Bu yaxınlarda AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunda “2014-cü ilin ədəbi yekunları” mövzusunda keçirilmiş müşavirədə təqdim olunan məruzələrdən bir neçəsini oxucuların diqqətinə çatdırmışıq. Həmin silsilədən olan daha bir məruzəni ixtisarla təqdim edirik.
Müstəqillik illərindən bəri diqqətlə izlədiyimiz şeirin məhz bu mərhələdə meydana çıxan bir sıra spesifik xüsusiyyətləri, konkret ştrixlərlə özünü göstərən təmayül istiqamətləri, diqqəti çəkən üslub çalarları, şeirdə “hegemonluq edən” forma və qəliblərin mövcudluğu, yaradıcılıq istiqamətlərinin müəyyənləşməsində rolu olan şairlər və onların prosesə təsiri, formalaşmış məktəblər və s. haqda artıq konkret təsəvvürlər müəyyənləşib. Lakin bu izləmə zamanı bir şey də dəqiq göründü ki, gedişatda bir il o qədər də əhəmiyyətli dəyişikliklərə imza ata bilmir. Halbuki hər il ədəbi prosesə yeni mətnlər və yeni imzalar qazandırır. Və həm bu fakt, həm də son on illərin mətbuat və dərc olunma azadlığının şeirə gətirdiyi imza bolluğu tədqiqatçıları getdikcə daha çox xaotik keyfiyyət qazanan şeir mənzərəsi ilə üz-üzə qoymaqdadır.
Vəziyyəti asanlaşdırmaq üçün hər zamankı kimi ənənəvi olaraq “Ulduz”, “Azərbaycan” jurnallarında, “Ədəbiyyat” qəzetində dərc olunan materiallar əsasında müəyyən qənaətlərə gəlməyə çalışa bilərdik. Amma hər dəfə bu istiqamətdə araşdırma apardıqdan sonra açıq-aydın hiss olunurdu ki, kənarda qalan müəyyən bir qüvvə var və onlar rəsmi ədəbi orqanlarda bir o qədər də təmsil olunmurlar. Amma ötən il diqəti çəkən ilk cəhətlərdən biri göstərilən istiqamətdə müəyyən dəyişikliklərin olması faktıdır. Belə ki, artıq “fərqli düşünən”, “fərqli yazan”, “müxalif” hesab edilən ədəbi qüvvələrin rəsmi ədəbi orqanlara axını olmasa da, “sızması” prosesi başlayıb.
Bundan başqa, biz şeir mənzərəsi haqqında daha əsaslı təsəvvürümüz olsun deyə, şəhərin ən böyük kitab mağazalarından birinə üz tutduq və 2014-cü il ərzində dərc olunan şeir kitablarını araşdırdıq. Kəmiyyət həddindən artıq böyükdür.
Statistikaya nəzər salaq: Rəşad Məcid “Çiyələk qadın”, Səyyarə Məmmədli “Yalnız qələm dözür ağırlığıma”, Ramiz Məmmədzadə “Ümid kitabı”, Elşad Ərşadoğlu “Eşqə doğru”, Mahirə Nərimanqızı “Mənim dünyam”, Kəmaləddin Qədim “Daha sonumu yazıram”, Ətraf Sərraf “Yerinə utandığım adamlar”, Həsrət “Nə susmusan”, Mir Bağır “Sinifdənxaric oxu”, Faiq Hüseynli “Eşqim bir günəşdir”, Səbuhi Rəhimli “Mən susa bilmədim”, Əli Xəyyam “Bulud baxçaları”, Ülvi Aydın “Çağlayan sevgi”, Qəşəm Nəcəfzadə “Adı Qəşəm”, Elşad Barat “310-cu otaq”, Dilqəm Əhməd “Muza”, Vüqar Rahi “Mənə bir az ondan danış”, Elçin Əfəndi “Mənə bir az məndən danış”, Dalğa Xatınoğlu “Ayna”, Nuranə Nur “Yoxluğuna və sağlığına”, Eyvaz Qələmçəli “Sənətkarı el yaşadar”, Adil Cəmilin “Seçilmiş əsərləri”nin ikinci cildi, Sabir Sarvan “Yarandım, yaşadım”, “Qibləm ürəyimdir”, Kəmalə Abiyeva “Gizlənqaç”, Barat Vüsal “Kufə əhli”, Yasin Xəlil “Şehin nağılı”, İlhamə Məmmədqızı “Bəs kimə deyim”, Etibar Nadiroğlu “Bahar bayatıları”, Nəcməddin Mürvətov “Nə verdim ki dünyaya”...
lll
İndi isə 2014-cü ilin şeirində müşahidə olunan xüsusiyyətləri ümumiləşdirməyə çalışaq.
