(Əvvəli ötən sayımızda)
Sovet dövrü bədii ədəbiyyatı, ədəbiyyatşünaslığı və mətbuatının marksist-leninçi prinsiplərə tabe tutulduğunu yaxından izləyən M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi-tənqidi mülahizələri müasir nəzəri axtarışlar üçün dəyərli istinad mənbəyidir. O yazırdı: "Özləri hər iki üzlü taktikaları ilə Rusiyada iqtidara gələn bolşeviklər sonda bütün dünyanı ruslaşdırmağa yönəlmiş olan siyasətlərini, milliyyət məsələsində ortaya atdıqları məşhur düsturla pərdələmək istədilər, Sovetlər Birliyində, mədəniyyətin "Formaca milli, məzmunca Sosialist" olması üzərində israr etdilər.
Sovetlər Birliyinə daxil olub qırx milyonu haqlayan türk ellərində bu düsturun manevrdə nə kimi bir nəticəyə çatdığını biliyoruz. Əvvəl şəkil (forma) ruslaşdırıldı. 1939-cu ildən etibarən Rusiyada-bütün Türk Respublikalarında latın hərfləri ilə yazılmağa başlanmış olan yazılar rus hərfləri ilə yazdırılmağa məcbur edildi. Bununla əlaqədar olaraq türk dillərindəki termin sistemi də İslam və Avropa əsaslarından uzaqlaşdırılaraq rus sisteminə tabe tutuldu.
Şəklin ruslaşdırılmasından sonra məzmuna əl atıldı. Bu məzmun sosialist olacaq kosmopolit bir mahiyyət daşıyacaqdı. "Millət hər cür bəşər, Vətən də yer üzü" təsəvvür olunurdu. Lenin "Rusiyanın mənfəətləri, cahan inqilabının mənfəətlərinə fəda olsun" deyirdi. Bu surətlə, Sovet hakimiyyətinə düşən millətlər Sosialist kosmotolitizmi ilə aldatılırdı. Milliyyətçiliyin-Şovinizm, vətənpərvərliyin də kapitalist bir aldatma olduğu hər tərəfə, hər kəsə təkidlə təlqin olunurdu.
Lakin bütün bunlar Sovet hökumətinin nisbətən zəif olduğu zamanlara məxsus bir hərəkət xəttinin ifadəsi idi. Bolşeviklər mövqelərində yerləşdikcə, bu ifadədə yeni bir ruh meydana çıxır "Sosyalistlik"dən məqsəd "rusluq" olduğu anlaşılırdı ("Şəkilcə də mühtəvaca da ruslaşdırma"). M.Ə.Rəsulzadə II Dünya müharibəsindən sonra senzuralı Sovet mühitində Velikorus (Böyük rus) qürurunun rəsmi sovet siyasətinin əsasında durduğunu qeyd edir, ilk olaraq dünya inqilab ideyasını qəbul etdiyinə görə "rus milləti millətlərin ən şərəflisidir" fikrinin yürüdüldüyünü aydınlaşdırır, "sosialist kosmopolitizmi" pərdəsi arxasında ruslaşdırmanın davam etdiyini nəzərə çatdırırdı. 1937-ci ilin repressiya ağrılarını yaşayan SSRİ xalqlarının taleyi ilə daim maraqlanan M.Ə.Rəsulzadə "rus milləti tarixdə rus məhkumu millətlərin müəllimləri olmuş, onlara mədəniyyət dərsi verən bir böyük qardaş mərtəbəsinə yüksəlmişdir!" () fikrini tənqid hədəfi seçir, "sosialist kosmopolitizmi"ni kapitalist zehniyyəti kimi, tarix faktı kimi qiymətləndirənlərin mövqeyini şərh edir və bunun əvəzinə "sovet patriotizmi"ni önə çəkən ədiblərin" məqsəd və məramını aydınlaşdırırdı. Bu terminin nəzəri mahiyyətini aydınlaşdıran M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-elmi və bədii prosesin forma və məzmun yeniliklərini təhlil edərək yazırdı:
"Rusiya məhkumu millətlərin tarixləri, xüsusilə ədəbiyyat tarixləri indi bu yeni nəzəriyyənin işığı altında təhlil və tənqid olunur. Rus böyük qardaşına bu gün deyil, tarixdə belə sadiq qalmaq Sovetlərdə tətbiq olunan yeni "milli siyasət"in ana tələbini təşkil etməkdədir. "Sovet hökumətinə sədaqəti sübut etmək üçün bu gün kommunist partiyasını və ata Stalini mədh etmək kifayət deyil" bir də böyük qardaşı Rus millətinə ərzi-səmimiyyət etmək zəruridir!".
