil, Mixail Kamski, Osman Sarıvəlli, Mehdi Hüseyn çıxış etmişdilər və hamısı da yazıçılar arasında siyasi tərbiyə işlərinin qənaətbəxş olmadığnı, bir sıra İttifaq üzvlərinin heç bir yerdə işləmədiyini, illərlə ortaya çıxarılası əsər yazmadıqları halda günlərini eyş-işrət məclislərində keçirmələrini vurğulamışdılar, Faruqla, Əlirzanı da həmin iclasdaca Yazıçılar İttifaqı üzvlüyündən kənarlaşdırmışdılar.
...Ancaq Əlirzanın qələmi türmədə də işləyirmiş, məhbəsdən bir yığın təzə şeiri ilə qayıdıbmış, elə 1940-cı il dekabrın 22-də yazdığı bu "Nəğmə" də o sıradandır:
Dustaq olmasaydım, bu səhər yenə
Doyunca oxşardım ipək telini.
Min sevgi dastanı oxuyub sənə
Qarşılardım sabahı,
Ey gözəllik İlahı!
Amma Allahın möcüzəsiylə o biri dustaqlığından - gedər-gəlməzdən də bir şeirinin quş kimi uçaraq Vətənə çatması, salamat qalması bir yazıymış...
...Həbsdən qayıdandan bir müddət sonra Əkrəm Cəfər Əlirzanın bacısı ilə görüşüb başına gələnlərdən, Əlirza ilə sürgün yolunda görüşündən danışıbmış. Əkrəmlə qürbətdəki son görüşündə Əlirza ona təzyiq göstərməkçün bacısının da istintaqa çağırıldığını, çox incidildiyini söyləyibmiş. Əkrəmin gənclik illərindəki ən yaxın dostu Müşfiq olmuşdu, eyni əzabı, həm də daha ağırını onun həyat yoldaşı Dilbərə qarşı da etmişdilər - zindanda havalanmışdı, meşin gödəkçəlilər Müşfiqin bacısı Böyükxanımın ardınca gələndə isə bu mərd qadın kəsə yolu seçmişdi - üstünə nöyüt tökərək özünü yandırmışdı. Şair dostum, bu nəsillə yaxın qohumluq əlaqələri olan Ağasəfanın deməsincə, çətin həyat sınaqlarının bərkdən-boşdan keçirərək mətinləşdirdiyi Fatma xanım müdrik qadınmış, el-oba arasında hörməti böyükmüş və yaşadığı Dağlı məhəlləsində əksəriyyət heç onu öz adı ilə çağırmazmış, hamılıqla ona sayğıyla "Ana" deyə müraciət edərmişlər. Bunu isə Ağasəfaya Fatma xanım özü danışıbmış ki, NKVD-yə dindirilməyə çağırılanda qardaşının səsini eşidir (Məhbuslara əzazil təzyiqlərin, lazım olan ifadəni imzalatdırmağın qansız üsullarından biri də onları namusla imtahana çəkməkmiş. Kiminin anasını, kiminin həyat yoldaşını, kiminin də qızını dindirmələrə gətirirlərmiş və başqa yüz cür işgəncəyə tablaşaraq dediyini deyən, ləyaqətliliyinə inandıqları insanlar əleyhinə qondarma protokollarda yazılanları təsdiqləməyən, müstəntiqlərə gərək olan özünə böhtanlara qol çəkməkdən qəti imtina edən bir çoxlarını bu yolla ram edib sındırırmışlar. Ona görə də o əzazil illərin hansısa sənədlərində kimlərisə kimlərinsə haqqında hansısa iftiralı yazıları imzaladıqlarına görə bugünkü ağılla ittiham etmək istəyəndə bir qədər səbirli olun, həmin idbar əyyamların belə qandonduran səhnələrini də göz önünə gətirin, iraq-iraq, özünü bir anlıq o vəziyyətdə təsəvvür edin - lap polad olsanız belə, bu cür qəddar imtahan qarşısında hər qarşınıza qoyulan sənədi imzalamazdınızmı? İmzalardınız, elə mən də imzalardım).
