Mahirə ABDULLA
İnsan təxəyyülünün ecazkar ifadə forması poeziya barədə bəşəriyyətin sonuncu peyğəmbəri Məhəmməd Peyğəmbərin şairlərə verdiyi qiymət bütün dövrlərdə önəmlidir. Dünyanın ən mükəmməl səmavi kitabı “Qurani-Kərim” bəşəriyyətə gözəl, ahəngdar şeir dilində bəxş olunduğuna görə əleyhdarları Məhəmməd Peyğəmbəri şair adlandırmaqla gözdən salmağa cəhd edirdilər. Bu o zamandı ki, şeir eyş-işrət məclislərində xəyal taxtından ayaqlar altına atılmışdı. Müqəddəs kitabda belə şeirləri məzəmmət edən ayə də var, lakin İslam peyğəmbəri əsl şeirin də qiymətini vermişdir: “Bəzi şeirlər hikmətdir”.
Tarixin hansı pilləsindəsə tətbiqi sənət, heykəltəraşlıq, rəssamlıq təşəkkül tapıb, orta əsrlərin poeziya dumanı səngiyəndə nəsr, dramaturgiya inkişaf edib. XX əsrin tərənnüm çəni-çisəyi çəkiləndə nəsr dabanlarını yerə bərk basdı. Belə dəyişkən mənzərələr insan nəslinin, cəmiyyətin iç dünyasının durumunu ifadə etsə də, ruhun qanadları olan poeziya üstünlüyü həmişə əlində saxlayıb. Bu həqiqəti müasir Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Çingiz Əlioğlu dəqiq ifadə etmişdir: “Poeziya – əbədiyyət ardınca uçuşda ötəri dəyərdir”.
Dünya nisbiliklər üzərində bərqərardır. 100 milyard sinir hüceyrəsi olsa da, yalnız on faiziylə işləyən beynimizin qavrayışı insan reallığıdır. Ömür “2+2” 4-ə bərabər dəqiq riyazi tənlikdirsə, yaşamağa dəyməz. Bu cavabın heç vaxt 4-dən artıq olmayacağını bilsək, bundan artıq heç nə gözləməsək, həyat mənasızlaşar.
Habelə həyat olduğu kimi deyil, istədiyin kimi gördüyün üçün mücərrəddir, buna görə yaşam təsəvvürləri sayılır. Bu baxımdan Çingiz Əlioğlunun yaradıcılığı fərqli qavrayışa, zəngin analitik müşahidələrə malik şairin dünyanı yeni ölçüdə, yeni anlamda dərkidir.
Çingiz Əlioğlu “Poeziya – görünməyən bir nəsnənin güzgüdəki əksidir, təmizlikdə saflaşmış reallıqdır”– deyir. Şair misssiyası, əlbəttə, “görünməyən bir nəsnə”ni “təmizlikdə saflaşmış” reallığa çevirməkdir .
Görünməyəni güzgüdə yalnız şair görə bilər. Buna vəhy, ilham adlanan vəcd, ilahi sevgi və bəsirət gözü gərəkdir. Bir zamanlar Xalq şairi Rəsul Rza ədəbiyyatda hələ kövrək addımlarını atan gənc şair Çingiz Əlioğlunu ölməz türk şairi Nazim Hikmətə bənzətmişdi: “Ona görə yaxın oxşarlıq deyirəm ki, bu oxşarlıq təqlid, bənzətmə, hətta təsir belə deyil. Bu, yalnız poetik təfəkkür oxşarlığı, duyğu yaxınlığı, təəssürat bənzəyişidir...”
Əlbəttə, bir zamanlar deyəndə uşaqlığımızı və gəncliyimizi nəzərdə tuturuq, zira, şairin ən böyük uğuru ülvi duyğuların axarına düşməkdir. Bu axının əksinə getməyə cəhd etsən, zaman axırına çıxacaq.
İnsan ömrü boyu nəyəsə haqq qazandıra-qazandıra yaşayır. Yaşam bir əlçim ümiddir, zaman – cəhrəsi; ipimiz kəsilənəcən əyiririk onu. Bu ümid qəlb evini tərk edəndə şair olub Çingiz Əlioğlu kimi vəfasız dünyanın üzünə durursan:
Bu hana asanın kirkit-kərkisi...
