Ərəb məhcər (mühacirət) ədəbiyyatı və onun görkəmli nümayəndələrinin həyat və yaradıcılığı müxtəlif dövrlərdə dünya şərqşünaslığının tədqiqat obyektinə çevrilib.
Bu ədəbiyyatın inkişafında müstəsna yeri olan simalardan biri - Mixail Nuaymənin elmi-ədəbi yaradıcılığı Azərbaycan şərqşünaslığının da diqqət mərkəzində olub. Azərbaycanda ərəb məhcər ədəbiyyatının tədqiqi görkəmli şərqşünas alim, professor Aida İmanquliyevanın adı ilə bağlıdır. Mixail Nuaymə yaradıcılığının tədqiqinə həsr olunan "Qələmlər birliyi və Mixail Nuaymə" adlı monoqrafiyası alimin bu ədəbi birlik və onun öndə gələn nümayəndələrindən olan görkəmli Livan şairi M. Nuaymə barəsində ilk böyük tədqiqat əsəridir. Aida xanım ərəb məhcər ədəbiyyatını yalnız tədqiq etməklə kifayətlənməmiş, bu ədəbiyyatdan tərcümələr də etmişdir. Azərbaycan oxucusu M. Nuayməni ilk olaraq onun tərcümələri ilə tanıyıb.
Rus ədəbiyyatından tutmuş, amerikan, Avropa ədəbiyyatına, müsəlman sufi düşüncə tərzi, Qərb və uzaq Şərqdəki düşüncə cərəyanlarına dərindən bələd olan ərəb məhcər ədəbiyyatçılarının ədəbi-fəlsəfi irsinin tədqiq edilib yalnız Azərbaycan oxucusuna deyil, eyni zamanda dünya ictimaiyyətinin də diqqətinə çatdıran, bu dəyərli irsin tədqiqinə yeni aspektdən yanaşan, elmi-ədəbi tədqiqatın önəmli bir parçası olan "müqayisəli ədəbiyyat" fonunda ərəb məhcər ədəbiyyatçılarının yaradıcılığının müqayisəli tədqiqatını aparan görkəmli ərəbşünas alim məhz Aida İmanquliyeva olub.
Aida xanım İmanquliyeva M.Nuaymənin ədəbi yaradıcılığından bəhs edərkən şairin hələ Rusiyada ikən rus dilində yazdığı "Donmuş çay" şeirinin məzmun etibariylə rus xalqının inqilabi düşüncəsini tərənnüm etdiyini və bu düşüncəni buzun məngənəsində sıxışıb qalmış çayın timsalında verdiyini vurğulayıb. A. İmanquliyevanın müqayisəli elmi araşdırmalarından göründüyü kimi, o, sadəcə, tanınmış ərəbşünas kimi deyil, eyni zamanda müxtəlif mədəniyyətlərin və fərqli ədəbi-fəlsəfi cərəyanların dərin bilicisi olaraq elm dünyasında öz dəst-xəttini qoymuş bir alimdir.
İlk olaraq onu qeyd edim ki, bu ədəbiyyatı böyük məhəbbətlə araşdıraraq elmi ictimaiyyətə və geniş oxucu kütləsinə tanıdan Aida İmanquliyevanın açdığı elmi cığırla addımlayan bugünkü gəncliyin də həmin ədəbiyyatın tədqiqinə və tərcüməsinə xüsusi meyl və maraq göstərməsi olduqca təqdirəlayiqdir. M. Nuaymənin oxuculara təqdim olunan "Həmsul-cufun" ("Kipriklərin pıçıltısı") adlı şeir kitabı da gənc və istedadlı şərqşünas, AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mahir Həmidovun illər öncə açılan o böyük cığırda inamlı addımlarının bəhrəsidir.