Əvvəla, özünü konseptual şəkildə təqdim etmək istəyi bir çox şairlərin kitablarla təqdimatına yol açdı ki, əslində, bu çox yaxşı cəhətdir. Çünki kitabda şair kimliyinin xüsusiyyətləri daha dəqiq görünür. Bu zaman həm mövzu-problem seçimi, həm fərdi üslub, həm texnika, həm də ifadəyaratma variantlarının tam mənzərəsi göz önündə olur. Lakin təəssüf ki, kitabların əksəriyyətində sadalanan bu xüsusiyyətlərin müşahidə edilməsi mümkün olmadı. Əvəzində onlar şeirimizdə geniş anlamda mövcud olan təsirlənmə faktını da, özünütəkrar faktını da, özünü yarada bilməmək faktını da daha açıq şəkildə nümayiş etdirdilər.
Bu müşahidələrdən belə nəticə çıxdı ki, şair özünəməxsusluğuna nail olmaq, özünü yaratmaq, öz obrazında başqalarının deyil, öz cizgilərini əks etdirmək, bununla da fərqlənmək getdikcə daha çətin işə çevrilməkdədir.
Məsələn, ötən ilin ümumi mənzərəsi içərisində ən yadda qalan şeirlər silsiləsinin müəllifləri kimi illərdir demək olar eyni imzaların adlarını çəkirik: Musa Yaqub, Məmməd İsmayıl, Avdı Qoşqar, Vaqif Bəhmənli, Vahid Əziz... Ən yadda qalan şeir kitabları sırasında isə Sabir Sarvanın, Rəşad Məcidin, Adil Cəmilin, Elşad Ərşadoğlunun, Anar Aminin və Ramil Əhmədin kitablarını qeyd edə bilirik. Halbuki hər iki hada da dərc olunma sayı daha çoxdur.
Müşahidələr göstərir ki, Ramiz Rövşən, Vaqif Səmədoğlu və Salamın on illərdir davam edən təsir qüvvəsi hələ də öz mövcudluğunu qorumaqda və əhatə dairəsini genişləndirməkdədir. Hətta sonuncu şair özü-özünü “tamamlasa”, o mərhələni qapayaraq tamamilə fərqli sferaya adlasa belə, bu qapalı mühitin içərisində “dolaşanlar” hələ də çoxluq təşkil edir.
Bir neçə illərdir davam edən bir proses yenə də diqqəti çəkdi. Xüsusilə də gənclərin yaradıcılığında. Belə ki, çağdaş şeirin intellektual yükü artmaqdadır. Bu yalnız fəlsəfi mühakimələrin şeirdə fərdi hisslərin və emosiyaların ifadəsini üstələməsi ilə deyil, elmi düşüncənin, elmi qənaətlərin belə şeirə gətirilməsi ilə də müşahidə edilir. Bəzən zamanlararası gəzişmələr, əsrlərarası adlamalar, fərqli dövrlərin şairlərinin bir araya gətirilərək aralarında dialoq qurulmasına cəhdlər, fərqli hadisələrə, faktlara, proseslərə intellektual münasibət, onların təhlili və süzgəcdən keçirilməsi və s. şəklində özünü göstərir. Bundan başqa, şəhər mühiti və urbanizasiya ruhunun şeirdə olmadığını iddia edənlər belə, son zamanlar çağdaş mətnlərdə “kənd hava”sının, kəndlə - təbii olanla, bilavasitə həm də təbiətlə bağlılığın azalmaqda olduğunu daha aydın hiss edə, əksini isə daha açıq şəkildə görə bilərlər. Təbiət də, onunla bağlılıq da, onun təsviri də şeirdən getdikcə daha sürətlə yoxa çıxmaqdadır. Əvəzində şəhərin, sürətin, texnologiyanın, hətta texnoloji ünsiyyət vasitələrinin, internetin, mesajların və s. şeir mətninə müdaxiləsi prosesi başlayıb. Məsələn, “beynin formatlanması”, “düşüncələrin formatlanması”, “mesaj-məktub əvəzlənməsi” və s. (məsələn, R.Məcid) kimi ifadələr şeir mətnlərinin leksikonuna asanlıqla daxil olub.