Kəsilmiş arqacdır, əriş sərgisi.
Bu alın yazısı, tale dərgisi
Yolumda çəpinə çökmüş çəpərdi.
Bəzən danışığa çevirdiyimiz, yəhərdən salıb adiliyə çidarladığımız poeziya, əslində, qafiyə səsləşmələri deyil, aləmin nizamıdır. Biz bu nizama köklənirik...Və...yaşayırıq.
Və... kökdən düşəndə ölürük. Cismən ölməsək də, ruhən ölürük. Rühən ölmək enerjinin tükənməsi olduğu üçün sonumuza qol çəkirik.
Poeziya həmişə seyrçi müşahidələrdən yüksəkdə dayanıb. Çingiz Əlioğlunun şeirlərində yalana, saxtakarlığa təpki var. Günlərin bir günü duyğularına rəvac verib həqiqət yürüşünə yollanan şairın qələmiylə həyat məcrasından çıxır.
Şeirləri sehrinə və emosional cazibəsinə görə xarici ölkələrdə tərcümə olunub sevilə-sevilə oxunur.
Kövrəkdir, zahiri sərtliyi və təmkiniylə bunu gizlətməyə çalışır; elə bil körpə uşaq iki əlini sinəsinə sıxıb ürəyini qoruyur.
Gözümə toxunan yağış ağlayır,
Çağlayan dilimi dilin bağlayır,
Dağların bağrını dağım dağlayır...
Güllər gülüşümü alıb apardı.
Sanbalına görə poeziyasına ulularımız “ağırtaxtalıdır” deyərdilər. Oxuyub keçə bilmirsən; əvvəl diqqətini çəkir, sonra ürəyini fəth edir.
AĞILLA DUYĞUNUN DAVASI
Vərdiş pis şeydir. Yaxşıya, pisə adətkar olmaq sonucda unutqanlığa, laqeydliyə gətirib çıxarır. Kütləşib, ətrafın rənglərini görmürsən. Görmürsən, ruhən qeyb olursan. Sizlərdən kimsə başını qaldırıb bir anlığa Sahil bağının çinarlarında oxuyan torağaya qulaq kəsilsə, küçədən keçənlər bu adamı dəli sayacaqlar.
Əsl sənətin zamanı yoxdur. Şair olmaq üçün mütləq Çingiz Əlioğlu kimi cəsarətlənib adilikdən çıxmalısan. O, gələcəyin şairidir. Bəzən şeirləri ifrat model, eksperiment təsiri bağışlayır, amma elə deyil. Eksperimentlərdən çox-çox irəli gedərək yeni şeir fəlsəfəsi və məntiqi poeziya sistemi yaratmağa müvəffəq olub.
Çingiz Əlioğlunun şeirlərində zaman nəqli var. Dövrünün deyil, tarixin, xalqın yaddaşını yaşadır. Ən azından dediyi kimi: “Poeziyada vaxt başqa, poeziya vaxtın başqasıdır”.
O, intellektual səviyyəsiylə Azərbaycan poeziyasının indiki durumundan bir neçə pillə yuxarıda duran şairlər cərgəsindədir. Heç kəslə işi olmaz, yazıb-yaradır; çünki mənəvi asılılıq qul xisləti, maddi asılılıq – cəmiyyət xətasıdır. Heç kəsin də onunla işi yoxdur, axı Çingiz Əlioğlu qəribəliyinin dərinliyinə hər kəs dala bilməz.
Dünyanın ən böyük maddi mədəniyyəti kitabdır. 2011-ci ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Bakıda keçirilən və Azərbaycanın Dövlət müstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildönümünə həsr edilmiş II Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkasıında yüksək çap mədəniyyətinə malik dəyərli kitablar çox idi. İki kitab isə yaddaşıma ömürlük həkk olundu: “Qurani-Kərim” kitabı və Çingiz Əlioğlunun “Təhsil” nəşriyyatında çap olunmuş “Çərçivə” kitabı.
Təkrarolunmaz orijinallığın canlı obrazı “Çərçivə” kitabı artıq bir çox mükafatlar qazanıb. 2010-cu ildə isə Moskvada keçirilən VII Beynəlxalq “Kitab sənəti” müsabiqəsinin baş mükafatına – “Qran Pri”yə layiq görülüb.
