Elmira AXUNDOVA
2 oktyabrda onu gözlənilmədən 80 illiyi yaxaladı. Özü də təəccüb edir: doğrudanmı bu sanballı rəqəm onun dünyamızda fiziki mövcudluğunu dəqiq hesablayır? Mən də çaşqınlıq içərisindəyəm: doğrudanmı bu sadəlövh, uşaq kimi təmiz ürəkli və həyatın müdrikləşdirdiyi, gözləri kədərli filosofun 80 yaşı var? Amma bununla belə həyat yolumuzun pillələrini göstərən rəqəmlər, heç nə demək deyil. Hər şey kifayət qədər şərtidir. Puşkinin duel ərəfəsində yaşı neçə idi? 37 yoxsa tam 370? Bəs Yeseninin ya Müşfiqin?
Hesablamağı kim öhdəsinə götürər...
Əgər Siyavuş Məmmədzadənin bütün yazdıqları və tərcümə etdikləri səma tərəzisində ölçülsə, onda onun yaşı bəlkə də 300-dən xeyli çox olar. Ya 400-dən çox? Hər halda o, təkcə əla tərcümə etdiyi XIX və XX əsr klassiklərinin yaşıdı deyil, o həm də bu yaxınlarda Siyavuşun parlaq tərcüməsində “Leyli və Məcnun” poemasını böyük həzlə rus dilində yenidən oxuduğumuz böyük Füzulinin müasiridir (bu poema ilk dəfə 1958-ci ildə A.Starostin tərəfindən tərcümə olunmuşdur). Şəxsən Siyavuş bu tərcüməni özünün əsas həyat uğuru hesab edir.
Əslində, fikrimcə, sadəcə Siyavuşun ədəbi yolunda uğursuzluq olmamışdır. Onun üçün hər tərcümə bəslənib zehinlərə ötürüləsi pöhrə, fidandır. İlahi, bu illər ərzində o, daha nəyi və kimi tərcümə etməyib!
Tərcümələri arasında klassiklər də var, heç tanınmayanlar da, ustadlar da, cavanlar da. Poeziya da var, nəsr də, publisistika da, səhnə əsərləri də. Amma o özü də yaradıcılığında ənənəni və şeiriyyətin müasir ahəngini birləşdirən gözəl şairdir.
Mən poeziyanın böyük bilicisi deyiləm, ona görə Siyavuş Məmmədzadənin tərcümələrinin keyfiyyəti barədə başqalarının, daha səriştəli olanların sözlərilə danışacağam. Bu yaxınlarda Moskvada məşhur rus ədibləri ilə birlikdə bizim də İlham Bədəlbəyli, Alla Axundova, Çingiz Əlioğlu kimi istedadlı söz ustalarımızın çıxış etdikləri poeziya gecəsi keçirilmişdir. Çingizin keçən il çox mötəbər Rusiya nəşriyyatı “Xudojestvennaya literatura”da şeirlər kitabı çıxıb (yeri gəlmişkən, bu, ədəbiyyatımız üçün bir hadisə idi, amma günlərin, olub keçənlərin qarışığında buna xüsusi diqqət verməmişik). Şeirlərin tam yarısı Siyavuş Məmmədzadənin tərcüməsində verilib. O da deyilməlidir ki, Çingiz Əlioğlunun poeziyası müasir mürəkkəbliyi və fəlsəfiliyi ilə yanaşı leksik alliterasiya zənginliyinə malikdir və bunu tərcümədə təkrar yaratmaq son dərəcə çətindir.
Çingiz Əlioğlunun dediyinə görə onu bir çox məşhur rus şairləri (məsələn, V.Sosnora, P.Vegin, P.Serebryakov və s.) tərcümə ediblər, lakin onun üslubunu və ibarələrinin səslənməsini hamıdan yaxşı azərbaycanlı Siyavuş Məmmədzadə ifadə edə bilmişdir.
Lakin Moskvadakı poeziya gecəsinə qayıdaq. Digərləriylə yanaşı Çingiz “Unutma məni” şeirini oxudu. Orada belə bir bənd var:
O nədir, göylərdə şimşək oynayır,
Çaxnaşıb baş-başa gəlir buludlar!
