(Tərcüməçi məsuliyyəti və istedadı haqqında söz)
“A.S.Puşkin və Azərbaycan” mövzusunda Azərbaycan filoloqları dissertasiyalar müdafiə etmiş, elmi monoqrafiyalar yazmışlar və bu tədqiqatların böyük əksəriyyəti sovet dönəmində aparılmışdır. Bu tədqiqatlar, ümumiyyətlə, Azərbaycanda Puşkinə və rus ədəbiyyatının başqa böyük klassiklərinə münasibət ikili səciyyə daşıyır: rəsmi-inzibati münasibət və təbii-estetik münasibət.
“Rəsmi-inzibati münasibət” dedikdə, mən hakim sovet ideologiyasının xalqlar arasında “böyük qardaş” prinsipini, bu prinsipin təhrik etdiyi ifrat təbliğatı və həmin təbliğatın süni nəticələrini nəzərdə tuturam. Misal üçün, 1937-ci il Azərbaycan mətbuatını vərəqləsəniz iki əsas mövzu ilə rastlaşacaqsınız: “xalq düşmənləri”nin ifşası və Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin vəfatının 100 illik... yubileyinin bayram (!) edilməsi.
Vəfatın ildönümünün yubiley kimi təntənəli şəkildə keçirilməsi, Azərbaycan aşıqlarının Puşkinin şəninə “Ay Puşkin hey, Puşkin!..”- deyə zəif və mənasız mahnılar qoşub oxuması, partiya rəhbərliyinin verdiyi komanda ilə şairlərimizin kütləvi şəkildə Puşkinə həsr olunmuş şeirlər yazması sürrealist, hətta fanatasmoqorik bir təəssürat yaradır, ancaq qanlı 37-ci il tuthatutu içində hakim ideologiya belə bir təəssüratın tamam fövqündə idi.
Yaxud 1938-ci ildə Azərbaycan hökumətinin (əslində rəsmi ideologiyanın) qərarı ilə Biləsuvar rayonuna Puşkinin adının verilməsi, Azərbaycanın bütün bölgələrində bu adı daşıyan saysız küçələrin, parkların, kitabxanaların, məktəblərin, uşaq bağçaların və s. yaranması böyük şairin xatirəsi ilə bağlı dediyim həmin süni, qəlp nəticələrin bariz nümunələri idi.
“Təbii-estetik münasibət” isə oxucunun sənətə verdiyi qiymətin, poeziyaya məhəbbətin və ehtiramın ifadəsi idi və Puşkini Azərbaycan oxucusuna sevdirən də məhz bu qiymət, bu məhəbbət, bu ehtiram idi. Məhz bu qiymətin və məhəbbətin sayəsində Azərbaycanda yüksək bədii-estetik səviyyəli tərcümələr yarandı və həmin tərcümələr şübhəsiz ki, bizim tərcümə ədəbiyyatımızın inkişafında ciddi rol oynadı. Yaxud da, misal üçün, Ağabacı Rzayevanın Puşkinin sözlərinə yazdığı və ən gözəl romanslarımızdan biri olan “Oxuma gözəl” romansı kimi əsərlər meydana çıxdı.
Qeyd edək ki, Puşkin hələ X1X əsrdə Azərbaycanda nəinki tanınırdı, onun sənəti və şəxsiyyəti hətta Azərbaycan bədii ədəbiyyatının predmetinə çevrilmişdi – yalnız elə M.F.Axundovun məşhur poemasını xatırlayaq.
Yaxud da başqa bir misal: 1880-ci ildə Moskvada Puşkinə heykəl ucaldıldı, müəllifi A.M.Opekuşin olan bu heykəlin ucaldılması Rusiya imperiyasının mədəni həyatında hadisəyə çevrildi (o heykəl bu gün də Moskvanın simvollarından biridir) və Moskvadan min kilometrlərlə uzaqda yerləşən Şamaxıda S.Ə.Şirvani bu hadisəyə həsr etdiyi şeirini yazdı. Heç kim Seyid Əzim kimi mötəbər bir sənətkarı məcbur etmirdi ki, Puşkinə şeir həsr etsin, bu – sənətə verilən həmin qiymətin, poeziyaya həmin məhəbbət və ehtiramın nəticəsi idi.
