Görkəmli gürcüşünas, Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrinin tanınmış tədqiqatçısı, filologiya elmləri doktoru mərhum Dilarə Əliyeva hələ ötən əsrin sonlarında - 1981-ci ildə Bakının "Yazıçı" nəşriyyatında çapdan çıxmış "Ürək bir, dilək bir" adlı monoqrafiyasında yazırdı: "Azərbaycan və gürcü xalqlarının ədəbi əlaqələrinin tarixi bu xalqların böyük ədəbiyyatı və mədəniyyətinin tarixi qədər qədim və zəngindir. Həmin əlaqələrin qaynaqları uzaq keçmişlərdən məcralanır, sorağı əfsanə və əsatirlərdən, ozan-aşıq yaradıcılığından, bayatı və mahnılarımızdan gəlir".
Bütün bunların məntiqi nəticəsidir ki, xalqlarımız bir-birinin söz sənəti, incilərini diqqətlə izləyib, ən şöhrətlilərini öz dillərinə çevirib, ədəbiyyatların qarşılıqlı təsiri və zənginləşməsi işinə öz hədiyyələrini daxil ediblər. Xalqımıza dərin hörmət bəsləmiş və onun zəngin ədəbiyyatından bəhrələnmiş, bunu özünün publisistik yazılarında dönə-dönə qeyd etmiş görkəmli şəxsiyyətlərdən biri də gürcü şair və tərcüməçi, Azərbaycan ədəbiyyatının mahir bilicisi və yorulmaz təbliğatçısı, bütün yaradıcılığı boyu dönə-dönə Azərbaycan poeziyasına üz tutmuş Akaki Gelovanidir.
Akaki Gelovani 1923-cü ildə anadan olub. İlk kitabı - Henrix Heynenin lirik əsərlərinin tərcüməsi 1954-cü ildə nəşr olunub. Akaki Gelovani "Svan balladaları" (1963), "Epiqramlar" (1966) şeirlərinin, "Külə dönmüş şöhrət" (1962), "Şopenin ürəyi" (1961), "Kirvənin sütunu" (1965), "Svanetinin ağ papağı" (1976) roman və hekayələrin, digər qiymətli əsərlərin müəllifidir.
Akaki Gelovani İ. Götenin, F. Şillerin, H. Heynenin, H. İbsenin, S. Svayqın, A. Qrifiusun və başqalarının əsərlərini tərcümə edib.
Akaki Gelovaninin Azərbaycan ədəbiyyatına xidmətləri əvəzsizdir.Təkcə bunu demək kifayətdir ki, Akaki Gelovani Mirzə Şəfi Vazehin 114 şeir-nəğməsini gürcü dilinə çevirib və geniş ön söz yazaraq 1965-ci ildə Tbilisinin "Sabcota Sakartvelo" nəşriyyatında çap etdirib. Kitaba yazılmış önsözü, heç tərəddüd etmədən, Mirzə Şəfi haqqında maraqlı tədqiqat əsəri adlandırmaq olar.
Məlum olduğu kimi, 1840-cı ildə Gəncədən Tiflisə gələn şair, mütəfəkkir və maarifçi M.Ş.Vazeh buranın qaynar ədəbi mühitinə düşüb. Şair Tiflisə gələndə artıq onun sevimli tələbəsi M. F. Axundovun, böyük alim, şair və tarixçi A.Bakıxanovun gürcü ədəbi-mədəni ictimaiyyəti arasında önəmli nüfuzu, hörməti vardı. Dostlarından qayğı və canıyananlıq görən Mirzə Şəfi, əlbəttə, bu mühitdən kənarda qala bilməzdi. Odur kı, şair Gəncədə təşkil etdiyi "Divani-Hikmət" ədəbi məclisinin işini davam etdirir və çox keçməmiş alman səyyahı, sonralar Almaniyada tərcüməçi, alim, şair kimi tanınan, məşhurlaşan Fridrix fon Bodenştedt bu məclisin ən fəal üzvlərindən biri olur, Mirzə Şəfidən Azərbaycan dilini, Şərq hikmətlərini öyrənir.