Fatma xanımla dindirməni başlayırmış, elə də ediblərmiş qonşu otaqdakı Əlirza bunu gözucu da olsa görürmüş, verilən sualları da, bacısının cavablarını da aydınca eşidirmiş.
Və ömrünün axırınadək qardaşının yoxluğuna inanmayan, onun qayıdıb gələcəyinə ümid bəsləyən (necə inanaydı ki, 26 yaşlı buz baltası kimi qardaşı bir anın içində həlak da edilə bilər?!) Fatma xanım sarsıntısını son nəfəsinədək yaşamaqda davam etdiyi o anlar barədə Ağasəfaya danışıbmış. Deyir, arxadan Əlirzanın səsini eşitdim, dağlı dilində "Nə soruşsalar, təsdiq elə" deyirdi. Artıq Əlirza özü NKVD zirzəmisində gördüyünü görmüşdü və anlayırmış ki, bu insan qəssablarını təmin eləməyən cavablarına görə bacısına işgəncə də verə bilərlər, ona görə də artıq o mərhələlərin hamısını keçmiş adam kimi məsləhət bilirmiş ki, müqavimət göstərmə, hansı cavabı istəyirlərsə, ver. Ağasəfa bunu da xəbər verir ki, qohum-əqrəba o vaxt Fatmaya NKVD-nin təzyiqlərini görüncə, ardıcıl aparıb-gətirmələrin, dindirmələrin onu necə üzdüyünə şahid olunca düşünürlər ki, eyni aqibət digər qızı - simaca da göyçək olan, amma Fatmaya nisbətən təbiətcə daha zərif Gülbacını da gözləyir. Ona görə Gülbacını qaçırdırlar, gözdən-nəzərdən uzaq olsun deyə Bakıdan, yaşadığı Papereçnaya - İkinci Köndələn küçəsindən (indiki Gəray Əsədov küçəsi. Oçağlar elə bura da Bakının ucqarı sayılırmış) Xızıya - Ağasəfagilin Qarabulaqdakı evinə aparırlar.
Fatma xanımdan qalan bir xatirə də var. Deyir, guya Əlirzanın qaçıb aradan çıxmaq imkanı da varmış. Arada bir gecəliyə evə də buraxılıbmış. Ona bu imtiyazı yaradan NKVD işçisi, Fatma xanımın söyləməsinə görə, keçmiş Sovetski məhəlləsində, hamamın yanında yaşayırmış. Təbii ki, bu yaxşılığı da boşuna etməyibmiş. Evdə nə qır-qızıl var - Fatma xanım dəqiqləşdirirmiş də - bir dəm çaydanı dolusu -hamısını aparıb veriblərmiş. Ancaq ürəyi sızıldaya-sızıldaya, hər dəfə kövrələrək zavallı Fatma xanım bunu da söyləyirmiş ki, yazıq qardaşımın vurub biləngini sındırıblarmış; orada, NKVD zirzəmisində necə qısma-boğmaya salındığını, nə təhər döyülməsini danışmaq istəmirmiş, bu barədə xəbər alanda susurmuş, ya mövzunu dəyişirmiş, ancaq sınan biləngi göz qabağında olduğundan daha bunu gizlətmək mümkün deyildi, elə bu da işgəncələrin hansı şiddətlə getdiyinin əyani göstəricisi idi. Rüşvət verdiyi həmin adam anladıbmış ki, qadın paltarında aradan çıxarılmasına, elə evə buraxıldığı şərtlərlə qaçıb respublikadan çıxmasına da şərait yaradılmasını boyun olur, üstəlik, sərhədi aşması, İrana keçməsi də mümkünmüş, amma bacıları Fatmanı, Gülbacını fikirləşir, qohumları göz önündə tutur, baxır ki, sonra onlara olmazın zülm edəcəklər, ona görə də "nə olur-olsun" deyib taleyi ilə barışır.