Yenə əlamətdar tarixi bir fakt: M.Sidqi 1899-cu ildə Puşkinin 100 illiyi münasibətilə məruzə yazdı və həmin məruzə, əgər səhv etmirəmsə, bizim ədəbiyyatşünaslığımızda klassik rus ədəbiyyatının tədqiqi ilə bağlı ilk təcrübələrdən biri idi. Burasını da qeyd edim ki, həmin məruzə ayrıca kitab şəklində də nəşr də olunmuşdu.
1830-cu illərin birinci yarısında Varşava, Peterburq aristokrat salonlarının qəhrəmanı olan A.Bakıxanovun Puşkin ailəsi ilə isti münasibəti, həmin ailənin bu azərbaycanlı aristokratı necə yüksək qiymətləndirməsi barədə təsəvvür əldə etmək üçün Puşkinin anası Nadejda Osipovnanın yazdığı məktubları oxumaq kifayətdir. Puşkinin özü isə Fazil xan Şeydaya, yaxud rus ordusunun zabiti olan qarabağlı Fərhad bəyə şeirlər həsr etmişdi və onun yalnız Azərbaycanla deyil, ümumiyyətlə, Qafqazla bağlılığı rus puşkinşünaslarının əsas tədqiqat mövzularından biridir.
F.B.Köçərli, R.B.Əfəndiyev, xüsusən Abbas Səhhət kimi qələm sahibləri hələ 100 il bundan əvvəl Puşkini tərcümə və təbliğ edirdilər, sonrakı illərdə isə Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Məmməd Rahim, Osman Sarıvəlli, Mir Mehdi Seyidzadə, Tofiq Bayram, Mikayıl Rzaquluzadə, Qasım Qasımzadə, Böyükağa Qasımzadə, Ənvər Əlibəyli, Ələkbər Ziyatay, Şəmsəddin Abbasov, Tələt Əyyubov, İsmayıl Soltan və b. Puşkin poeziyasını demək olar ki, tam şəkildə tərcümə edərək, bizim oxuculara təqdim etmişlər. Mən bu yazıda Puşkinin nəsrini tərcümə edənləri də xatırlamaq istəyirəm: “Kapitan qızı” və “Dubrovski”ni Ənvər Məmmədxanlı, “Mərhum İvan Petroviç Belkinin hekayələri”ni Adil Əfəndiyev, “Böyük Pyotrun zəncisi”ni isə Mikayıl Rzaquluzadə dilimizə çevirmişlər.
Əlbəttə, bu tərcümələrin hamısı eyni səviyyədə deyil, onlar Puşkin yaradıcılığına məhrəm münasibətin, ehtiramın ifadəsi olsa da, hamısında Puşkin Puşkin deyil və bu da təbiidir, çünki xüsusən poeziyanı tərcümə edərkən bədii-estetik itkilərə yol verməmək, müəllif məxsusiliyini olduğu kimi qoruyub saxlamaq olduqca mürəkkəb yaradıcılıq məsələsidir, halbuki poeziyanın estetik mündərəcatının ilkin dəyərlərindən biri, bəlkə də ən başlıcası onun məxsusiliyindədir.
Digər tərəfdən isə, N.Qoqolun Puşkin haqqında dediyi sözləri xatırlayaq. O, Puşkini “rus xalqının milli şairi” kimi müəyyənləşdirir və yazırdı: “Puşkinin meydana çıxması fövqəladə bir hadisədir və ola bilsin ki, rus ruhunun yeganə hadisəsidir... Rus təbiəti, rus qəlbi, rus dili, rus səciyyəsi onun simasında optik şüşənin qabarıq səthində apaydınca görünən bir mənzərə kimi, tam saflıqla, saf bir gözəlliklə təcəssüm etmişdir.”