Sonra da bir leysan yerdən qaynayır.
İnləyir yağışın titrək kamanı,
Göylər də dinləyir həmən nəğməni:
Unutma məni... Unutma məni...
S.Məmmədzadənin tərcüməsi:
Ziqzaqi molniy vspıxivaöt qnevno,
Stolknulisğ tuçi, vstavşie stenoy,
İ xlehet livenğ s pasmurnoqo neba,
İ stonut strui stılıe strunoy,
İ slışit ston ix vlajnaə sternə:
Ne zabıvay... Ne zabıvay menə...
Gecədə iştirak edən və həmçinin şeirlərini oxuyan Rusiya poeziyasında yeni generasiyanın parlaq nümayəndəsi Viktor Qofman tədbirdən sonra Çingizə yaxınlaşıb və soruşub: “Doğrudanmı bu gözəl tərcümə Bakıda yaşayan rusdilli azərbaycanlının qələmindən çıxmışdır? Çox az müasir rus şairi bu cür misralar yaza bilər”. Necə deyərlər, şərhə ehtiyac yoxdur.
Nəsr tərcüməsinə gəldikdə isə Siyavuş yaradıcılığı boyu əlbəttə çox sayda yazıçıları tərcümə edib. Lakin şəxsən mənim üçün “Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və Zaman” bioqrafik romanının ikinci cildində onun tərcümə etdiyi böyük fəsil həqiqət anı olmuşdur. Kitablarımı oxumuş bir çox ədiblər deyirdilər ki, rusdilli Siyavuşun qələminin toxunduğu hissə romanın Azərbaycan dilinə ən yaxşı tərcümə olunduğu səhifələrdir.
Prinsipcə, bu qəribə “rusdilli” istilahı Siyavuşa çoxdan münasib deyil, o, birmənalı olaraq ikidillidir, hər iki dili eyni dərəcədə gözəl bilir. Siyavuş Məmmədzadə eyni qədər hər iki - rus və Azərbaycan mədəniyyətinə məxsusdur. O, bir də Ukrayna və bolqarcanı bilir və ədəbi nümunələrini eyni ustalıqla tərcümə etdiyi və bu gün də davam etdirdiyi bir çox slavyan dillərini başa düşür.
Heç bir xəstəlik, ən ağır nasazlıq da onu bircə gün belə sevimli işindən soyuda bilməz. Və onun əsas xoşbəxtliyi, əsas dincliyi yazı masasının arxasındadır. Maraqlı faktdır: çətin əməliyyata qatlanıb xəstəxanadan çıxmış Siyavuş elə sabahı gün Yazıçılar İttifaqına gəldi. “Literaturnıy Azerbaydjan” redaksiyasının yerləşdiyi sevdiyi dördüncü mərtəbəyə qalxdı, şahmat lövhəsini açdı və oturub rəqib intizarında öz-özüylə növbəti partiyanı oynamağa başladı (Siyavuş - həris şahmatçıdır, tərcümələrdən sonra bu onun həyatda olsun ki əsas həvəsidir). Bu yenilikdən xəbər tutan redaksiyasının və Yazıçılar İttifaqı aparatının çoxsaylı kollektivi yüngül nəfəs aldı: Siyavuş öyrəşdiyi yerə qayıdıb, deməli bizdə hər şey əvvəlki axarıyla gedəcək. Bu insan çoxdan bizim yazıçı birliyimizin canlı rəmzi və əfsanəsi olmuşdur, bura isə onun həqiqətən ikinci evinə çevrilmişdir.
Ümummilli liderimiz, böyük Heydər Əliyev Siyavuş Məmmədzadəni şəxsən tanıyırdı. Yadımdadır, şairlə siyasətçi Bolqarıstan və Rumıniya səfəri boyu necə mehribancasına söhbət edirdilər, tədbirlərin birində isə Heydər Əliyeviç Siyavuşa azərbaycancadan bolqar dilinə tərcüməni etibar etdi.
