Çarlz Teylorun “Tanınma siyasəti”

Nigar MƏLİKOVA

Məşhur kanadalı filosof, dövrümüzün ən nüfuzlu mütəfəkkirlərindən biri, əsərləri müasir Avropa düşüncə dünyasına böyük təsir göstərmiş Çarlz Teylor 1931-ci ildə Kanadanın Monreal şəhərində anadan olub. Teylor Makqil Universitetində, daha sonra Oksford Universitetində oxumuş
və burada fəlsəfə öyrənməyə başlayıb. Teylorun tədqiqat sahəsi siyasət fəlsəfəsi, dil fəlsəfəsi, fəlsəfə tarixi və sosial nəzəriyyə də daxil olmaqla geniş mövzuları əhatə edərək çoxsaylı mədəni kimliklərin, multikulturalizmin və müasir liberalizmin öyrənilməsini də ehtiva edir. “Mənlik mənbələri: müasir fəlsəfə və identiklik problemi”, “Çoxlu identikliklər: müasir dünyada mədəni fərqlilik və tolerantlıq”,
“Multikulturalizm: tanınma siyasətinin araşdırılması” kimi araşdırmaları onun ən məşhur əsərləri sayılır. Dini düşüncə və sekulyarizm sahəsinə verdiyi töhfələrə görə o, 2007-ci ildə Templeton mükafatına layiq görülüb. Çarlz Teylorun "Tanınma siyasəti" məqaləsi tanınmanın fərdi və kollektiv kimliklərin formalaşmasında oynadığı rolun dərin təhlilidir. Teylor iddia edir ki, tanınma təkcə fərdlərin özünə hörməti üçün deyil, həm də ədalətli cəmiyyətə daxil olmaq üçün vacibdir. Bu mənada tanınmanın bərabərlik və həmrəyliyi necə təşviq etdiyi, fərdlər və qruplar arasında bağları necə gücləndirdiyi orijinal konsepsiyası ilə seçilir. O, insanların başqaları ilə dialoq və cəmiyyətin dəyərli üzvləri kimi tanınması yolu ilə öz kimliklərini inkişaf etdirdiyini müdafiə edir. Multikultural kontekstlərdə tanınma öz kimliklərinin tanınmasına çalışan marginal qruplar üçün kritik əhəmiyyət kəsb edir.

Teylor universal mədəniyyət ideyasına meydan oxuyur və müxtəlifliyi qeyd edən multikulturalizm modelini təbliğ edir. O, cəmiyyəti çoxsaylı mədəni kimliklərin birgəyaşayışını qəbul etməyə və fərqli qrupların marjinallaşma və ya assimilyasiya qorxusu olmadan özlərini ifadə edə biləcəyi bir platforma yaratmağa dəvət edir. Bu yanaşma daha inklüziv və demokratik cəmiyyətin formalaşmasına töhfə verir. Bundan əlavə, Teylor müəyyən məqamlarda multikulturalizmə kollektiv kimlikdən daha çox fərdi hüquqlara önəm verən yanaşmaları tənqid edir. O, iddia edir ki, fərqlilikləri qəbul yalnız dözümlülük deyil, insanların təcrübələrini və perspektivlərini formalaşdıran fərqlərin dərk edilməsini və təsdiqini tələb edir. Bu fərqləri dərk etməklə cəmiyyət bərabərsizlikləri aradan qaldıra və sosial birliyi təşviq edə bilər. Teylor, həmçinin dominant qrupların öz dəyər və normalarını başqalarına tətbiq etdiyi və nəticədə azlıqların mədəniyyətlərinin marjinallaşması ilə nəticələnən mədəni hegemonluğun təhlükələrinə qarşı xəbərdarlıq edir. Ona görə, marjinal qruplara ictimai həyatda tam şəkildə iştirak etməyə və cəmiyyətin mədəni mənzərəsini formalaşdırmağa imkan verilməlidir. Çarlz Teylor kimliyin formalaşmasının mürəkkəbliyini qəbul edərək, insanların çox vaxt üst-üstə düşən kimlikləri olan çoxsaylı sosial qruplara aid olduğu qənaətindədir. Onun fikrincə, insanların tanınma və mənsubiyyət təcrübələrini formalaşdırmaq üçün irq, etnik
mənsubiyyət, cins, din kimi faktorların necə kəsişdiyinə dair nüanslı bir anlayışa çağırır. O, tanınmağa nail olmaq üçün cəmiyyətlər arasında davamlı dialoq və danışıqların aparılmasını tələb edir(dialoqa ailə üzvləri arasında dialoq da daxildir). Bu dialoq təkcə marjinal qrupları deyil, həm də qarşılıqlı anlaşma və hörməti təşviq edən daha geniş əhalini əhatə etməlidir. Demokratik müzakirələr vasitəsilə cəmiyyət sosial ədaləti və inklüzivliyi təşviq edən siyasət və təcrübələr inkişaf etdirə bilər. 