Şairin yenidən Tiflisə qayıtması və məhz burada əbədiyyətə qovuşması bəlkə də taleyin hökmü idi, çünki şair bu qədim və beynəlmiləl şəhəri ürəkdən sevirdi, onun gözəlliyinə, füsunkar təbiətinə, gürcü gözəllərinə, gürcü xalqının mərdlik və mübarizliyinə səmimi şeirlər həsr etmişdi.
Bu lirik şairin zəngin yaradıcılığı hələ XIX əsrin ortalarında gürcü ədəbi ictimaiyyətinin diqqətini çəkmişdi. İlya Çavçavadzenin redaktor olduğu "İveriya" qəzetində onun aforizmləri verilmişdi. Ancaq Mirzə Şəfinin şeirləri, demək ilar ki, yalnız ötən əsrin 60-cı illərində gürcü dilinə tərcümə olunub oxuculara çatdırılıb. Bu nəcib addımın ilk təşəbbüskarı məhz görkəmli şair və tərcüməçi Akaki Gelovanidir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Akaki Gelovani şairin 114 şeirindən başqa, Fridrix fon Bodenştedtin "Şərqdə min bir gün" kitabını da gürcü dilinə çevirib. Bu sətirlərin müəllifi Akaki Gelovani ilə olan bir neçə görüşü zamanı qəti əmin olmuşdu ki, Akaki batono (cənab- A. Ə.) Azərbaycan dilini yaxşı bilirdi və xalqımıza olan səmimi münasibəti də bundan irəli gəlirdi.
Çox maraqlıdır ki, Akaki Gelovani öz kitabında Mirzə Şəfi şeirlərinin qısa şərhi ilə kifayətlənməmiş, "Mirzə Şəfi nəğmələri"ndə toplanmış şeirlərin müəllifinin kimliyi barədə gürcü oxucularına obyektiv məlumat vermişdi. A. Gelovani müdrik Azərbaycan şairini gürcü oxucularına şirin söhbətcil adam, geniş qəlbli insan, xəttat, lirik şair, bülbül tək cəh-cəh vuran nəğməkar, gözəl əl qabiliyyəti olan rəssam tipli bir insan kimi təqdim edir. O, Fridrix Bodenştedtin Tiflisə gəlməsini və Mirzə Şəfini özünə müəllim tutmasını səmimiyyətlə təsvir edərək yazır: "Mirzə Şəfi bir çox ibrətamiz hadisələr danışır, Hafizin, Füzulinin, Xəyyamın şeirlərini, nəğmələrini, öz nəğmələrini oxuyurdu. Bax, bu şəxsi şeirlər qoşa qanada çevrilərək hər ikisini bütün Avropada dolandırdı. Bodenştedt isə öz müəllimini layiq olduğu zirvəyə qaldıran tramplin rolunu oynadı".
Akaki Gelovani "Şərqdə min bir gün" kitabında verilmiş nəğmələrin kimə məxsus olduğu barədə qəti fikir yürüdərək yazır: "Nəhayət, Mirzə Şəfi kim idi? "Min bir gün"ün baş qəhrəmanı-nağıl dumanına bürünmüş , həm sağlığında, həm də ölümündən sonra həyatın min bir əzab-əziyyətinə məruz qalmış bu şəxs nə türk, nə də farsdır; o müdrik insan böyük Azərbaycan şairi, müəllimi, xəttatı, maarifçisi, real şəxsiyyət olan Mirzə Şəfi Vazehdir".
Akaki Gelovani F. Bodenştedtin nəğmələrə sahib çıxmaq cəhdini gülunc hadisə adlandırır. Şair-tərcüməçi daha sonra yazır: "Təbiidir ki, bu kitabda gürcülərin dostu, böyük Azərbaycan şair və maarifçisi Mirzə Şəfiyə daha geniş yer veririk, çünki şairin həyat və yaradıcılığının böyük, ən məhsuldar hissəsi Tiflisdə keçmişdir və o öz yaradıcılığını bizim gerçəkliyimizlə bağlamışdır".