Ucalığın vahiməsi də böyük olur! “Qurani-Kərim” kitabı elə gözəldi, əlinə götürməyə qorxurdun. Nə edim, istəklə maddilik çox zaman tərs mütənasibdir.
“Çərçivə” kitabı təmiz taxtadan əsl çərçivəyə salınmışdı. Düşündüm “Çərçivə” adının mənası nədir? Nə üçün dördbucaqlı yox, çərçivə? Çünki dördbucaqlı ümumi və birtərəfli anlayışdır, çərçivəsə qayrayışdır. “Çərçivə”dən başqa aləmlərə qapı açılır. Başqa aləmə keçid –zamandan zamana keçiddir həm də. Bu keçid mexaniki proses olmayıb, birinci məkanın informasiyasını daşıyır və yeni məkana ötürüb zənginləşdirir. Bu ötürülmə yaddaş prosesinin əsasını təşkil edir.
Kitabın naşiri Bəhruz Axundov Çingiz Əlioğlu yaradıcılığını həyat fəlsəfəsi, qəribə bir sehr, elinə-obasına ərmağan adlandırır: “Füsunkar Qarabağın əsrarəngiz təbiətinin çalarları, ürək oxşayan musiqisinin melodiyası, ətirli gül-çiçəyinin qoxusu, bumbuz bulaqlarının həzin şırıltısı var onun misralarında”. Təsirlənib filosofluq etməyə başladım: “Bəlkə şeirin magik simvolu elə dörd tərəfi bağlı çərçivədir? Poeziya ruhun qəfəsi, xəyalların sözlə ovlanıb ram edilməsi deyilmi? Ram olan qəfəsdə saxlanmırmı?”
Toparlanıb kitabı aldım. Heyranlığım indiyəcən keçməyib, bu nəfis incəsənət nümunəsini göz qabağında saxlayıram. Tez-tez əlimə alıb, vərəqləyib baxıram, dönə-dönə oxuyuram.
“Çərçivə” bəşəri şairin qəlb dünyasının mövcudluq, müstəqillik seçimidir. Yaradıcı fərdin cəmiyyətdəki suverenliyini təmin edən ədəbi proses həmişə belə çərçivələrdən keçir.
Məzmunla formanın vəhdəti kimi insan ömrünün qapalı olmasına işarədır; girişi, çıxışı yoxdur ona görə! Bu dar dünyada arzularımız bitib-tükənmir; həyat eşqi deyilən də budur, dünya mənimdir deyənlərin nadanlığı da.
Yayında ilandır, oxu əfidir,
Tale atdığını tanrı dəf edir
İllərin ilməsi qaçıbdır nədir,
Sökülən ömrümdən sapın sap ardı.
Bu sözdə məhdudiyyət və sıxıntı var. Zira ən böyük uğur həqiqi zamanında və məkanında mövcudluğun təminatıdır. Ən salamatısa öz enerjisinə yüklənməkdir. Sübuta ehtiyacı olmayan bu yaşam aksiomu ilhamın təbii axarlarında hisslərinə rəvac verən şairə də gün kimi aydındır.
Söz kişi sözüdür, sahibi vardır!
Sözün də ahılı, cahili vardır.
Kimin ki balaca ağılı vardır
Sözünə bənd-bərə, bir sərhəd qoyar.
Çingiz Əlioğlu saf, işıqlı enerji sahibidir. Əslində, iki ildir ürəyimdə hallanan bu “qaçhaqaç” yazım Çingiz Əlioğlunu sevənlərin bütün ürək sözləriylə səsləşir. Nə etməli, yalnız xəbislik qara buludlar kimi qat-qatdır. Sevgininsə günəşli səma kimi bircə apaydın, ləkəsiz üzü var.
PİFAQORUN MAGİK KVADRATI
Sovet dövründə saxta “humanitar” elmlərin aldanışlarına məruz qalan mənim kimi qələm sahiblərindən fəqrli olaraq Çingiz Əlioğlu dəqiq elmləri yaxşı bilır. Analitik düşüncəli şəxsiyyət olduğunu nəzərə alaraq bunların təsadüf olmadığını zənn etdim, çünki eyni şey iki dəfədən çox təkrarlananda təsadüflikdən çıxır.