Aydın məsələdir ki, bu dərəcədə milli bir şairi başqa bir dilə tərcümə etmək və onun bütün estetik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaq, dediyim kimi, çox çətin məsələdir, necə ki, misal üçün, Vaqifi, yaxud Sabiri başqa dillərə tərcümə etmək. Buna görə də, elə bilirəm ki, böyük şairləri – böyük şairlər isə həmişə millidir! – Tərcümə edərkən orijinalın tam surətini əldə etmək uzun yaradıcılıq prosesi tələb edir və elə buna görə də mən bizim görkəmli şairimiz Eyvaz Borçalının Puşkinlə bağlı tərcüməçilik fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirəm.
Eyvazın Puşkindən tərcümələrinin hamısı, hər halda böyük əksəriyyəti əvvəllər də başqa şairlərimiz tərəfindən dilimizə çevrilib və bu cəhət dediyim həmin uzun yaradıcılıq prosesinin yeni və istedadlı ifadəsidir, eyni zamanda, Eyvazın timsalında sənətkar cəsarətinin göstəricisidir.
Baxın, Səməd Vurğunun “Yevgeni Onegin” tərcüməsi bizim tərcümə ədəbiyyatımızın ən məşhur nümunələrindən biri, bəlkə də birincisidir. Azərbaycanda yəqin az oxucu tapılar ki, Səməd Vurğunun 1936-cı ildə “Yevgeni Onegin”i tərcümə edib bitirdikdən sonra “Böyük şairin şərəfinə” yazdığı:
Axıtdım alnımın inci tərini,
Yanmadım ömrümün iki ilinə.
Rusiya şerinin şah əsərini
Çevirdim Vaqifin şirin dilinə!
– misralarından xəbərsiz olsun.
Bu kontekstdə Səməd Vurğunun ədəbiyyatda, ictimai fikirdəki böyük nüfuzunu da yada salsaq, ondan sonra yenidən “Yevgeni Onegin”ə müraciət etmək, bu böyük poemanı yenidən Azərbaycan dilinə çevirmək, şübhəsiz ki, sənətkar cəsarəti tələb edir. Sən gərək bu poemanı elə bir ilhamla, elə bir bədii səviyyədə tərcümə edəsən, deməsinlər ki, Səməd Vurğundan sonra Eyvaz Borçalı bunu nə üçün tərcümə edib.
Və deməliyəm ki, Eyvaz Borçalı bu çətin işin öhdəsindən layiqincə gəlib.
Səməd Vurğun bu işin pioneri olub, onun kimi şöhrətli bir sənətkar ömrünün həmin iki ilində bu tərcümənin əvəzində, bəlkə də, özünün neçə-neçə orijinal poemasını, pyesini yaza bilərdi, ancaq Səməd Vurğun yalnız rus ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən hesab olunan bu poemanın – “Yevgeni Onegin”in tərcüməsinə üstünlük verib və ilk dəfə Azərbaycan oxucusunu bu poema ilə tanış edib.
Səməd Vurğun professional tərcüməçi deyildi və ilham bəzən onu mətndən uzaqlaşdırırdı. Eyvaz isə eyni zamanda professional tərcüməçidir və yeri gəldikdə ilham pərisini, bir az kobud da desəm, cilovlaya bilir, görünür, elə buna görə də onun tərcüməsi orijinala daha yaxındır.
Burası da məlum məsələdir ki, “Yevgeni Onegin” kimi bir poemanı və ümumiyyətlə, Puşkin kimi bir şairi tərcümə etmək üçün həm də istedadlı şair olmalısan. Mən az qala otuz il bundan əvvəl – 1984-cü ildə Eyvazın “Dünya, məni tərkinə al” adlı şeirlər kitabını oxuduqdan sonra, bu kitab haqqında “Borçalıdan gələn yollar” adlı bir məqalə yazmışdım və bu günlərdə həmin məqaləni tapıb oxudum. Orada belə bir fikir var: “Eyvazın poeziyası Azərbaycan dilini yaxşı bilən, bu dili sevən və bu dilin zəngin poetik imkanlarından istifadə etmək istəyən bir şairin poeziyasıdır. Onun nəinki sözlərlə işləmək, hətta səslərlə işləmək istəyi və bu zaman əldə etdiyi poetik uğurlar bu mənada bizə prinsipial, əhəmiyyətli görünür... Eyvazın obrazlar aləmində də sözü duyan, hiss edən və həmin duyğudan, hissdən yaranan estetik bir saflıq var”.