Şeirə mövzu-problem baxımından yanaşdıqda, əvvəlki illərlə müqayisədə Ölüm, Tanrı kultunun artıq nisbətən geri çəkilmək üzrə olduğunu görə bilərik. Amma payız, tənhalıq, qocalıq, qəriblik, bir də aradan illər keçməsinə baxmayaraq torpaq itkisi və Müharibə faktı yenə də şeirdə tez-tez müraciət olunanlar cərgəsindədir.
Neçə illərdir izlənən şeir mənzərəsində müşahidə edilən maraqlı bir tendensiya hələ də öz mövcudluğu bu qorumaqdadır. Sanki hər zaman heca şeiri və sərbəst şeir deyə ayırdığımız şeirə sərbəst şeirin bir növü kimi yeni forma daxil olur. Sərbəst şeirimizdə ritmsizlik, nəsr ağırlığı, qafiyəsizləşmə kimi xüsusiyyətlər yaranıb ki, bir neçə illərdir bu proses gedir və getdikcə daha da artır. Xüsusilə yeni nəslin yaradıcılığında bu daha çox müşahidə olunur.
lll
Toplular və şeir kitabları haqqında danışmazdan əvvəl ənənəyə sadiq qalaraq “Azərbaycan”, “Ulduz” jurnallarında, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc olunan müəlliflər haqqında danışmaq istərdik.
Ötən il bir çox müəlliflərin - Rizvan Nəsiboğlunun, Fəxri Müslümün, Musa Ələkbərlinin, Rəşid Faxralının, Səyyarə Məmmədinin, Musa Yaqubun, Vahid Əzizin, Pərviz Axundun, Xəqani Həbiboğlunun, Mehman Göytəpəlinin, Taleh Həmidin, Rəfail Tağızadənin, Məcnun Göyçəlinin, Zirəddin Qafarlının, Ramiz Kərəmin, Məmməd Namazın, Ağasəfanın, Ağacəfər Həsənlinin, Bilal Alarlının, Rafiq Yusifoğlunun, Fəxrəddin Əsədin, Xəyal Rzanın, Vasif Əlihüseynin, Fərid Həsənzadənin, Əhməd Qəşəmoğlunun, Məmməd İsmayılın, Valeh Bahadıroğlunun, Çingiz Əlioğlunun,Vaqif Səmədoğlunun, Avdı Qoşqarın, Xatirə Fərəcli, Mətləb Ağa, Vaqif Bəhmənli, Qədiməli Əhməd, Hüseyn Arif, Hüseyn Kürdoğlu, Xasay Mehdizadə, Gülnarə Cəmaləddin, Rəfail İncəyurdun - şeirləri dərc olunub. Amma ən çox yadda qalan müəlliflərdən Məmməd İsmayılın, Musa Yaqubun, Vahid Əzizin, Avdı Qoşqarın və Vaqif Bəhmənlinin adlarını çəkə bilərik.
Məmməd İsmayıl üçün Qürbət dünya qədər böyükdür. Və bu dünyanın vətəni olduğu kimi, bu düynanın qürbəti də mövcuddur. Gözəllik, həzz bağışlayanın ölüm də bağışlaya bilməsi təzaddır. Amma bu təzadın ifadəsi şeirin ən yüksək akkordlarını vurur. “Bəxtin yol yoldaşı olan dəniz” oxucuya gözəllik, rahatlıq, sakitlik hisslərini aşılasa da, “boğaz kənarında boğulmaq” ifadəsi suda deyil, havasızlıqdan deyil, nəfəs ala-ala, yaşaya-yaşaya boğulmaq duyğusunu tərənnüm edir. Vətənsizliklə nəfəssiz, havasız qalma təəssüratını eyniləşdirir. Şair Vətənsiz qaldığı üçün boğulur. Vətənə - gözəllik bildiyinə uzaqdan baxa-baxa, onu duyaraq havasızlıqda çabalayır.
Nələrə hamilədir qərib illərin ardı,
Yaşa, yaşaya bilsən qışı yaz
kənarında...
Bəxtinin yol yoldaşı dəniz olsa,
nə vardı
Boğulmaq da var imiş
bir boğaz kənarında...