Heydər Əliyevin sağlığında Siyavuş heç vaxt ona şeir ithaf etməmişdi, ölümünə isə təsirli misralarla öz münasibətini bildirdi və mən roman-tədqiqatımın sonuncu cildini həmin şeirlə bitirdim. “Ürək çatışmazlığı” adlanan şeirdən bəzi bəndləri nümunə üçün verməyə bilmərəm:
Təbiət varını əsirgəmədi,
Belə qüdrətlə siz yüz yaşayardız.
Bağlı qapıları bir-bir açardız,
Yaralar, acılar aman vermədi.
Onların hesabı gələrmi saya,
Qorbaçov Kremlinin soyuq havası,
Yurd “naqqallarının” dayaz harayı,
Doğma obaların aciz davası...
Əyilmək bilmədi uca başınız,
Vətənin şərəfi, haqqı naminə.
Koriolan sayağı durduz mərdanə,
Əcəllə başlandı son savaşınız...
Möhtərəm təbiblər, can nasazlığı,
Sizin səriştəniz üçün nədir ki...
Əsrimizin ürək çatışmazlığı,
Mərhəmət qıtlığı üzdü nəhəngi...
“Sirli istək” - Vasili Aksyonovun “altmışıncılar” adlandırılan şairlər haqda romanının adı belədir. Sirli istək isə sözə, ədəbiyyata sevgidir, bu, insanın yaradıcılıqda özünü ifadə etməyə əbədi can atmasıdır. Qoy bu gözəl “sirli istək” həmişə qəlbində yaşasın, əziz Siyavuş və möcüzələr yaratmaqda davam etsin!
Lüdmila LAVROVA
Siəvuş muallim, budğ!
“Sizinlə, Siyavuş müəllim, şeirlə danışmaq istərdim! Axı Siz poeziya stixiyasında yaşayır və nəfəs alırsınız, bununla belə, ümid edirəm təbrikim nəsrdə Sizə gəlib çatar.
Aleksandr Puşkin tərcüməçiləri “maarifin poçt atları” adlandırırdı. Lakin Siz rus dilinə tərcümələrinizdə heyranedici gözəlliklə və Şərqin klassik ədəbiyyatının dərinliyiylə maarifçidən daha üstünsünüz. Siz istənilən sərhədləri aşaraq müxtəlif dilli, müxtəlif tayfalı bizləri mənəvi mədəniyyət noosferində birləşdirən yaradanın ruhi enerjisinin bələdçisisiniz. Sizin Şair və vətəndaş şəxsinizdə mənim üçün Azərbaycan xalqının ən yaxşı xüsusiyyətləri - təvazökarlıq və ləyaqət, şərəf qanunlarını gözləmək və ürəyi genişlik, nəhayət, sözün musiqisinə bitməyən meyl təcəssüm edir...
Hər dəfə 90-cı ilin yanvarının dramatik hadisələrini, matəm içində donmuş Bakını xatırlayarkən, nə zaman ki Rusiya və Azərbaycan arasında əsrlər boyu davam etmiş əlaqələrin bərpası mümkünsüz görünürdü, mən Sizin şeirlərinizı eşidirəm və anlayıram ki, bu dünyada yalnız günlərin köpüyü və siyasətçilərin nitqləri arasından peyğəmbərcəsinə ümidsizliyə qapılmamağa çağıran Şairlər haqlıdır, zira son nəticədə ali həqiqət qalib gələcəkdir:
Dünən süfrəmizə şərik çıxanlar,
Sonra adımıza qara yaxanlar,
Boğaz isladaraq sağlıq deyənlər,
Dostluğu, ülfəti dünən öyənlər,
Vaqifi, Vurğunu yad eləyənlər,
Çörəyi dizində olan manqurdlar
Tarixin hökmündən çətin qurtular.
Həqiqət açılar, əminəm, əmin,
Başqa havalara köklənib yəqin
O boğaz isladıb boğaz yırtanlar,
Pozular onların satqın nizamı.
Bir zaman söyləmiş ulu Nizami
İsgəndər buynuzu haqqında sözü.