Mənim üçün xoş cəhətdir ki, bir şair kimi Eyvazın bu xüsusiyyətləri illər keçsə də qocalıb zəifləməmiş, dəyişməz qalmışdır və məhz bu xüsusiyyətlər “Yevgeni Onegin”in də, “Baxçasaray fontanı”, “Qaraçılar”, “Tunc atlı” kimi məşhur poemaların da, şeirlərin də yeni tərcümələrinin uğurunu müəyyənləşdirmişdir.
Tərcümənin qiyməti ondadır ki, oxuduğun cümlələrin, misraların məhz tərcümə olduğunu hiss etməyəsən və sənin ustalığın da onda olmalıdır ki, həm tekstdən kənara çıxmayasan, həm də təbii olasan:
Qoru məni, talismanım,
Qoru məni savaş günü,
Təqib, tövbə, təlaş günü;
Qoru məni ərməğanım.
Gurlayanda dörd bir yanım
Okeanda dalğalarla,
Şimşək çaxan bir rüzgarla,
Qoru məni talismanım...
Bu məşhur şeiri mən orijinalla tutuşdurdum. Puşkinin mətnidir? Bəli. Ancaq eyni zamanda, yəqin oxucu da mənimlə şərik olar ki, “tərcümə quruluğundan” uzaq təbii misralardır.
Mən yuxarıda A.Rzayevanın “Oxuma gözəl” romansını xatırladım və budur, həmin şeirin yeni tərcüməsi:
Oxuma yanımda, oxuma gözəl!
O qəmli Gürcüstan nəğmələrini;
Onlar yada salır, hər şeydən əzəl,
Ömrümün çox uzaq səhnələrini.
Neynim, oxuduğun həzin zümzümə
Elə kədərlidir, elə amansız,
Kövrək xəyalımı çəkir özünə
Aylı bir gecədə zavallı bir qız.
Təşnəsi olduğum o əziz xəyal
Yadımdan çıxsa da, səni görəndə –
Səsin gələn kimi canlanıb dərhal
Yenə cilvələnir hey yan-yörəmdə.
Oxuma yanımda, oxuma, gözəl,
O qəmli Gürcüstan nəğmələrini.
Onlar yada salır, hər şeydən əzəl,
Ömrümün çox uzaq səhnələrini.
Tekst – tam Puşkin mətnidir. Eyni zamanda kədərin ifadəsində Puşkin zərifliyi, Puşkin təbiiliyi, Puşkin dilinin sadəliyi də Azərbaycan oxucusuna çatdırılıb.
Mən bu şeirin yeni tərcüməsini oxuculara təqdim etdim, ancaq məsələ burasındadır ki, bu şeirin əvvəlki tərcümələrindən biri elə Eyvazın özünün qələmindən çıxıb və mən bu faktı əlamətdar hesab edirəm.
Puşkinin “Seçilmiş əsərləri”nin mənim kitabxanamdakı 1988-ci il nəşrindən Eyvazın həmin tərcüməsini də oxucunun diqqətinə çatdırıram və elə bilirəm ki, bu, oxucu üçün maraqlı olar:
Oxuma, ey gözəl, gəl, yet dadıma:
Dadlı Gürcüstanın o nəğmələri
Hardansa gətirib salır yadıma
Başqa bir həyatı, özgə bir yeri.
Əfsuslar olsun ki, bu sərt avazın
Nəşədir fikrimin qol-qanadına;
Aylı bir gecədə gördüyüm qızı
Axtarıb, gətirib salır yadıma.
Hər səni görəndə unuduram mən
O əziz xəyalı, acı həsrəti,
Sən nəğmə deyəndə gəlib yenidən
Gözlərim önündə durur qəfləti.
Oxuma, ey gözəl, gəl, yet dadıma:
Dərdli Gürcüstanın o nəğmələri
Hardansa gətirib salır yadıma
Başqa bir həyatı, özgə bir yeri.