Beləliklə, şeir təkcə bəlli havası, ruhu ilə, görünən mənzərəsi ilə deyil, alt qatı, gizli təbəqəsi və ilk baxışdan bəlkə də o qədər diqqəti çəkməyən təsvirləri ilə də bir QÜRBƏT yaradır.
Vətənə geri qayıda bilməmə qorxusu bu şairin şeirlərinin əksəriyyətində var. İlk baxışdan bu, yalnız qocalıqla bağlı kimi görünsə də, burada vətəndən incimə, getdiyi yerdə özünü tapa bilməmə, özü ola bilməmə hissinin ifadəsi də əhəmiyyətli rol oynayır. Çünki bu can “nə ordadı, nə burda”. Yuxarıdakı şeirdə “boğazdan keçən” gəmilərin hərəkət təəssüratı digər şeirlərdə də görünür. Amma burada artq daha acı və daha çılpaq şəkildə “on ildir qapı döyən”, on ildir poetik qəhrəmanı - şairi səksəkədə, narahatlıq içində yaşadan “bir gün geri qayıtmaq ehtimalı”, “bəlkə bir gün qaytardılar” ümidi daha “çılpaq” ifadə olunur.
Nə ordadı, nə burda,
Bəs neyləsin bu asi?
Bir ömür vurhavurda
Vətən - qürbət arası..
Qapını döyə-döyə
On ildi vaxtın alır.
Bəlkə bir gün geriyə
Qayıtmaq ehtimalı...
Qürbətdi, sənsən, bir də,
Haray salan martılar.
Qaldı keçən əsrdə
“Bəlkə də qaytardılar...”
Şair öz yaşantılarını o dərəcədə dəqiq, realistcəsinə ifadə edir ki, oxucu özünü onunla da, poetik qəhrəmanı ilə də üz-üzə durmuş kimi hiss edir. Yaşanan, duruş gətirilən o məqamın “bəxtin dişini-dişinə sıxdığı” yer olması və bunun acı təəssüratı birdən-birə bir neçə asosiasiya doğurmağı bacarır. Hiss edirsən ki, dişini-dişinə sıxan yalnız bəxt deyil, həm də qəhrəmandır. Həm də zamandır. Həm də vətən həsrətidir, onun yaşatdığı ağrıdır. “Boğaza yığılan dənizlər”dir - qəhərdir.
Məmməd İsmayılın hətta sevgi ünvanlı şeirlərində belə artıq qürbət ağrısı, vətən həsrəti, unudulmaq qorxusu, geri qayıtmamaq şübhəsi uğurla “meydan sulayır”.
Jurnallardan yadda qalan imzalardan biri də Avdı Qoşqar oldu. Onun “Azərbaycan” jurnalında dərc olunan şeirləri mövzu baxımından da, texnika baxımından da maraqlı idi. Ən əsası isə adını çəkdiyim bu şairləri fərqli və özünəməxsus edən kimsəyə bənzəməyən, kimsəni xatırlatmayan “havaları”, ruhlarıdır. Məsələn, “İnsan necə sınır” şeirini misal gətirmək olar. Bu şeirdə “Ölü canlar”, “canlı meyitlər” silsiləsinə daha bir ifadə “gəzəri tabutlar” əlavə olunur. Və öz məna çalarını bir qədər dəyişir. Tabut qəbrə qoyulmadığı, yalnız cəsəd daşımaq üçün nəzərdə tutulduğu üçün bu xüsusiyyət burada “cəsəd gəzdirən” anlamında çox uğurla ifadə olunur. “Gəzəri tabutlar” əslində, “ölü” olan (əlbəttə ki ruhən, mənən), amma torpaqda deyil, həyatda varlıqlarını davam etdirən “cəsədləri” “yaşadırlar”.
Əslində, şeirin uğurunu təmin edən cəhət yalnız dəqiq, məzmunlu poetik ifadələr, maraqlı təşbehlər deyil, həm də yaşanan, duyulan təəssüratın, faktın dəqiq təsvir oluna bilməsidir.