(Ağasəfa mənə Gülbacının onların evinə sığınması əhvalatını söyləyəndə, açığı, o qədər də ağlıma batmamışdı ki, çox da başqa kəndə, lap ayrı şəhərə apar, lap tayanın içində gizlət, nə mənası - nə illah eləsən də, dovşanı araba ilə tutan şura hökumətinin əlində axtardığını tapmaq nə idi ki! Ancaq görəndə ki Əlirzanın indi Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin arxivində saxlanan cinayət işində ailə üzvləri sırasında artıq vəfat etmiş ata-anasından başqa bircə Fatmanın adı göstərilib, Gülbacınınsa izi-sorağı yoxdur, barmağımı dişlədim ki, görünür, Əlirzanın o vaxt o idarədə həqiqətən dil tapdığı bir nəfər varmış ki, elə onun vasitəsilə şəxsi işində bu korrektəyə də nail olubmuş).
...Əlirzagilin ailəsi inanclı adamlarmış. Babaları Molla Məhəmməd Şərif məşhur din xadimiymiş, elə Fatma da dindarmış, ailə ənənəsinə uyğun olaraq "Quran"ı oxuyub başa vurubmuş, şəriətin əsaslarını yaxşı bilirmiş, elə ailə, nəsil tərbiyəsinin təsiri ilə Əlirza da uşaqlığından farscanı, ərəbcəni öyrənmişdi, din məsələlərindən yaxşı baş çıxarırdı. Ancaq onun səmti ədəbiyyat sarı idi və aldığı həmin bilgilər Əlirzaya əski ədəbiyyatımıza daha dərindən nüfuz edə bilməkdə yardımçıya çevrildi. Fatmadan fərqli olaraq, Gülbacı da təhsilini davam etdirdi, Tibb İnstitutunu bitirdi, yaxşı həkim oldu. Beləcə, nəslin dindarlığa olan yönü dəyişməyə başladı. Əlirza yaşasaydı, söz yox, onun örnəyi nəslin neçə gəncini maarif, mədəniyyət sarı yönəldəcəkdi...
1950-ci illərdə "Cəlladnamə" poemasında Əlirza ilə bağlı hissəni işləyərkən Əkrəm müəllim Fatma xanımgilə xəbər yollayır, həmin məktubu təzədən istəyir və "Ana"nın oğlu Məmmədmehdi o şeirli kağızı gətirib verir. Beləcə, şair Əlirzanın son şeirlərindən biri Əkrəm Cəfərin indiyədək işıq üzünə çıxmamış, onillərcə arxivində yatıb qalan poema-epopeyasında yerini tutur. İlk dəfə həmin poemadan parçaları Əkrəm müəllim mənə hələ 1970-ci illərdə, tələbəlik dövrümdə, sadə mənzilindəki öz balaca, amma gözümdə dünyanın ən zəngin kitabxanası, arxivi, muzeyi kimi olan iş otağında oxumuşdu. İndi isə sovet keçmişinin cəngəlliklərindən adlamış insanlarımızın, ən qabarıq şəkildəsə ziyalılarımızın keşməkeşli qismətindən bəhs edən "Bolşeviknamə" də, "Cəlladnamə" də, "Leninnamə" də qarşımdadır və Əlirzayla bağlı parçanı əvvəldən-sona oxumaq imkanındayam.
Əlirzanın şeir və tərcümələri o dövrdə "Gənc işçi"də, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə, "Revolyusiya və kultura"da, "Kommunist"də dərc edilib və mətbuatda gedən yazılarını o, müxtəlif şəkildə imzalayıb: gah sadəcə "Əlirza", gah "A.Əlirza", gah "Əlirza Xızılı", ya da elə açıq ad-soyadıyla "Əlirza Abdullayev" kimi. 1930-cu illərdə - Əlirzanın Sibirdən yolladığı şeir-məktubunun başında isə onun son təxəllüsü dayanır: "Atam oğlu". Əlirzanın atası Cəfərin iki qızı vardı, bir oğlu. "Atam oğlu" deyəndə Əlirza elə özünü nəzərdə tutur. Bu şeir onun tərcümeyi-halının sürgün parçası haqqındadır. Poçtla göndərməmişdi, əlbəəl yollamışdı və məktub da ünvanına uzun aylardan sonra gəlib yetişə bilmişdi. İmzasını bu cür pərdələməklə ayıq Əlirza həm də onu düşünürmüş ki, bu yazı yollar adlayaraq mənzilbaşına tərəf gələrkən istənilən mərhələdə qəfilcə ələ də keçə bilər, hökumət məzmunundan xəbər tutsa, yazanın da, çatdıranın da, alanın da başına müsibətlər gətirər. Ancaq Allah bu son məktubu qorumuşdu, gəlib ünvanına yetişmişdi, illərcə Fatma xanımdan başqa da onu görən olmamışdı.