Mən yazdım ki, Eyvaz Borçalının bu şeiri ikinci dəfə və tamam başqa variantda tərcümə etməsini əlamətdar hesab edirəm. Ona görə ki, 25-30 ildən sonra yenidən eyni şeirə müraciət etmək faktı tərcüməçinin bir tərəfdən sənətkar məsuliyyətindən, axtarışlarından xəbər verirsə, digər tərəfdən də onun uzun illər boyu öz “tərcümə obyekti” ilə birgə yaşadığını göstərir. Oxucunu bilmirəm, ancaq mənim ikinci variant daha artıq xoşuma gəlir.
Puşkin Qoqolun dediyi kimi, “milli şair” idi, ancaq onun istedadı heç vəchlə milli sərhədlərə sığışmırdı, bu milli şair eyni dərəcədə də bəşəri şair idi. Bununla bərabər, orası da var ki, bir şəxsiyyət və vətəndaş kimi Puşkində də “velikorus şovinizmi” ünsürlərini müşahidə etmək mümkündür, baxmayaraq ki, bu istilah Puşkindən xeyli sonralar – XX əsrin əvvəllərində yaranıb.
Puşkinin Qafqazı sevməsində və qafqazlıları qiymətləndirməsində heç bir mübaliğə yoxdur, ancaq onun Qafqaza və ümumiyyətlə, Şərqə münasibətində rus çarizm müstəmləkəçilik əhval-ruhiyyəsini də hiss etmək mümkündür. İndi baxın:
Tək özüməm Qafqaz üstə, uçurum başında
Aşağıda qar – altdadır, dağlar dərində:
Bir qartal da havalanıb zirvə qaşından
Dövrə vurur, cövlan edir bərabərimdə:
Qar xarlayıb, sular sızır, artır, çaxnaşır
İlk uçqunlar ləngərlənib aşır, ağnaşır.
Aşağıda məzlum-məzlum üzür buludlar,
Şəlalələr yelləndikcə çırpılıb daşa,
Qayaların üstən aşıb gedir birbaşa...
Dediyim həmin əhval-ruhiyyə təhtəlşüur olaraq lirik qəhrəmanı Qafqazın üstünə qaldırıb, ancaq böyük istedad elə möhtəşəm bir Qafqaz mənzərəsi yaradıb ki, o lirik qəhrəman o möhtəşəm mənzərə içində əriyib gedir və Eyvazın da poetik məharəti ondadır ki, həmin möhtəşəmliyi göstərə bilib.
Şərq mövzusu və fakturası Puşkin istedadının təbiətinə doğma idi və burada, bəlkə də, genetik yaddaşın təhtəlşüur ifadəsi öz işini görüb, hər halda Puşkin istedadı Şərq mövzularını ekzotikadan bədii kolorit səviyyəsinə qaldırmağı bacarıb.
Bu mənada onun ən koloritli əsəri, məncə, “Baxçasaray fontanı” poemasıdır və Eyvaz Borçalı o bədii koloriti öz tərcüməsində qoruyub saxlayıb. Poemanın elə ilk misraları oxucunu ələ alır, Xan sarayının ekzotik yox, qorxulu-hürkülü, təbii-koloritli əhval-ruhiyyəsini, hətta mən deyərdim ki, aurasını canlandırır:
Kəhrəba qəlyana dəm verib Gəray,
Zəhmli gözləri zillənib yerə;
Susub dövrəsində tülüngü saray,
Hazırdı tərpənib qulluq göstərə.
Buyuruq gözləsə də hərə özünə,
Sükuta qərq olan sarayda indi
Heybətli Gərayın dalğın gözündə
Aydınca oxunan qəzəbdi, kindi...
Mən bu kiçik önsözü yazarkən “Baxçasaray fontanı”nı bir daha orijinalda oxudum və Eyvazın tərcüməçi səriştəsi və istedadı bu poemanın tərcüməsində də özünü açıq-aşkar göstərir. Misal üçün, poemada kənizlərin oxuduğu “Tatar nəğməsi” var və bu nəğmənin poetik dili poemadakı nağılçının, yəni müəllifin dilindən fərqlidir – eyni təbiilikdir, ancaq nəğmə daha zərifdir, daha incə, daha həzindir.