Zalımı qorumaz nə taxt, nə kürsü.
Sizin adınız, Sizin istedadlı şeirləriniz və tərcümələriniz gələcəyin üfüqündə mütləq görünəcəkdir. Lakin bu gün mən Sizə yaradıcılığınızın hələ uzun illər oxucuları sevindirməsini və düşünməyə sövq etməsini arzulamaq istəyirəm. Axı hər şeyin kommersiyalaşdırıldığı bu günlər Sizin, müdrik şairin öz müasirlərinə tövsiyəsi həmişəkindən daha aktual səslənir:
“Budğ samim soboy, moy druq, Budğ. Probivay sebe bez ruk Putğ. Qlavnoe ne plotğ, a dux, Dux. İ ne mohğ, i ne moşna, A çestğ. İ puskay pred ney stena, - Spesğ. İ puskay kolotit v dverğ Durğ. İ puskay vesğ mir teperğ - Sör. İ puskay terzaet slux Mutğ. Budğ samim soboy, moy druq, Budğ”.
Siəvuş muallim, budğ!”
“525-ci qəzet”in kollektivi də bu xoş təbriklərə qoşulur və Siyavuş Məmmədzadənin həyatdan vaxtsız getmiş dostu, oktyabrda 80 yaşı tamam olan istedadlı nasir və ssenarist Əli Qafarov haqqında esse və şeirini dərc edir.
ORDA, “ŞİMAL” QRES-də...
Siyavuş Məmmədzadə
Altmışıncı illərin ikinci yarısı. Mən, cavan ailə sahibi, gənc rus arvadımla (mənim Smolensk əsilli, Samara - o zaman Kuybışev ellərində doğulmuş Moskva məhəbbətim) Bakı-Mərdəkan avtobusuna otururuq və hövsələ ilə Şüvəlana qədər yırğalana-yırğalana gedirik və sonra “Şimal” QRES-əcən təpik döyürük. Əli Qafarov, Vova Kalinin, Valeri İvçenko, nasir ərindən fərqli olaraq şeir yazan arvadıyla bizimlədir. Burada QRES-in yanında qayalıq adacıq, laqunda, bizim qoruq zonamız, ətraf akvatoriya - dəniz ovçularımızın yerləridir.
İvçenko adətən sualtı yarğanlarda dolaşan berşin ustasıdı. Qafarov və Kalinin yırtıcı Qara dəniz balığı olan, kim tərəfindənsə Xəzərə gətirilən və indi nərə körpələri ilə bəslənən kefal ovlayırlar. Last geymiş ovçular, maskada, nəfəsalma borusu ilə suya girirlər və uzun səyahətə yollanırlar, borular suyun səthində periskoplar kimi dik durur. Bu, bir saatdan tez başa gələn iş deyil. Biz hövsələ ilə onları adada qənimətləriylə gözləyirik, Penelopa Odisseyi gözlədiyi kimi.
Laqundan keçib adaya çıxmağa bizə Əli kömək etmişdi (biz ona Alik deyirdik). O bizim yükümüzü alır, başı üzərinə qaldırıb, ciyərlərinə hava yığır, suyun altında adayadək gedir, nəfəs dərmək üçün iki-üç dəfə tullanırdı. O, bir parça torpağacan yükümüzü (quru!) çatdırırdı.
Alik idmançı sayaq, cəld idi, yüzmetrəni 11 saniyəyə qaçırdı. Əgər xatırlasaq ki, nə vaxtsa respublika rekordu 10,8 saniyə olub (Xandadaş Mədətov), bu yüksək sürət idi. Futbol üzrə SSRİ yığmasının üzvü Slava Metreveli, müqayisə üçün 100 metri elə həmin on bir saniyəyə qaçırdı. Bax belə sprinterimiz var idi!
Cənub günəşi istisini bolluca, hətta çox səxavətlə yayırdı. Dəniz yosun, yodlu sərinlik qoxuyurdu və dənizin bu sərin nəfəsi yayın bürküsüylə ziddiyyət təşkil edir, qızmış qaya daşlarının istisini azaldırdı.