Akaki Gelovaninin ön sözündə müəlliflik barədə mübahisələrə ehtiyatla yanaşılır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının bəzən birtərəfli, tendensiyalı nəticələrinə incə şəkildə irad tutulur. Tədqiqatçının çox haqlı olaraq gəldiyi obyektiv nəticə belədir: "Əgər F. Bodenştedt öz ad-sanının ən yaxşı tərəfi üçün Mirzə Şəfiyə borcludursa, Mirzə Şəfi də Avropada qazandığı ad-san üçün Bodenştedtə minnətdar olmalıdır. Xilas etməkdən, məharətlə çevirməkdən, Avropa nəşriyyatlarına, ensiklopediyalarına təqdim etməkdən başqa Bodenştedt şairi həm də ən yüksək şöhrətə layiq olanların belə çata bilmədiyi bir zirvəyə ucaltmışdır".
Akaki Gelovaninin kitaba yazdığı ön sözə bu ibrətamiz cümlələrlə başlaması təsadüfi deyil: "Kitabların və müəlliflərin öz taleləri var. Əziz oxucu, bu kitabda rast gələcəyin şeirlər artıq bundan yüz il əvvəl Avropanın onlarca dilinə tərcümə olunmuş, Almaniyada isə təqribən iki yüz dəfə nəşr edilmişdir ki, bu da nəşr tarixində nadir hadisədir".
Bu sətirlər Tiflisi böyük məhəbbətlə sevən Azərbaycan şairinə qardaş xalqın layiqli ehtiramının parlaq ifadəsidir.
Şair-tərcüməçi Akaki Gelovani yalnız Mirzə Şəfi nəğmələrinin hədsiz şöhrət qazanması səbəblərini araşdırıb şərh etməklə kifayətlənməyib, həmçinin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müdrik şairin hikmətli sözlərini də gürcü dilinə cevirib.
Akaki Gelovaninin Mirzə Şəfidən tərcümə etdiyi 114 şeirin dili rəvan, poetik keyfiyyəti yüksəkdir. Müdrik kəlamların poetik təsviri orijinal təsiri bağışlayır. Görünür, şeirlərin ruhunun yaxınlığı, mən deyərdim ki, doğmalığı şairə bu şirin nəğmələri alman dilindən kamil çevirməyə imkan vermişdi.
Tbilisinin "Xelovneba" ("İncəsənət") nəşriyyatı Akaki Gelovaninin tərtib etdiyi "Müdriklik simfoniyası" kitabını nəfis şəkildə çapdan buraxıb. 800 səhifədən ibarət olan bu kitabdakı bütün dövrlərin və xalqların hikmət sahiblərinin aforizmlərinin tərcüməsi və oçerklərin müəllifi də Akaki Gelovanidir. Qürur hissi ilə demək yerinə düşər ki, bu kitabın Azərbaycan bölməsini Nizami Gəncəvinin, digər müdriklərin hikmətli sözləri ilə yanaşı, Mirzə Şəfinin 50 aforizmi də bəzəyir.
Bütün bunlara görə Azərbaycan oxucusu da Akaki Gelovaniyə, onun gərgin və təmənnasız əməyinə məhəbbətlə yanaşır, bu əməyi yüksək qiymətləndirir və dünyasını dəyişmiş şair-tərcüməçinin parlaq xatirəsi önündə öz ehtiramını bildirir. Azərbaycan xalqının böyük dostu Akaki Gelovani 1996-cı ildə əbədiyyətə qovuşub. Akaki Gelovaninin şəxsi arxivi Gürcüstan Milli Əlyazmalar Mərkəzində mühafizə olunur. Arxivi Mərkəzə onun varisləri 2009-cu ildə fevralın 26-da bağışlayıblar.
ALMAZ ƏLİZADƏ
çap et