İndi Eyvaz Borçalının tərcüməsinə diqqət edək.
Bu – kənizlərin “Tatar nəğməsi”dir:
“Hər dərdin, ələmin, ağlamağın da
Göylər əvəzini qaytarır axır;
Əcəb bəxtəvərdi ahıl çağında
Məkkəni ziyarət eyləyən fağır.
Əcəb bəxtəvərdir cavan çağında
Dunay sahilində şəhid olanlar.
Çıxar qabağına cənnət bağında
Bir xoş təbəssümlə huri-qılmanlar.
Ondan da bəxtəvər o kəsdir ancaq
Həyatdan zövq ala, bir ləzzət dada.
Zarema... O səni qızılgül sayaq
Bəsləyib oxşaya hərəmxanada.”
Bu isə – həmin nəğmədən sonra gələn müəllif mətnidir:
Kənizlər oxuyur. Amma bu saat
Hardadır Zarema – şux gürcü qızı?
Tərifi eşitmir, dərdlidir heyhat,
Hərəm yaraşığı, sevda ulduzu.
Elə bil, palmadı çıxıb tufandan,
Başını saxlayıb, büküb çiynini;
Gəray üz döndərib, soyuyub ondan
Heç nə də oxşayıb açmır eynini.
Eyni nüansı biz “Yevgeni Onegin”dəki Tatyananın Oneginə yazdığı sevgi məktubunda da hiss edirik və bu yerdə mən Puşkinin dünyagörüşü ilə bağlı maraqlı bir cəhəti xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Tatyana yalnız Puşkin yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə, X1X əsr rus ədəbiyyatındakı sevimli qadın qəhrəmanlardan biridir, bu mənada onu, bəlkə də, Nataşa Rostova ilə müqayisə etmək olar. Ancaq baxın, Puşkin öz qəhrəmanının məktubunu necə təqdim edir və Eyvaz da bunu necə səlist tərcümə edib:
Hələ xəbərsizik bir çətinlikdən:
Elin şərəfini xilas edərək,
Bizim Tatyananın məktubunu mən
Doğma dilimizə çevirim gərək.
Aleksandr Sergeyeviç Puşkin nə üçün “elin şərəfini xilas etmək” məcburiyyətində qalıb, söhbət ki, məsum bir qızın ilk sevgi məktubundan gedir? Bu, nə “məktubu doğma dilimizə çevirmək” söhbətidir?
Məsələ burasındadır ki, Tatyana da X1X əsrin birinci yarısında rus kübar cəmiyyətinə mənsub başqa yaşıdları kimi “ruscanı pis bilib, ayıb sayıbdı...”
Öz doğma yurdunda, doğma elində
Çox çətin danışıb ana dilində,
Elə məktubu da yazıb firəngcə...
... Nə etmək?..
Rusca anlatmayıb eşqini heç kəs,
Qadınlar yad dili sevib beləcə...
Öz ana dilimiz, məğrur dilimiz
Məktubda işlənmir, yatmır əlimiz.
Və Puşkin Tatyananın məktubunu guya fransız dilindən tərcümə edir.
Tanış situasiyadır, deyilmi?
Əsas və mənim üçün çox qiymətli cəhət isə burasındadır ki, Puşkin öz poeziyasının qadirliyi ilə rus dilinin inkişafında, sevilməsində, o cümlədən rus kübar cəmiyyətinin tatyanaları tərəfindən sevilməsində misilsiz rol oynadı. Puşkindən sonra kübar cəmiyyətindəki həmyaşıdları çox güman ki, Tatyananın guya fransız dilində yazdığı həmin ilk sevgi məktubunu Puşkinin “tərcüməsində” əzbər söyləyirdi.
Eyvaz Borçalının isə bədii-estetik uğuru ondan ibarətdir ki, Aleksandr Sergeyeviç Puşkin poeziyasının qadirliyini Azərbaycan dilində bizə çatdırıb və bunun əyani təcəssümü oxucunun qarşısındakı bu kitabdır.
13 oktyabr 2012.
Zuğulba.
çap et