Son zamanlarda siyasi Sovet mövqeləri, Sovetlər birliyindəki millətlərin vücuda gətirdikləri tarix və mədəniyyət müəssisələrini möhkəm bir nəzarətə tabe tuturlar. İndi sadə yaşanan dövr deyil, yaşanmış dövrlər də təftişə tabedir. Çar istilasına qarşı göstərilən mübarizə və müqavimət hadisələri ilə şəxsiyyətilərini idealizə edən mühərrir şiddətlə lənət və zəifliyə uğrayırlar. Çünki onların əsərlərində böyük rus millətinin bu yerlərə gətirdiyi irəli müəssisələrə qarşı gələn "mürtəcelər" idealizə olunurmuş!
Bu "mürtəcelərin" arasında, məsələn, Qafqaz istiqlal qəhrəmanı böyük Şamilin adı başda gəlir. Vaxtilə şəxsən bolşevik yazıçıları tərəfindən milli istiqlal və inqilab qəhrəmanı deyə təqdir olunan bu tarixi sima, indi "İngilis kapitalının agenti" və "Osmanlı Sultanının əlaltısı" deyə nümayiş olunur. Bunun kimi başqırd qəhrəmanı "Knaseri" də köhnədən oturdulduğu milli qəhrəman taxtından endirilir. Azərbaycanın, onunla birlikdə digər Türk ellərinin də qəhrəmanı olan "Dədə-Qorqud" hekayələri vətənpərvərliyi xalq igidliyinin, vəfa və fədakarlığın bir şah əsəri deyil də, "Orta əsrlər dərəbəyi çapulculuğu" ilə "İslami geri fikirləri" yayan bir irtica əsəri imiş!...
Milliyyət, Vətən, azadlıq və istiqlal fıkirlərini tərvic edən dünənki bütün şöhrətlər indi yeni meyar ilə ölçülür. Azadlıq və istiqlal fikrinin qəhrəmanları, şan və şöhrət taxtlarından endirilir. Şöhrətli şairlərimizdən Hüseyn Cavidlər ilə Əhməd Cavadların məşğul olduqları faciəvi aqibət məlumunuzdur. Bunların hörmətlə andığımız adları, Sovetlərin bir zəiflətmək mövzusudur. İndi də sırada, daha - dünənə qədər şəxsən "azadlıq və inqilab şairi" deyə öydükləri "Firdevs-i ihamat" şairi Məhəmməd Hadi qalmış, "Onun da əsərlərində irtica və milli ünsürlər az deyilmiş"! ("Şəkilcə də mühtəvaca da ruslaşdırma") M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi-tənqidi fəaliyyəti və elmi-nəzəri axtarışları mühacirət dövründə Şimallı-Cənublu Bütöv və Azad Azərbaycan idealını, türklük, islami dəyərlər və müasirlik prinsiplərini daha parlaq ifadə edir. Bu yalnız ədəbi-bədii prosesin təhlil və tənqidi zamanı deyil, siyasi mülahizələr və mübarizədə özünü göstərmir, həm də mətndaxili haşiyələrin ifadə etdiyi Vətən nisgili və həsrətində də əks olunur.
Onun bu vətəndaşlıq mövqeyi "Dədə Qorqud dastanları" məqaləsində açıq-aydın bildirilir. Bu möhtəşəm Xalq abidəsinin siyasi məqsədlərlə təhlil olunmasını əslində xalqa, onun mədəniyyətinə qarşı düşmənçilik hesab edən M.Rəsulzadə 1937-ci il repressiyası dalğasında "siyasi çapulçuluqla" məşğul olanların, totalitar stalinçi rejim qulluqçularının mövqeyini ifşa edirdi. O həqiqəti bəyan edərək yazırdı: "Dastanlardan on biri ....Vətən, namus, din və tayfa ....uğrunda etdikləri savaşlara və bu savaş meydanlarında göstərilən igidlik səhnələrinə..., birində də, Əzrail kimi məfhum qüvvətə qarşı aparılan savaş təsvir olunur.