“Çərçivə” kitabı dördbucaqlı şəklindədir.
Taxta çərçivəsi dördbucaqlıdır.
Üz qabığında şairin şəkli kvadrat içindədir.
İçərisindəki mətnlər təzədən kvadrata alınıb.
Riyaziyyatdan bilirik hər kvadrat dördbucaqlıdır. Beləliklə, 4 dördbucaqlı alınır. Bizim dünyamız da dördölçülüdür. Adətən, dördölçülü deyəndə Yer kürəsinin ətrafında, insan təbirincə, başımızın üstündə dörd atmosfer qatı başa düşülür. Amma bunlar dörd nərdivan pilləsi deyil. Dörd ölçünün yalnız enerji qatları kimi anlanması yanlışdır. Mən planetimizin başqa qalaktikalarla sərhədlərinin dördkünc, dördbucaqlı şəklində olduğuna əminəm. Əlbəttə, yüz illərlə yaşı olan astronomiya elminə qarşı çıxmaq üçün ciddi dəlillərə əsaslanmalısan. Mən bunu sübut edə bilərəm, lakin bu, başqa söhbətin mövzusudur.
...Bəlkə bu kitabdakı 4 dördbucaqlı da həmin dörd ölçünü simvollaşdırıb?
Başqa bir məqam. Qədim Avropanın məşhur filosofu, riyaziyyatçısı, qeyri-adi ideyalarıyla tarixə düşən Pifaqor numerologiya elminin banisi sayılır. Pifaqor deyirdi: “Rəqəmlər hər bir insanın yaradılış səbəbini, onun həyatda missiyasını, taleyini ifadə edir”. O, rəqəmləri tale şifrələri hesab edirdi. Doqquz xanadan ibarət Pifaqor kvadratı isə psixomatrisin maketi hesab olunur.
Psixomatris insanın doğuluşdan həyat vibrasiyasını əks etdirir. Çingiz Əlioğlunun yaradıcılığında işığın və qaranlığın ab-havası, ruh dünyasından xəbər verən insanın poetik obrazı və taleyi, dünya barədə düşüncələri var.
Çərçivə” kitabı şair ruhunun sədasıdır.
Rəngləri ab-havasıdır
Hissləri ağılla duyğunun davasıdır.
Bunların hamısını magik Pifaqor kvadratına yerləşdirsək, aləmin əzəmətli mənzərəsi alınar.
“Çərçivə” kitabı gerçəkliyin abstrakt anlamı kimi müasir poeziyamızın psixomatrisidir.
“SƏNİ DEMƏSƏM, ÖLLƏM...”
Səs xəyalın bütöv obrazını vermir; yalnız ayrı-ayrı şaxələridir. Sözə çevrilmək üçün əvvəlcə cismin enerjisinə yüklənir, sonra maddiliyin dalğasına keçir. O zaman Çingiz Əlioğlu onun qısnağından və qınağından belə qurtulmağa çalışır:” Səni deməsəm, ölləm...”
Yəqin əvvəlki, daha yüksək sivlizasiyalarda insanlar dil vasitəsiylə deyil, enerjiylə ünsiyyətdə olurdular. Bəlkə bizim dünyanın adamı olmadığı üçün şair sükutun səsini eşidir:
ürəyində danışan
adam səni eşitdim
Heyhat danışıq hər ötürülmədə informasiya kimi beynin yaddaş “kartına” yüklənib, müəyyən çəki itkisi verdiyindən mahiyyəti tam ifadə etmir.
bəlkə mən öz səsimlə
bəlkə bir az bayağı
bəlkə bir qədər şitdim
Kainat qanunlarına görə “an” insan üçün ən iti zaman tezliyidir. Səsin özü də enerji dalğalarıdır. Onu hər kəs hər an duya bilməz; gərək Çingiz Əlioğlu kimi tezliyinə düşəsən.
eşitdim səni amma
durmuşdun yolayrıcında
mən də yandan keçirdim.
“Sükut” deyilən səsin boğulmasıdır, enerjinin hansı nöqtədəsə düyünlənməsidir. İnsanı daim gərgin saxlayır.
bədəninin içində
üşüyən susqun adam
kiməsə gizli bir dərd
kiminçünsə qüsursan.