... “Periskoplar” hardasa uzaqda idi. Sonra qayıtmaları. Qəniməti bölüşürdük - məftilə keçirilmiş berşlər, kefallar. Az-maz evə aparırdıq. Lakin əsas - dənizi hiss etmək, qüdrətli, sakit, sirli və tükənməz təbiətlə təmasdı.
Qədim tikililərlə, ətrafdakı türbələrdəki qəbir yazıları ilə kölgələnmiş azadlıq, ilkin sərbəstlik hissi. İnsanlara möcüzəli şəkildə şəfa verən, onlara ümid aşılayan əfsanəvi Ətağanın özü burda uyuyur. İvçenkonun köhnə Şüvəlan qəbiristanlığı haqda hekayəsi vardı. İndi ora zəvvarların ziyarət etdiyi ibadətgahdır. Məşhur mesenat və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin son sığınacağı yaxınlıqdadır. Bakılılar indiyənəcən şollar suyu içir və bunun üçün Hacının nəcib təşəbbüsünə və vəsaitinə minnətdardırlar.
...Mən Əli Qafarovla bizim hələ “Şimal” QRES-inə gəzintilərimizdən əvvəl tanış idim. Vladimir Kalininlə “Bakınskiy raboçiy”də görüşüb tanış olmuşuq, İvçenko cütlüyü ilə ümumi yaxınlarımız sayəsində görüşürdük.
Alik Azərbaycan Dövlət Universitetində oxumuş, sonra Moskvaya, Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutuna keçmişdir, ardıyca Xruşov qeylü-qalı başlamış və hansısa ideoloji yanlışlıqlara görəsə Alik digər “fərqli düşünən”lərlə birlikdə gəlib KOMİ-yə düşmüşdü. Ordan şeirlə məktublar yazırdı. Və biz onun Bakı filfakından kurs yoldaşı Kamil Rəhimovla Qasım İsmayılov küçəsində (indiki - Zərgərpalan) rayon milis bölməsinin yanında kirayə yarızirzəmidə bunları oxuyurduq.
Təəssüf ki, şeirləri yadıma sala bilmirəm. Onların ahəngi, əlbəttə, qəmli idi. Sonra xəbər tutduq ki, Alik Sibirə, İrkuts ellərinə yollanıb, yəqin, Sovet ideologiyası keşikçilərinin korladıqları qeyri-loyal bioqrafiyasını düzəltmək üçün.
Orda o evləndi, sonra ailəsi dağıldı.
Bu müddətdə mən, universitet məzunu yenidən, Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxumaq qərarına gəldim. Orada mən bir-iki dəfə, o zaman artıq Sibirdən qayıdıb Ssenarist və Rejissorların Ali Kurslarına, Aleksey Kaplerin emalatxanasına daxil olmuş Aliklə görüşə bildim. Biz, yadımdadı, bir dəfə Arbatda “Praqa” restoranında oturduq.
Alikin Sibir səyahətləri “Literaturnaya Rossiya”da çap olunmuş hekayələrdə əksini tapdı. Onların birində söhbət ovdan, tayqa genişliklərindən, tündməcaz Sibir çaylarından gedirdi. Hekayənin adını unutmuşam, baş qəhrəman isə yadımdadır, onun soyadı Mezentsov idi.
Düşünürəm ki, bütün bu illər Alikin daxilində gərgin iş gedib, o kino “xəstəliyi”nə tutulub, ssenarilər, nəsr yazırdı. “Sovestki Pisatel”də “Flaminqo - çəhrayı quş” kitabını dərc etdirməyə imkan tapmışdı. Amma məncə “imkan tapmışdı” o söz deyil, Alik bu məcmuəni görmədi, o həyatdan daha tez getdi...
Bir dəfə İmran Qasımov danışırdı ki, flaminqo ölərkən tükünün çəhrayı rəngi itir, lələk dönüb olur ağ, qansız.
Mən kədərlə düşünürəm ki, Əli Qafarov istədiyi zirvəyə yüksəlmədi, öz nəğməsini bitirmədi.