Bu savaşlar Dəmirqapı Dərbənd, Bərdə, Gəncə, Əlincə qala, Şərur, Göyçə gölü, Dərəşam kimi Azərbaycan yerlərində; Gürcü, Abxaz və erməni kimi qonşu məmləkətlərində cərəyan edir. Dastanların yazıldığı dil Azərbaycan şivəsinin bütün özəlliklərinə malikdir. Bunlarda izah edilən həyat şərtləri də Azərbaycandakı həyat şərtləri ilə eynidir" ("Dədə Qorqud dastanları").
M.Ə.Rəsulzadə düşmənə "arıq bir toğlu olsun belə verməyən" vətən igidlərini, Qaraca Çoban, Qazan xan, Dəli Domrul, Uruz, Bozatlı Beyrək, Qan Turalı, Dirsə xan oğlu Buğacı, həm də "erkəklər kimi əhəmiyyətli, cəsarətli və mərifətli" igid qadınları, Burla Xatun, Selcan Xatunu və Oğuz elinin "mənəvi atası, birliyin simvolu" olan Qorqud Atanın milli kimliyin ifadəçisi kimi təqdim edirdi. Ona görə də yazırdı: "Biz burada dastanların ədəbiyyat və sənət baxımından təhlilinə girişmədən, sadəcə ideologiya cəbhəsinə təmasla iktifa edirik. Bu baxımdan yazımızı xülasə edəcək olursaq deyərik ki:
"Dədə Qorqud dastanları, Vətən, din, azadlıq, eşq, sədaqət və fədakarlıq hisslərini qıcılayan milli üstün bir əsərdir".
1950-ci ilə qədər faydalı bir xalq əsəri olaraq mənimsənən və dərsliklərə alınaraq sovet Azərbaycan məktəblərində oxutdurulan Dədə Qorqud dastanları deyərkən gözdən düşdülər. Sovet ədəbiyyat tənqidçiləri ilə müəllimlərinin yaxın bir keçmişə qədər təqdiredici bir üslubla yüksəltdikləri bu şah əsər, indi pis və zərərli əsər deyə dərsliklərdən çıxarıldı və kitablar atıldı. "Milliyyətçilik, dinclik, dərəbəylik" mürəvveci, "inqilab ideologiyasına müğayir fəsad bir əsər" deyə aforiz edildi. Əsəri bu günə qədər idealizə edən kimsələr isə, Sovet əleyhdarı insanlar deyə bütün mövqelərdən atıldılar.
Dədə Qorqud, türk və Azərbaycan xalqının bu nurani piri, indi bir irtica və gerilik rəmzi deyə təkfır olunur.
Elə ya da belə çoban ilə xanın, ata ilə oğulun, arvadla ərin, ana ilə qızın, bacı ilə qardaşın qarşılıqlı sevgiləri ilə boylar arasındakı qarşılıqlı və təsanüd hisslərini, bir sözlə insan toplumunu təşkil edən bütün sinif və təbəqələr arasında Vətən və ailə kimi mənəvi ortaq qiymətlər naminə birləşib qaynaşmağın və bu yoldakı qəhrəman savaşın məddahı mürşiddir. Piri bütün bu anlamların amansız düşməni olan Bolşeviklər necə qəbul edə bilirlər?!...
Onlar, sovet patriotizmi deyə ortaya atdıqları və sovet birliyində bulunan digər rus millətləri "ağabəyi" rus millətinin ancaq təcviz edəcəyi ideallar xaricində bir sıra milli və vətəni əsaslar güdən "separatist" (iftiraçı) ideolojiləri qətiyyən təhəmmül etməzlər. "Sovet patriotizminə" muqayir hər cür ideologiyanın kökünü kəsmək, sovet hökumətinin inadla tətbiq etdiyi ana siyasətdir. Bu siyasət baxımından yerli tarix və ədəbiyyat məfahillərini idealizə etmək bu yerlərdə yaşayan "kiçik qardaşları" "böyük qardaş" rus ağabəyi ilə (!) birləşməyə əngəllidir. Bu əngəli andıran ən kiçik şey təhlükəli bir amil kimi atılmalıdır" ("Dədə Qorqud dastanları").
(Ardı var)
çap et