“Tüstüsünə gülünən”, üstünə “qılınclı qalxanlı gedilən”, “doğmalar içində baxışı qanlı” olan və nə millətin, nə də öz balasının anladığı bu qəhrəmanın həmin situasiyada havalanması da çox adi qarşılanır. Sınmanın yaşatdığı ağrı birbaşa ifadə edilmir. Amma dolayı yollarla, yaradılan təsvirlərlə o qədər dəqiq verilir ki, sınmaq və sındırılmağın məhz belə bir hiss yaşadacağı şübhə doğurmur. “Damcı olub buxarlanmaq”, “gözə görünməmək” sınmağın da, sındırılmağın da insana arzulatdığı ən real istəyə çevrilir.
Yenə də “Azərbaycan” jurnalında Musa Yaqubun gözəl şeirləri göründü. Təbiətin canlı nəfəsinin, ruhunun duyulduğu bu şeirlər neçə illərdir ki payızı yaşadır. Amma Musa Yaqubu bu payız təsvirli şeirlərdə maraqlı və özünəməxsus edən odur ki, onlarda payızın (ömrün payızı kimi) qorxusu ilə bərabər həyəcanı və gözəllikləri, rəngarəng çalarları, ziddiyyətli təəssüratları və yaşantıları var. Payız yalnız qışın - Sonun əvvəli deyil, ömrün yaşanacaq və yaşanmalı olan fəsillərindən biridir. Soyuğu-sazağı, yağışı-küləyi olsa da gözəldir və gözəl də yaşanmalıdır. Amma ötən ilin şeirlərində qəribə bir nostalji, payızdan qışa adlama həyəcanı da duyulurdu.
Bir sarı budaqdır il ağacında,
Görən bu payızın yaşı neçədir? -
Bir qıvrım duman da qalıb solanda,
Yaddaşı necədi, huşu necədi -
Sarıköynəkləri də dözmədi qaçdı;
Amma həmin torpaq, həmin ağacdı.
Qüdrəti qalıbmı bir gül bitirsin,
Ya bir xəzəlini yerdən götürsün.
Bir dilim yemişi aypara bilsin,
Bir quşu yolundan qaytara bilsin, -
Çağırsın geriyə şirin dilləri,
Əlini uzatsa qış tərəflərə,
İsidə bilərmi soyuq əlləri?..
Görəsən payızın yaşı neçədi?..
Sanki şair payızdan özü kimi, öz ruhu kimi danışır, ruhunu isə eynilə payız kimi sınamağa, sınaqdan keçirməyə çalışır. Ruhu gənc olan birinin yaşla üz-üzə, göz-gözə qaldığı bütün hallarda olduğu kimi, tərəddüdlü suallara cavab aranır. İnsan ruhunun təbiətlə müqayisədə verilsə də, o qədər dəqiq xüsusiyyəti tutulur ki, oxuyub heyrət etməyə bilmirsən. Həqiqətən də belədir: yaş artır, illər ötür, ruhun hər zamankı yerində - gəncliyində qalır, amma təbiət öz amansızlığını cismində sınayır. Və bir gün özünlə üz-üzə, iç-içə qaldığında “görəsən yaşım neçədir” sulanın çaşqınlığında çabalayırsan. Çünki zamanın dəyişdirdiyi “qabığın” içindən bir gənc ruhu da, bir uşaq ruhu da boylana bilir. Eynilə bu qəhrəmanınkı kimi.
Qalmışam həvəslə yaş qınağında,
Bu qızıl yarpağın alnından öpüm,
Qızıləhmədinin al yanağında
Bir ləzzət qalıbmı, xalından öpüm,
Görən bu payızın yaşı neçədir?..
“Həvəslə yaş qınağı” arasında tərəddüd də payız dövrünü yaşayanların, ötən ömrün ətəyindən yapışıb getməyə qoymaq istəməyənlərin hisslərini ifadə edən dəqiq ifadədir.
Musa Yaqub hər zaman təbiəti başqalarından fərqli gördüyünü, amma dəqiq və özünəməxsus şəkildə, incəliklərinə qədər duyduğunu sübut edib. Onun qələmində təbiətin təsviri də, ifadəsi də hər zaman elə çalarlarla verilib ki, “bunu başqa biri verə bilməz. Versə də bu cür verə bilməz”, - deyirsən. Və bir daha əmin olursan ki, Musa Yaqub təbiət lirikasının ən bənzərsiz və ən orijinal yaradıcısıdır.