Əfsus Bakıda, öz Odisseyasından qayıdan zaman, görünür, həyatı yoluna düşməmişdi, biz təkəm-seyrək, yolüstü, təsadüfdən-təsadüfə görüşərdik. Onun, deyəsən başqa tanışları, başqa gündəlik qayğıları var idi. Həyatdan getməsi indiyədək qəlbimi sarsıdır. Bu həyatsevər, mehriban, yüksək dərəcədə tolerant insanın işıqlı simasıyla uyuşmayan ağlasığmaz, anlaşılmayan, müəmmalı ölümdür. Mən bu acı itkiyə “Literaturnıy Azerbaydjan”ın səhifələrində çıxmış şeir ilə cavab vermişəm.
Suların üstə yük dolu çanta...
Unudulmaz dostum Əli Qafarovun işıqlı xatirəsinə
Belində ağır yük, uzaq Sibirdə
Büdrəyib düşəndə çayın cənginə,
Çırpına-çırpına çıxmışdın üzə,
Əcəllə rastlaşıb onda üz-üzə,
Onunla üzləşdin doğma şəhərdə,
Bacara bilmədin əcəllə bir də...
Sən çox cəsur idin, təpərli idin,
On bir saniyəyə yüzü keçirdin,
Dağları, dərəni, düzü keçirdin...
Bakıda “neft-pambıq” şüarı altda
Estafet yarışı hay-küy salanda,
Alqış qazanırdın geniş meydanda.
Yadıma salıram ülfətimizi,
Moskva , “Praqa”da məhrəm məclisi.
Üç idik. Üçüncü - gözəl rus qızı,
Cavanlıq həvəsi, sözün qısası...
ADU-dan “VQİK”ə keçməyin nəhsdi...
Nagahan küləklər yolunu kəsdi...
Komi çöllərindən gəldi sorağın.
Sevən ürəyini üzdü fərağın.
Tarix fakültəsin bitirən dilbər
Bakıdan yurduna getdi, müxtəsər...
Balıq ovçuluğu haçandan bəri
Olmuşdu dostların şirin şakəri.
Ovlaq - dəniz idi, məkan - Şüvəlan
Mən də qoşulurdum şux dəstənizə.
Yayda yollanardıq birgə dənizə.
Bizi ruhlandıran dəniz havası,
Çoşan dalğaların dilavər nazı,
Xəzərlə qoxuyan sərsəri yellər,
İnsan və təbiət adlanan hünər,
“Qoca və dəniz”li mərd Heminquey
Xəyalda canlanar, səslənərdi hey...
O günlər, o nağıl arxada qaldı,
Sahilə çırpınan dalğada qaldı.
Suların qoynunda yalqız görünən
Bizə məskən olan bir ada qaldı...
Biz həmin adaya hey can atardıq
Körfəzi keçərkən ürkək baxardıq,
Şələ-küləmizi çiyninə alıb,
Ucaya qaldırıb suya dalardın,
Quruya çatdırıb yerə qoyardın...
Lap bu gün də mənə elə gəlir ki,
Suların altında yük daşıyırsan,
Zamanla yanaşı addımlayırsan,
Açılan sabahı qarşılayırsan...
10-11 yanvar 1983-cü il
P.S. Bir dəfə altmışıncı illərin yay günü mən təsadüfən Aliklə Bakıda küçədə rastlaşdım və o, təbəssümlə “Şimal” QRES-inə növbəti həmləsi zamanı laqunda, gözünə azıb gəlmiş nərə dəydiyindən danışdı: o, güclü iri balıqla sualtı görüşün və mübarizənin izlərini - əlindəki çapıq və kəsik yerlərini göstərdi. Nərə var qüvvəsilə müqavimət göstərmiş, həyatı uğrunda çarpışmış və Aliki əməlli-başlı kəsik-kəsik etmişdi. İndi qeyri-iradi onunla elə o cür sərt, insafsızcasına rəftar etmiş Əli Qafarovun taleyi barədə düşünürsən.
çap et