Qeyd etməliyəm ki, M. Həmidov M. Nuaymə poeziyasının bədii tərcüməsindən daha öncə ərəb məhcər ədəbiyyatını, xüsusilə də Nuaymə yaradıcılığını elmi tədqiqat mövzusu olaraq işləmişdir. Bu baxımdan da M. Həmidovun M. Nuaymə irsinə müraciət etməsini təsadüfi hesab etmək olmaz. M. Nuaymə irsinin tədqiqatçısı olan M. Həmidovun ədibin yaradıcılıq prinsiplərinə, ədəbi-nəzəri görüşlərinə yaxından bələd olması bu işdə ona böyük uğur qazandırmışdır. O, "Mixail Nuaymənin ədəbi-tənqidi görüşləri və şeirləri" mövzusunda yazdığı dissertasiya işini 2011-ci ildə qardaş Türkiyə Respublikasında, Ankara Universitetində uğurla müdafiə etmişdir. Bu günədək gənc alimin Türkiyə, Rusiya və Azərbaycan mətbuatlarında livanlı şairin yaradıcılığı, xüsusilə, ədəbi-tənqidi görüşləri və həmin görüşlərin ədibin poeziyasında təcəssümü ilə əlaqədar onlarla məqaləsi çap olunmuşdur.
İnamla deyə bilərəm ki, gənc tərcüməçi M. Həmidov bu çətin işin öhdəsindən gəlməyi bacarıb. Məhz buna görə də bu tərcümə nümunələrində M. Nuaymənin poeziyasının ruhunu, onun əzəmətini hiss etmək, şeirlərinin musiqisini duymaq mümkündür. Bu şeirləri oxuduqca sanki, canlı bir təbiət təsvirini görməkdən daha çox o təbiətin səsini eşidirsən.
M. Həmidovun bədii tərcümə kimi olduqca maraqlı və məsuliyyətli bir işin öhdəsindən uğurla gəlməsi sevindirici olmaqla yanaşı, həm də təbiidir. Çünki bədii tərcümə sənəti tərcüməçinin, həmin sənətkarın duyğu və düşüncələrinə dərindən bələd olmağı, onun hiss və həyəcanlarına həssaslıqla yanaşmağı tələb edir. Yalnız bu zaman, orijinalın bədii gözəlliyini duyaraq, obrazlı ifadələrin daxili qatlarını qavrayaraq həmin gözəlliyi, özünəməxsusluğu müqabil dildə yenidən yaratmaq mümkündür. M. Həmidovun tərcümələri ilə tanış olduqca onun bu məsuliyyətli işin öhdəsindən bacarıqla gəldiyinin şahidi oluruq. Tərcümənin dili səlist və ahəngdardır:
Biz ki heyran olmuşuq həyatın gərdişinə,
Gününə, gecəsinə - heyranıq hər işinə!..
Doya-doya süd əmdik biz onun sinəsindən,
Götürdük hər yükünü onun çiyinlərindən.
O bol xəzinəsindən götürüb sandıq-sandıq,
Min bir barını dərdik, özümüzünkü sandıq...
Tərcümə etdiyi dilin incəliklərinə dərindən bələd olan gənc tərcüməçi dəfələrlə ərəb ölkələrində, Suriyada, Livanda, İordaniyada elmi araşdırmalar aparıb. M.Nuaymənin yaradıcılığının izi Mahir Həmidovu şairin doğma vətəni Biskintaya, bir vaxtlar yaşadığı evə və ömrünün sonunda inzivaya çəkildiyi Sinnin dağının ətəklərinədək aparıb. Beləcə, M.Nuaymənin şeirlərini tərcümə etməklə onun bu şeirlərdə yaşayan duyğu və düşüncələrinə, həyat fəlsəfəsinə tərcümanlıq edib. Tərcüməçinin ən başlıca uğuru şairin ruhunu dərindən duymasında və onu axıcı bir dildə oxuculara çatdırmasındadır.
AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, millət vəkili professor Gövhər Baxşəliyevanın redaktorluğunda "Elm və təhsil" nəşriyyatında işıq üzü görən "Kipriklərin pıçıltısı" adlı şeir toplusunun həm şərqşünasların, həm də şeirsevərlərin marağına səbəb olacağına inanıram.
Vilayət CƏFƏROV
Professor, AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu Ərəb Filologiyası şöbəsinin müdiri
çap et