Jan Jak Russo və Herderin ideyaları Çarlz Teylorun fəlsəfəsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Hər iki filosof cəmiyyətlərin formalaşmasında mədəni və kollektiv kimliyin əhəmiyyətini vurğulayır. Russo ictimai müqavilə və ümumi iradə anlayışına diqqət yetirərək, cəmiyyətin və kollekti
iradənin əhəmiyyətini vurğulayır. Herder, öz növbəsində, fərdi və kollektiv kimliyin formalaşmasında mədəni kontekstin əhəmiyyətini vurğulayaraq, mədəni müxtəlifliy və milliyyətçiliyi əsas alır. Teylor, Russo və Herderin konsepsiyaların genişləndirir və inkişaf etdirir, onları siyasi fəlsəfəyə dair əsərlərinə daxil edir. sosial nəzəriyyə. O, qanuni və inklüziv cəmiyyətin formalaşması, eləcə də sosial birlik və ədalət üçün mədəni kimliyin tanınmasının vacibliyini vurğulayır. Bununla belə, Teylor “Tanınma siyasəti” məqaləsində Russo və Herderin ideyalarının bəzi aspektlərini də tənqid edir. O, Russonun çoxluğun kollektiv iradəsinə önəm verməsi səbəbindən cəmiyyətdə müxtəlif fikir və kimliklərin homogenləşməsi və sıxışdırılmasının potensial problemlərini göstərir. Bundan əlavə, o qeyd edir ki, Herderin yanaşması müasir multikultural cəmiyyətlərin mürəkkəbliklərini və mədəni kimliyin dinamik xarakterini nəzərdən qaçıra bilər. Digər tərəfdən Teylor müəyyən dərəcədə liberalizmi tənqid edir. O, fərdi hüquqlara və muxtariyyətə liberal vurğunu tənqid edir və bunun spesifik kimliklərin və mədəni fərqliliklərin tanınması üzərində ümumbəşəri prinsiplərə üstünlük verdiyini iddia edir. O, həmçinin onu göstərir ki, liberalizmin mücərrəd hüquqlara diqqət yetirməsi fərdi kimliyin və əxlaqi çərçivələrin formalaşmasında sosial yerləşmənin və mədəni kontekstin əhəmiyyətini nəzərdən qaçıra bilər. O, liberal cəmiyyətlərin substantiv tanınma və mədəni müxtəliflik hesabına prosessual ədalətə və formal  bərabərliyə üstünlük vermək meylinə qarşı xəbərdarlıq edir. Bundan əlavə, Çarlz Teylor özünün tanınma konsepsiyasının özünəməxsus cəhətlərini əxlaqla əlaqələndirərək vurğulayır.
O, tanınma siyasətinin etik davranışla ayrılmaz şəkildə əlaqəli olduğunu müdafiə edir, çünki tanınma prosesində özünə hörmət və mənəvi muxtariyyət qarşılıqlı təsir göstərir. Charles Teylor, "Tanınma siyasəti" adlı məqaləsində Qadamerin fikirlərini siyasi kontekstdə tətbiq edərək inkişaf etdirir. Qadamerin mərkəzi konsepsiyası "Üfüqlərin qovuşması" ideyasıdır. O, iddia edir ki, hər bir insanın özünəməxsus dərketmə üfqü var və bu, onun həyat təcrübələri və mədəni situasiyası ilə formalaşır. Anlama, müxtəlif insanların üfüqləri arasında qarşılaşmadan yaranır, dialoq və şərhə gətirib çıxarır. Teylor ədalətli və inklüziv cəmiyyət yaratmaq üçün cəmiyyətdə müxtəlif mədəniyyətlərin, dillərin və qrupların qarşılıqlı tanınmasının vacibliyini vurğulayır. Teylor həmçinin Qadamerin dialoq və şərh haqqında fikirlərindən istifadə edərək, cəmiyyətlərin qarşılıqlı anlaşmaya çalışmalı olduğunu iddia edir. O, həqiqi anlaşma və tərəqqinin yalnız müxtəlif mədəni və sosial üfüqlər arasında açıq və interaktiv dialoq vasitəsilə əldə oluna biləcəyi fikrini dəstəkləyir.Teylorun bu ideyaları kontekstində başa düşmək vacibdir ki, tanınma siyasəti təkcə bərabərlik və inklüzivlik üçün şərait yaratmır, həm də cəmiyyətdə qarşılıqlı fəaliyyət üçün etik əsasların formalaşmasına töhfə verir.
Tanınmağın dəstəklənməsi ədalətli və empatik cəmiyyətin qurulmasının ayrılmaz hissəsinə çevrilir, burada hər bir şəxs mənəvi və sosial quruluşun formalaşmasında öz rolunu dərk edir. Beləliklə, Teylorun tanınma siyasəti konsepsiyası cəmiyyətin davamlı inkişafı üçün zəruri olan etik norma və dəyərlərin formalaşmasında fərdi və kollektiv heysiyyətin əhəmiyyətinə işıq salır.

Ümumiyyətlə demək olar ki, Çarlz Teylora görə, mədəni müxtəlifliyin tanınması və bütün insanların və qrupların kimliyinin təsdiqi bu prosesin əsas aspektləridir. Tanınmanın təkcə fərdi və kollektiv kimliklərə hörmətlə yanaşılmadığı, eyni zamanda bərabərsizliyin azaldılmasına və daha həmrəy cəmiyyətin yaradılmasına töhfə verdiyi vurğulanır. Bu yanaşma hər bir insanın tanınma və hörmət hüququna malik olduğu daha tolerant və harmonik dünyanın formalaşmasına yol açır.