Səs yüksək voltlu elektrik xəttinin gərginliyi kimi daim paylanmalıdır. Şairlər kainatın harmoniyasına kökləndikləri üçün şair olurlar. Vacib deyil bu harmoniya zümzümə kimi ahəngdar olsun.
səsin bu gecəyarı
danüzü dan işığı
qulağımı deşirdi.
Poeziya bizim duyğu dünyamızdır, səs isə – qapı-pəncərəsi. “Şair söylənməmişin, dilə gəlməyənin tərcümanıdır” deyən Çingiz Əlioğlu kövrək qəlbiylə, həssas ruhuyla həmin anda, həmin yol ayrıcında donan insanın səsinə qoşulur. Bu çağırış qələmindən süzülür, sübhün danı kimi qanı qaçıb avazıyan üfüqlərdə bəşəri qovuşuğa çevrilir.
ürəyində danışan
ürəyində susma ki
susma səni eşidim.
Səs – hərəkətin təzahürüdür. Hər səs hərəkət olsa da, hər hərəkətin səsini eşitmirik. Hərəkət deyilən fəaliyyətə çevriləndə səslər enerjinin ritmləriylə kainat musiqisini yaradırlar. Bu ritmlərin ədəbiyyatımızda sözün strukturuna toxunması elə poeziyadır. İlmələri, naxışları janrları yaradır.
Bu texnika “Çərçivə”də nəzəri əsaslarını tapıb. Ona görə bu kitabı müasir poeziya nəzəriyyəsi də adlandırmaq olar.
“Söz oyunu–janr deyil, səs yaddaşının məşqi, inkişafıdır” deyir Çingiz Əlioğlu. Şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın qatları var onun kitabında. Təəssüf ki, çox zaman ayaqlarını, qələmini desək, daha düzgün olar, ətalət və əyalət çamurundan, klassik qafiyə, ifadə kirəclərindən qoparıb çıxarmağı bacarmayanlar belə yeniliklərı görməməzliyə vurur, ya da qəbul etmirlər. Zamansa öz işini görür, şəkkakları gözləmir, qapının arxasında qoyub gedir.
Bütün səslərin öz musiqisi var.
Bayatı – tütək naləsi.
Qoşma–qoşa nağara.
Qəzəl–tar.
Saz – gəraylı.
Bəşəri ahəngsə ancaq simfoniyadır. “Çərçivə” kitabı səslərin səsləşməsiylə, nizamıyla, daxili ritmləriylə mükəmməl poeziya simfoniyasıdır. Səslərin notları var onda.
Səslərin bir-birlərini təqibi – məna ittifaqıdır. Çingiz Əlioğlunun “Musiqi” şeirində musiqi haqqında gözəl fikirlərlə yanaşı bu simfoniyanın keçidləri də diqqət çəkir.
Musiqi, ey saqi, musiqi çağır...
Muskat şərabıtək çuğlasın bizi.
Musiqi taktının mustanq atları
O göylər tağına bağlasın bizi.
Kitabda sözün rəngini, əhvalın göyqurşağını da gördüm. Şairin oğlu Orman Çingizoğlunun fotoları o qədər canlıdır, sanki atası bu şeirləri yazanda daim yanında olub. İnsan yalnız böyük məhəbbətlə sevdiyi insanlara belə yaxındır.
İstedadlı rəssam Gündüz Ağayevin bənzərsiz rəsmlərini şair ruhunun fırtınası adlandırardım. Bu ifadəni Çingiz Əlioğlu poeziyasına ən yaraşan ad hesab edirəm.
lll
Bir şair var. Həmişə səfər üstündədir. Eləcə qayğılıdır, tələsir. Adama darıxqanlıq gəlir. Qorxursan dayanıb yol ayrıcında qalasan.
Tale şairidir o; harasa yetməyə, kiməsə, nəyəsə çatmağa tələsərək bu zalım dünyanı yorur və yorulur. Amma bircə anlığa dayanıb çiynindəki yükü yerə qoymur, sanki əziz-xələf balasıdır. Yerə qoyulası, atılası yük də deyil. Biz o “YOL GEDƏN ADAMI” tanıyırıq:
– O gedən Çingizdir, yolu sabaha,
Çiynində bütöv bir elat, el gedir...
May, 2011
çap et