Sanki tale o məktubu - o şeiri Əlirzanın Əkrəm Cəfərlə növbəti görüşü üçün saxlayırmış. Bu şeir onun 2022-ci ildə Bakıda Ağasəfanın və Əzizə xanım yadigarı Turan İbrahimovun tərtibində buraxılmış "Yadigar yarpaqlar" adlı toplusunda - indiyədək nəşr edilmiş tək kitabında yoxdur (Amma bu bəxtsiz cavanın elə sağlığında da ilk kitabı çıxmaq astanasındaymış. Şeirlərini bir yerə yığdığı "Bəzək" kitabının buraxılacağı ilə bağlı "Azərnəşr"lə bağladığı müqavilə də qalırmış).
Əkrəm Cəfərin bir xeyirxahlığı da bu olsun ki, onun vasitəsilə şair dostunun bir sürgündəki əzablı günlərinə ayna tutan yadigar şeirindən parçalar təzə həyat qazansın, nakam müəllifinin ömrünü bir az da uzatsın.
Bahar ruhuna qəmdir, yay qızdırır dərdini,
Payız ona sitəmdir, qış ən böyük düşməni.
Başındakı iç-içə - tikilmiş üç papaqdır.
Tək çöldə yox, yatdığı - barakda da sazaqdır.
Bu qış dar bir kürkü var -
əski qotur bir dəri,
Geyərkən bu andırı - çılpaq qalır dizləri.
Nimtənəsi, şalvarı - yamaq-yamaq,
rəngbərəng,
Bunlar həm paltarları -
həm ona yorğan-döşək.
Rezindən papuşları - bir tay qara, bir tay ağ,
Nə nömrəsi bilinər, nə taylarında sol-sağ.
Yarım kilo yaş qalac - həyatının dəstəyi,
Kələmli su yavanlıq - tərpənə bilsin təki.
Mumtək saralmış bəniz,
gordan çıxmışa bənzər,
Deyərsən müqəvvadır -külək əssə devrilər.
Qol-qıç birər ələngə, daştək quru taxtadır,
Nəbzini tapmaq çətin, sanki qanı laxtadır.
Barmaqları çöp kimi, əlindəki külüngdür,
Dost görərsə ağlayar, düşmənlərə gülüncdür.
Guya onun sənəti: - Torpaq qazı, daş daşı,
İt canı varmış onda - dözür hər cövrə qarşı.
Qarnı yapışmış belə - içi dolmaz bir çuxur,
Düşsə bir kartof ələ - çeynəyib
çiy-çiy udur.
Loma yetməzkən gücü -
kürək düşməz əlindən,
Şeir gəlməzkən yada -
çörək düşməz dilindən.
Buradakılar ümidlə onun sağ-salamat olmasını, elə birinci həbsindən sonrakı kimi tezliklə evə qayıdacağını diləyirdilərsə, o da orada, tikanlı məftillərin ardında, həyatın öldüyü yerdə ümidini kəsmirdi. Atamoğluna - Əlirzaya həbs düşərgəsində keçirdiyi hərəsi ilə bərabər günlər agah etmişdi ki, sağ qalmağın tək yolunun ümid bəsləmək və dözmək olduğu bu cəhənnəmdə mətləblərə çatmağın da yeganə çarəsi səbirdir:
Atam oğlu bilir ki, səbrin canı ümiddir,
Bu dünyada hər insan ümid ilə ömr edir.
O da ümid edir ki,Bakısından bir qutu
Gələr bir gün, dirildərbu yarımcan tabutu...