Yadda qalan növbəti imza Vaqif Bəhmənli idi ki, onun da yumor, daxili sarkazmla zəngin qeyri-adiliyi ilə seçilən şeirləri haqqında danışmaq istərdik. Məsələn, “Xırda əcəl” adlı şeirinə nəzər salaq. Ümumiyyətlə, bu şair hər dəfə - istər kitablarında, istərsə də ədəbi orqnlara təqdim etdiyi seçmə şeirlərdə özünü fərqli rakurslardan təqdim etməsi ilə yadda qalır. Bu şeirlər gah fraqmentar, bir anlıq fotoeffekt xarakteri daşıyır (keçən il dərc olunan “Hamı kimi” şeirlər kitabında olduğu tək), gah lirik çalarları ilə yadda qalır, gah da ironik-satirik ruhu ilə...
...Böyük ölümlər üçün
bir qədər qocayam mən.
Görünür belə imiş
tanrım yazdığı qismət,
Görünür ki, lap xırda
dərddən öləcəyəm mən.
Bir çocuq çırtmasından
ruhum uçacaq göyə,
Göyərçin qurultusu
cana verəcək qüsul.
Öləcəyəm yol üstdə
bir kol quruyur deyə...
...Nə mərddən,
nə namərddən,
xırdadan xırda dərddən -
tıxacda çatlayacaq
yolu geniş ürəyim.
Minnətli bir misqalın
yükü batmandı mənə,
yaltağın bəslədiyi
hörmətdən öləcəyəm...
...Düşünmürəm ki, öləm
xəyalı dərin meydən,
Əli,
Vəli, ya da ki,
Həşim vuracaq məni,
ya odun tükənəcək,
ya öləcək Gün göydə...
bütün bunlar olmasa,
maşın vuracaq məni!
Həm səmimiyyət, həm ironiya, həm də daxili sarkazm bu şeirləri maraqlı edir. Xüsusilə o diqqəti çəkir ki, bir çox şairlərdə mövcud olan və yuxarıda sadaladığımız bədbinlik bu şairə aid deyil. Əksinə, şeirləri nikbinlik dolu, mübarizə doludur. “DOĞULMAQ HAQQI” şeirində çəkdiyi ağrıya-əzaba baxmayaraq doğulmaq haqqından istənilən halda yenə də istifadə edəcəyini ifadə edir.
lll
İndi isə kitablar haqqında danışmaq istərdik. Çox maraqlı, tam bir şair portretini ortaya qoyan kitablar arasında Sabir Sarvanın “Qibləm ürəyimdir” və “Yarandım yaşadım” kitablarıdır. Kitabda aradabir müəllifin köhnə şeirlərinə rast gəlinsə də, bütövlükdə elə maraqlı bir kompozisiya qurulur ki, gənclik sevgisi ilə itirilmiş illərin ağrısı, yeni sevgi həvəsi ilə arxada qoyulmuş məhəbbətin həsrəti, ömrün payız çağının reallıqla üz-üzə qalma acısı və gəncliyin qaynar hərarəti bir arada təqdim olunmuş kimi görünür.
Kitab əsasən bir neçə aspektdə yadda qalır - ilk zərbə “Qaçır qarabağlı uşaq” şeirindən gəlir. Bu şeirdə damarlarda qanı coşdura biləcək dərəcədə real portret yaradılmasına nail olunmuşdur. Nə açıq bir çağırış var, nə açıq ittiham və qınaq. Sadəcə dərdini götürüb insanların üstünə qaçan qarabağlı uşağın real cızgilərlə yaradılmış portreti verilir ki, bu da oxucunu həyəcanlandırmağa, reallıqla üz-üzə qoymağa yetir.
Səhər al qanla açılır,
Quşlar göydən ölü düşür
Alışmır güllə səsinə
Budaq qorxur, gülü düşür
Saçı dağılıb alnına,
Sıyrım-sıyrım olub dizi
Gözlərinin qabağında
Anasının qanlı üzü
Qaçır qarabağlı uşaq.
“Göydən ölü düşən quşlar”, “budaq qorxur gülü düşür” bənzətməsinin təəssüratda yaratdığı assosiasiya bu qorxunun insanlara, təbiətə, canlılara daha nə yaşada biləcəyi haqqında əlavə hansısa təsvirə ehtiyac qoymur. Bir halda ki, quşlar ölü düşür, bir halda ki qorxudan balasını salan qadınlar kimi budaqlar da çiçəklərini “salırlar”, o zaman gözünün qabağında anasının qanlı üzü duran və qaçan qarabağlı uşağın yaşadığı dəhşəti, duyduğu sarsıntını göz önünə gətirmək, təsəvvür etmək asandır.