O gecənin səhəri it hürüşləriylə açılır. Yorğun, üzgün dustaqları sübh ertədən oyadıb vaqonlara doluşdurmağa başlayırlar. Heç kim hara gedəcəyini bilmir, heç kimin bu yolla bir də geri dönə biləcəyinəümidi belə yoxdur:
Gecəni keçirdik Əlirzayla,
Gözəl şair idi, istedadlı gənc.
Sovet şeirimizdə ikinci Müşfiq,
Beləsi indi də bizdə çox seyrək.
Gecə yuxusuzluq sərxoşluğuyla
Yatmışıq xəbərsiz bir-birimizdən.
Yenə də xəbərsiz nadzorlar, itlər,
Bizi qaldırdılar səhərçox erkən...
Ayırdılar bizi silah gücüylə,
Ayırdılar bizi vidalaşmadan.
Qəlbimizdə qaldı son sözlərimiz,
Ayırdılar bizi qucaqlaşmadan.
Müxtəlif səmtəydi yatablarımız,
Dustaq bilməz onu hara sürürlər.
Stalin yatabı deyərlər buna,
Nadzorlar söyürlər, itlər hürürlər.
Get, günahsız dustaq, get qaranlığa!
Qaranlıqda gedir onun işləri.
Sağında, solunda görünsün yalnız
Nadzorun süngüsü, itin dişləri.
...Getdi şair dostum, getdi Əlirza,
Bir daha görmədim heç yerdə onu.
Sonralar bacısı göstərdi mənə
Onun ürək yaxan bu məktubunu.
Şair Əlirza yolu yalnız o başa gedənlərdən oldu. Ağasəfa xatırlayır ki, qardaşına bacıdan çox ana olmuş Fatma xanım ömrünün axırınadək Əlirzanın yoxluğuna inanmadı və gözlədi.
Nə qədər ki o ümid diri idi, əslində Əlirza da sağ idi. Əlirzanın sənədlərində doğum tarixi göstərilib. Yaxşı axtarsan, həbs düşərgəsindəki vəfat tarixini də tapmaq mümkündür. O arxivlər indiyədək səliqəli qapalılıqla saxlanmaqdadır. Ancaq Əlirzanın ölüm tarixi o tapıla bilən arayışdakı il, ay, gün deyil, 1992-ci il oktyabrın 22-dir - Ananın - istəkli bacısı Fatmanın nəfəsinin son dəfə gedib-gəldiyi an...
...Sabiq Sovet İttifaqının dörd bucağında ömür sürmüş yüz minlərlə ailənin taleyində yaralar qoyaraq ötmüş 1941-1945-ci illər davasının amansız ət maşınından 20 milyondan artıq insanın həyatı keçib, bunun üstünə itkin düşənləri, bir daha Vətənə dönməyənləri də əlavə edəndə 37 milyondan çox edir. İtkilərin miqyasının bu göstəricisi nə qədər dəhşətli olsa da, sovet siyasi repressiyalarında canı alınmışların 21 milyona çatan say göstəricisi bundan qat-qat müdhişdir. Çünki müharibə həyatlara fərq qoymadan qıyıb. Repressiyalardasa qurbanları bircə-bircə, ən yaxşıları seçərək məhv ediblər. Demək, əslində bu milyonlar obiri milyonlardan ikimi, üçmü dəfə çoxdur.
İyirmi bir milyon dustaq həyatı
İyirmi bir milyon roman deməkdir.
İyirmi bir milyon ölü canları
Yazmağa minlərcə Qoqol gərəkdir.
İyirmi bir milyon dustaq dedikdə
İyirmi bir milyon ailədir bu.
İyirmi bir milyon bədbəxt ailə -
İyirmi bir milyon hailədir (faciə -R.H.) bu.
Əkrəm Cəfərin "Cəlladnamə"sində həmin 21 milyon cəfakeş qafiləsindən olan, onun öz ömründən keçmiş, özü kimi siyasi dustaqlıq və məşəqqətli sürgün həyatı yaşamış neçə sirdaşının kədərli taleyi haqqında yazılmaq növbəsini gözləyən romanların müqəddimələri var.
Şair Əlirza onlardan bircəsidir...
11 may 2024
çap et