Dərd gələndə tək-tək gələr,
Dərd gələndə qoşa gəlməz.
Bir bu qədər xata, bəla,
Ağıla gələr, başa gəlməz,
Sanı yoxmu?
Aşağıdan yer qalxıb,
Yuxarıdan göy enib,
Qışqırığı boğazına,
Gözləri haqqa dirənib,
Sonu yoxmu?
Qaçır qarabağlı uşaq.
Burada yaradılan fikir kombinasiyaları, həmçinin şeirin strukturu daha maraqlı nəticələrə gətirir. Adətən “dərd gələndə batmanla gələr”, “qoşa gələr” kimi işlədilən ifadə burada bir qədər dəyişikliyə uğradılaraq “tək-tək gələr” kimi verilir, amma məna qatında bu, əsas hədəfə vurulan zərbələrin tək-tək olması, yəni daha ağrılı olmasına hesablanıb. Strukturda qəfildən misraların arasına salınan “sanı yoxmu”, “sonu yoxmu” ifadələri göydəndüşmə kimi görünsə də, ümumi ritm kompozisiyasını tamamlayır. Həmçinin başqa bir kompozisiyanın - “aşağıda yer qalxır”, “yıxarıdan göy enir”, “qışqırıq boğaza, gözlər haqqa dirənib” misraları ilə yaradılan təsviri tamamlamış olur.
Sabir Sarvan özünəməxsus, bənzərsiz düşüncə tərzi, məxsusi şair xarakteri, ruhu, ovqatı, deyim tərzi olan şairlərdəndir. Xalq şeiri üslubunda, ənənəvi şeir formalarında yazsa da, bu qəliblər daxilində öz havasını, öz ovqatını, öz deyim şəklini ifadə etməklə “özü olmaq” mərtəbəsində qalır.
Ötən il dərc olunan ən maraqlı kitablardan biri Rəşad Məcidin “Çiyələk qadın” kitabı idi. Bu şeirlər sanki bir sevgi hekayətinin ayrı-ayrı məqamlarını, enişlərini, yoxuşlarını, toxunuşlarını, titrəyişlərini, irəliləyişlərini, həsrətini, yaşantısını - bir sözlə, hər anını əks etdirir. Ümumiyyətlə, Rəşad Məcid əvvəllər bir şeir kitabı ilə çıxış etmişdi. Amma bu kitab göstərdi ki, onun ruhunun bir şair tərəfi varmış ki, uzun illər gizlənib, ortaya çıxmayıb.
Elə möcüzələr yaratmısan ki,
Elə dəqiqələr yaşatmısan ki,
Olmayıb heç onun yüzdə biri də
Nə mənim dünyamda, nə bu dünyada.
Sən elə telləri qırıb getmisən,
Sən elə yaralar vurub getmisən,
Təpəri yoxdur ki, dözüb dayansın,
Nə mənim dünyamın, nə bu dünyanın.
Qəfil gəlişinlə suç eləmisən,
Sənsiz keçən ömrü puç eləmisən.
Vurmayıb heç zaman belə qar-yağış,
Nə mənim dünyamı, nə bu dünyanı.
Bilmədim iblissən, ya mələk, qadın
ətri, gözəlliyi çiyələk qadın.
bir də gəlməyəcək sənintək Qadın
Nə mənim dünyama, nə bu dünyaya.
Romantik əhval-ruhiyyəli bu şeirlərin məzmun qatında diqqəti çəkən yalnız sevgi hissinin ifadəsi deyil, həm də çox yüksək mərtəbəyə qaldırılan, az qala ilahiləşdirilən qadın obrazıdır ki, çağdaş şeir üçün bu o qədər də aktual deyil. Çağdaş şeirin qadını “ilahilik” mərtəbəsindən “insanlıq” mərtəbəsinə endirdiyi uzun zaman olub.
Ötən ilin diqqəti çəkən kitabları arasında Anar Aminin “Adnalıdan Ağdabana”, Elşad Ərşadoğlunun “Eşqə doğru”, Elşad Baratın “310-cu otaq”, Dilqəm Əhmədin “Muza” kitabları da oldu. Onlar haqqında məqalənin davamında danışacağıq.
Nərgiz CABBARLI
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi
çap et